Est'is en la jar'o 1906, kiam baron'in'o Bertha von Suttner, gast'ant'e ĉe mi'a'j ge'patr'o'j, la unu'a'n foj'o'n mi'n atent'ig'is pri Esperant'o kaj al mi, jun'a hom'o, rekomend'is la lern'ad'o'n de tiu lingv'o. Mi sekv'is la invit'o'n, kaj kiom da ĝoj'o mi ŝuld'as al Esperant'o! Sen'fin'a'n spirit'a'n kaj anim'a'n gajn'o'n, mult'a'j'n ne'forges'ebl'a'j'n tag'o'j'n, la plej kar'a'j'n memor'o'j'n! Tial kun grand'a plezur'o mi plen'um'as la pet'o'n, verk'i mal'long'a'n antaŭ'parol'o'n por ĉi tiu libr'o, ĉar tio don'as al mi la okaz'o'n, esprim'i el plen'a kor'o mi'a'n dank'o'n al la alt'ŝat'at'a batal'ant'in'o por pac'o'n kre'ant'a'j ide'o'j, dank'o'n por ŝi'a tiam'a instig'o.
Kiam la kon'at'a german'a poet'o Peter Rosegger la unu'a'n foj'o'n leg'is la libr'o'n de Bertha von Suttner ”Di'e Waffen nieder!” li dir'is: ”Kiel la bibli'o, ĉi tiu libr'o est'u traduk'ot'a en ĉiu'j'n lingv'o'j'n de la mond'o”, kaj baldaŭ la libr'o komenc'is si'a'n vojaĝ'o'n, tra'kur'is ĉiu'j'n land'o'j'n de la mond'o kaj est'as traduk'it'a en mult'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j'n, kaj ĉie ĝi varb'is nov'a'j'n an'o'j'n por la grand'a ide'o de la pac'o kaj de la inter'kompren'o inter la popol'o'j. Kio nun est'as pli natur'a ol tio, ke la libr'o, kies cel'o est'as la inter'kompren'o inter la hom'o'j, ankaŭ est'u traduk'at'a en tiu'n lingv'o'n, kiu fin'e ebl'ig'os la inter'kompren'ad'o'n, en la inter'naci'a'n help'lingv'o'n Esperant'o. ”Esperant'o kaj pacifism'o est'as ge'kuz'o'j,” est'is la tekst'o de telegram'o, kiu'n Bertha von Suttner foj'e send'is al la Dresdena Esperant'o-Societ'o. Man'o'n en man'o, fidel'e unu'iĝ'int'a'j kiel du ge'frat'o'j, la du grand'a'j ide'o'j unu'iĝ'is en ĉi tiu libr'o. Tiel ili kun'e plen'um'u si'a'n task'o'n, por ne'forges'ebl'e util'i al la hom'ar'o; tiam la traduk'o est'os ating'int'a si'a'n cel'o'n. La esperant'ist'a'j pacifist'o'j ŝuld'as grand'a'n dank'o'n al la traduk'int'o de la libr'o, sinjor'o Prof. Armand Caumont, kiu entuziasm'e kaj mal'ego'ist'e pren'is sur si'n ĉi tiu'n labor'o'n. Dank'o'n ankaŭ al la Esperant'ist'a Literatur'a Asoci'o, kiu tra'leg'is la manuskript'o'n, dank'o'n ankaŭ al la du alt'ŝat'at'a'j amik'in'o'j de la pac'o- kaj Esperant'o-mov'ad'o'j, Misses P. H. kaj A. Peckover; kiu'j per mal'avar'a financ'a help'o ebl'ig'is la el'don'o'n de la verk'o.
Ĝi do el'ir'u en la mond'o'n, ĝi don'u mult'e da util'o kaj da bon'o. Financ'a profit'o flu'u en la kas'o'n de la nov'e fond'it'a unu'iĝ'o: Pac'o per Esperant'o.
Dresden 1914 D-ro Heinrich Arnhold
Kiam oni unu'e propon'is al mi, ke mi traduk'u esperant'e'n ”Di'e Waffen nieder!” mi est'is tre surpriz'it'a, eĉ tim'ig'it'a pro la grav'ec'o kaj mal'facil'ec'o de la task'o. Tamen, konsci'int'e, ke el ĉiu'j libr'o'j, kiu'j'n mi kon'is, la v. Suttnera verk'o est'is tiu, kiu'n mi plej volont'e traduk'us, ĉar ĝi esprim'as ide'o'j'n kaj sent'o'j'n al mi kar'a'j'n, mi decid'is far'i la labor'o'n. Mi nun esper'as, ke dank’al la help'o de kelk'a'j ge'koleg'o'j de E. L. A. , kiu'j bon'vol'e tra'leg'is mi'a'n traduk'o'n, mi ne tro mal'bon'e sukces'is.
Por mi'a pen'ad'o mi est'os sufiĉ'eg'e rekompenc'it'a, se per Esperant'o la ĉef'verk'o de la estim'at'a aŭtor'in'o est'os ankoraŭ pli dis'vast'ig'it'a ol ĝi jam est'as, kaj se ĉiu'lok'e en la publik'o pli'fort'iĝ'os la mal'am'o al la milit'o kaj la konvink'o, ke nur per arbitraci'a'j tribunal'o'j pov'os efektiv'iĝ'i la pac'o inter la naci'o'j.
Mi tre dezir'as, ke sinjor'in'o v. Suttner vid'u en mi'a traduk'o la fidel'a'n esprim'o'n de si'a'j pens'o kaj stil'o, kaj ankaŭ, ke d-ro Zamenhof, ni'a majstr'o, kon'u, ke mi uz'is li'a'n bel'a'n lingv'o'n kun nepr'a pur'ec'o.
Lausanne, la 10-an de mart'o 1914 Profesor'o A. Caumont
Kiam mi est'is dek'sep'jar'a, mi est'is knab'in'o tre entuziasm'em'a. Tio'n mi ver'ŝajn'e est'us forges'int'a, se ne ekzist'us la konserv'it'a'j foli'o'j de mi'a tag'libr'o. Sed en ili la rev'o'j jam de long'e mal'aper'int'a'j, la pens'o'j neniam plu re'pens'it'a'j, la sent'o'j neniam plu re'sent'it'a'j, etern'iĝ'is; tial nun mi pov'as juĝ'i, kia'j entuziasm'a'j ide'o'j est'is en la mal'saĝ'a, bel'et'a kap'o. Ankaŭ tiu bel'et'ec'o, pri kiu mi'a spegul'o ne mult'e memor'ig'as, est'as cert'ig'at'a de mal'nov'a'j portret'o'j. Mi pov'as imag'i, kiel envi'at'a est'ul'in'o pov'is est'i la jun'a graf'in'o Mart'a Althaus, kies bel'ec'o'n oni laŭd'is, kaj kiu est'is ĉirkaŭ'at'a de ĉia luks'o. Tamen la strang'a'j sub ruĝ'a kovr'il'o bind'it'a'j foli'o'j montr'as pli mult'e da melankoli'o ol da ĝoj'o pri la viv'o. La demand'o nun est'as jen'a: Ĉu efektiv'e mi est'is sufiĉ'e mal'saĝ'a, por ne kon'i la super'ec'o'j'n de mi'a situaci'o, aŭ nur tiel rev'em'a, por kred'i, ke nur melankoli'a'j sent'o'j est'as nobl'a'j kaj ind'a'j, est'i esprim'at'a'j poezi-proz'e, kaj kiel tia'j en'skrib'at'a'j en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n? Mi'a sort'o mi'n evident'e ne kontent'ig'is, ĉar jen kio'n mi skrib'is: ”Ho, Jeanne d’Arc — vi favor'it'ul'in'o de Di'o, hero'a virg'ul'in'o, kial mi ne pov'as est'i kiel vi! sving'i la sankt'a'n flag'o'n, kron'i mi'a'n reĝ'o'n kaj post'e mort'i por la patr'uj'o, la kar'a.”
Por la efektiv'ig'o de tiu'j ĉi modest'a'j pretend'o'j ne prezent'iĝ'is al mi ia okaz'o. Ankaŭ ali'a de mi envi'at'a sort'o: est'i dis'ŝir'it'a de leon'o en cirk'o, kiel krist'an'a martir'in'o (laŭ en'skrib'o de la 19-a de septembr'o 1853), ne est'is por mi ating'ebl'a, kaj tial mi sen'dub'e sufer'is pro la konsci'o, ke la hero'aĵ'o'j, al kiu'j mi sopir'is, neniam est'os plen'um'it'a'j, ke mi'a viv'o, se mi ĝust'e pri'juĝ'as la afer'o'n, est'is mal'sukces'o. Ha, kial mi ne nask'iĝ'is knab'o! (ankaŭ riproĉ'o oft'e kaj van'e esprim'it'a kontraŭ la sort'o en la ruĝ'a kajer'o) — mi tiam est'us pov'int'a cel'i kaj plen'um'i nobl'aĵ'o'j'n. Pri vir'in'a'j hero'aĵ'o'j la histori'o raport'as nur mal'mult'a'j'n ekzempl'o'j'n. Kiel mal'oft'e ni sukces'as hav'i Graĥojn kiel fil'o'j'n, aŭ dors'e transport'i ni'a'j'n edz'o'j'n el la Weinsbergaj pord'eg'o'j, aŭ est'i al'parol'it'a'j de sabr'o'sving'ant'a'j maĝiaroj: ”Viv'u Maria Teresia, ni'a reĝ'o!” Sed se oni est'as vir'o, oni nur bezon'as zon'um'i la glav'o'n kaj rapid'i ekster'e'n, por akir'i glor'o'n kaj laŭr'o'j'n — konker'i por si mem tron'o'n kiel Cromwell, mond'regn'o'n kiel Bonapart'e! Mi memor'as, ke la plej alt'a ide'o de hom'a grand'ec'o ŝajn'is al mi person'ig'it'a en milit'a hero'o.
Instru'it'ul'o'j, poet'o'j, vojaĝ'ant'o'j cert'e al mi iom impon'is, sed ver'a'n admir'o'n mi nur sent'is por la gajn'int'o'j de batal'o'j. Ili ja est'is ĉef'e tiu'j, kiu'j efektiv'ig'is la histori'o'n, kiu'j gvid'is la sort'o'n de la popol'o'j; per grav'ec'o, nobl'ec'o, preskaŭ di'ec'o, ili tiom super'is ĉiu'j'n ali'a'j'n hom'o'j'n, kiom la supr'o'j de la Alp'o'j kaj de Himalaj'o super'as la herb'o'j'n kaj flor'o'j'n de la val'o.
El ĉio ĉi mi ne rajt'as konklud'i, ke mi hav'is hero'a'n natur'o'n.
La afer'o est'is simpl'e jen'a: mi est'is entuziasm'em'a kaj pasi'a; tial mi kompren'ebl'e pasi'e entuziasm'iĝ'is pri tio, kio'n mi'a'j lern'o'libr'o'j kaj ĉirkaŭ'ant'ar'o plej mult'e laŭd'eg'is.
Mi'a patr'o est'is general'o en la aŭstria arme'o kaj est'is batal'int'a ĉe Custozza sub ”Patr'o Radetzky,” kiu'n li idol'e ador'is.
Ha! kiom da milit'anekdot'o'j mi dev'is aŭskult'i! Mi'a bon'a patr'o est'is tiel fier'a pri si'a'j spert'o'j dum la milit'o'j kaj parol'is kun tia kontent'iĝ'o pri la plen'um'it'a'j milit'ir'o'j, ke mi ne'vol'e kompat'is ĉiu'n vir'o'n, kiu ne hav'is tia'j'n re'memor'o'j'n. Kia mal'grand'ig'o do de la in'a seks'o, ke ĝi est'as eks'ig'it'a de tiu grandioz'a el'montr'o de la hom'a'j honor- kaj dev'o-sent'o'j! ... Se iam mi i'o'n aŭd'is pri la aspir'o'j de la vir'in'o'j al egal'rajt'o'j — sed dum mi'a jun'aĝ'o oni nur tre mal'mult'e aŭd'is pri tio, kaj nur mok'e kaj mal'aprob'e mi kompren'is la dezir'o'j'n al emancip'ad'o nur laŭ unu direkt'o: La vir'in'o'j dev'as ankaŭ hav'i la rajt'o'n arm'iĝ'i kaj part'o'pren'i en milit'o. Kiel bel'e oni leg'is pri tio en la histori'o de Semiramis kaj de Katarina II: ”Ŝi atak'is tiu'n aŭ ali'a'n najbar'a'n regn'o'n — ŝi konker'is tiu'n aŭ ali'a'n land'o'n ...”
Ĝeneral'e la histori'o, kiel oni ĝi'n montr'as al la jun'ul'ar'o, far'iĝ'as la ĉef'a kaŭz'o de la milit'admir'o. En'radik'iĝ'as ĉe la infan'o'j la ide'o, ke la Sinjor'o de la arme'o'j sen'ĉes'e ordon'as batal'o'j'n, ke ili est'as, por tiel dir'i, la vetur'il'o'j, per kiu'j la sort'o'j de la popol'o'j rul'volv'as tra la temp'o'j; ke ili est'as la plen'um'o de ne'evit'ebl'a natur'a leĝ'o, kaj dev'as ĉiam re'okaz'i de temp'o al temp'o, sam'e kiel vent'eg'o'j kaj ter'trem'o'j; ke, kvankam terur'o kaj abomen'o est'as kun'lig'it'a'j kun ili, tamen tiu'j ĉi last'a'j est'as plen'e kompens'at'a'j: por la tut'o per la grav'ec'o de la rezult'o'j, por la apart'a individu'o per la glor'o akir'ot'a, aŭ per la konsci'o, ke li plen'um'as plej alt'a'n dev'o'n. Ĉu do ekzist'as pli bel'a mort'o ol la mort'o sur batal'kamp'o de honor'o, pli nobl'a sen'mort'ec'o ol tiu de hero'o? Ĉio ĉi klar'e montr'iĝ'as en ĉiu'j lern'o- kaj leg'o'libr'o'j. En ili, krom la fakt'a histori'o, prezent'it'a nur kiel long'a ĉen'o de milit'a'j okaz'int'aĵ'o'j, ankaŭ la divers'a'j rakont'o'j kaj poem'o'j ĉiam raport'as nur pri hero'a'j batal'o'j. Tio est'as aparten'aĵ'o de patriot'a eduk'ad'o. Ĉar ĉiu lern'ant'o dev'as far'iĝ'i defend'ant'o de si'a patr'uj'o, la entuziasm'o por tiu li'a unu'a patriot'a dev'o dev'as est'i vek'at'a jam en la infan'o. Oni dev'as mal'mol'ig'i li'a'n kor'o'n kontraŭ la natur'a abomen'o, kiu'n la terur'o'j de la milit'o pov'us kaŭz'i, rakont'ant'e kiel ebl'e plej naiv'e pri la terur'a'j buĉ'ad'o'j, kvazaŭ pri io tut'e ordinar'a, neces'a; ĉe tio insist'e nur montr'i la ideal'a'n flank'o'n de tiu antikv'a kutim'o kaj tia'manier'e oni sukces'as eduk'i ras'o'n kuraĝ'a'n kaj milit'am'a'n.
La jun'ul'in'o'j — kvankam ili ne rajt'as milit'ir'i — est'as instru'at'a'j laŭ la sam'a'j libr'o'j, kiu'j cel'as la milit'ist'a'n eduk'ad'o'n de la jun'ul'o'j, kaj tio rezult'as, ke la jun'ul'in'ar'o hav'as la sam'a'n opini'o'n, kaj ke tiu opini'o nask'as envi'o'n, ĉar ili ne pov'as part'o'pren'i, kaj admir'o'n al la milit'ist'a profesi'o. Kia'j'n terur'ig'a'j'n bild'o'j'n el ĉiu'j batal'o'j de la mond'o, de la bibli'a'j kaj macedon'a'j kaj punik'a'j, ĝis la tri'dek'jar'a kaj la napoleonaj milit'a'j, oni montr'as al ni delikat'a'j virg'ul'in'o'j, kiu'j tamen pri ĉiu'j ali'a'j afer'o'j est'as admon'at'a'j, cel'i dolĉ'ec'o'n kaj mild'ec'o'n. Kaj tie ni vid'as la urb'o'j'n brul'ant'a'j'n, la loĝ'ant'o'j'n mort'paf'it'a'j'n, la venk'it'o'j'n turment'it'a'j'n — est'as ja ver'a plezur'o! ... Kompren'ebl'e, per tiu amas'ig'o kaj ripet'ad'o de abomen'aĵ'o'j, la kompren'o, ke ili est'as abomen'aĵ'o'j for'iĝ'as; ĉio, aparten'ant'a al la rubrik'o milit'o, ne est'as plu rigard'at'a laŭ la vid'punkt'o de human'ec'o, kaj ricev'as tut'e apart'a'n, mistikhistori-politik'a'n sankci'o'n. Ĝi est'as neces'o — ĝi est'as la font'o de la plej alt'a'j ind'ec'o'j kaj honor'o'j. Tio'n la jun'ul'in'o'j tre bon'e kompren'as, ĉar ili est'as dev'ig'at'a'j lern'i parker'e la poem'o'j'n glor'ant'a'j'n la milit'o'n. Kaj tia'manier'e est'iĝ'as la spartaj patr'in'o'j kaj la ”flag'patr'in'o'j” kaj ankaŭ la mult'a'j kotiljon-orden'o'j, donac'at'a'j al la oficir'o'j dum la ”sinjor'in'a elekt'o”.
Al mi'a'j eduk'ist'in'o'j kaj instru'ist'o'j mi far'is grand'a'n plezur'o'n — tio'n mi bon'e memor'as — ĉar mi est'is lern'ant'in'o inteligent'a, hav'ant'a bon'a'n memor'o'n, kaj est'is precip'e ambici'a lern'ant'in'o. Ne pov'ant'e, kiel mi jam dir'is, kontent'ig'i mi'a'n ambici'o'n per gajn'ad'o de batal'o'j, kiel hero'a virg'ul'in'o, mi kontent'iĝ'is, ricev'i post lecion'o'j bon'a'j'n atest'o'j'n kaj akir'i per mi'a lern'fervor'o la admir'o'n de la ĉirkaŭ'ant'ar'o. Rilat'e kon'o'n de la franc'a kaj angl'a lingv'o'j, mi preskaŭ ating'is perfekt'ec'o'n; pri geografi'o kaj astronomi'o, pri natur'scienc'o kaj fizik'o, mi lern'is tiom, kiom mi pov'is, laŭ la program'o difin'it'a por la eduk'ad'o de jun'ul'in'o'j; sed pri la fak'o histori'o, mi lern'is pli ol oni postul'is de mi. El la bibliotek'o de mi'a patr'o mi pren'is mult'volum'a'j'n histori'a'j'n verk'o'j'n, en kiu'j mi stud'is dum mi'a liber'temp'o. Mi ĉiu'foj'e konsider'is mi'n iom pli saĝ'a, kiam mi est'is plen'ig'int'a mi'a'n memor'o'n per nov'a fakt'o, nom'o aŭ dat'o el la est'int'ec'o. La pian'o'lud'o'n — kiu ankaŭ est'is dev'ig'a part'o de eduk'ad'o — mi tut'e mal'ŝat'is kaj kontraŭ'batal'is. Mi hav'is nek talent'o'n, nek dezir'o'n por la muzik'o, kaj mi kompren'is, ke per ĝi mi neniam kontent'ig'us mi'a'n glor'am'o'n. Mi tiel long'e kaj insist'e pet'eg'is, ke oni ne mal'long'ig'u per sen'util'a lud'ad'aĉ'o la valor'a'n temp'o'n, kiu'n mi intenc'is dediĉ'i al mi'a'j ali'a'j stud'o'j, ke mi'a bon'a patr'o mi'n liber'ig'is de la muzik'a servut'o. Sed mi'a onkl'in'o tio'n tre bedaŭr'is, opini'ant'e, ke sen pian'o'lud'ad'o ne ekzist'as ia ver'a kler'ec'o.
La 10-an de mart'o 1857 mi fest'is mi'a'n dek'sep'a'n nask'iĝ'tag'o'n. ”Jam dek sep” est'as je tiu dat'o la en'skrib'aĵ'o en la tag'libr'o. Tiu ”jam” est'as poem'o. Ne est'as komentari'o apud'e, sed ver'ŝajn'e mi intenc'is dir'i: ”kaj mi far'is ankoraŭ neni'o'n por sen'mort'ec'o”. Tiu'j ĉi ruĝ'a'j kajer'o'j nun'temp'e far'as al mi bon'a'n serv'o'n. Ili al mi ebl'ig'as pri'skrib'i tut'e detal'e la pas'int'a'j'n okaz'int'aĵ'o'j'n, kiu'j rest'is en mi'a memor'o nur kiel nebul'a'j kontur'o'j, kaj laŭ'vort'e re'produkt'i pens'o'j'n de long'e forges'it'a'j'n aŭ inter'parol'ad'o'j'n jam de long'e silent'iĝ'int'a'j'n.
La proksim'a'n karnaval'o'n mi dev'is est'i en'konduk'at'a en societ'o'n. Sed tiu perspektiv'o ne tiom mi'n rav'is, kiom ĝi ordinar'e rav'as la jun'ul'in'o'j'n. Mi'a anim'o cel'is i'o'n pli alt'a'n ol bal'triumf'o'j'n. Kio'n mi cel'is? Al tia demand'o mi mem ne est'us pov'int'a respond'i. Ver'ŝajn'e am'o'n ... tamen mi tio'n ne konsci'is. Ĉiu'j ĉi rev'o'j kaj sopir'o'j al glor'o, kiu'j ŝvel'ig'as la vir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n kor'o'j'n dum jun'ec'o, kaj kiu'j prov'as real'iĝ'i per ĉiu'spec'a'j form'o'j: soif'o al scienc'o, dezir'o vojaĝ'i, ag'em'ec'o, plej oft'e est'as efektiv'e nur ne'konsci'a'j mov'o'j de la am'em'o.
En la somer'o la kurac'ist'o ordon'is al mi'a onkl'in'o kurac'ad'o'n en Marienbad. Ŝi opini'is, ke mi dev'as ŝi'n akompan'i.
Kvankam mi'a oficial'a en'konduk'o en la tiel nom'at'a'n societ'o'n dev'is okaz'i nur la ven'ont'a'n vintr'o'n, est'is tamen al mi permes'it'e part'o'pren'i kelk'a'j'n bal'o'j'n en la Kazin'o; — kvazaŭ kiel antaŭ'ekzerc'o en danc'ad'o kaj inter'parol'ad'o, por ke, dum mi'a unu'a karnaval'a sezon'o, mi ne aspekt'u tro tim'em'a kaj mal'lert'a.
Sed kio okaz'is ĉe la unu'a ”réunion”, kiu'n mi ĉe'est'is? Grand'a, intens'eg'a en'am'iĝ'o. Kompren'ebl'e, li est'is husar'a leŭtenant'o. La civil'ul'o'j ĉe'est'ant'a'j en la ĉambr'eg'o ŝajn'is al mi, kompar'e kun la milit'ist'o'j, kiel maj'skarab'o'j apud papili'o'j. Kaj inter la ĉe'est'ant'o'j vest'it'a'j per uniform'o'j sen'dub'e la husar'o'j est'is la plej bril'a'j; fin'e inter la husar'a'j graf'o Arn'o Dotzky est'is la plej blind'ig'a. Alt'a pli ol ses fut'o'j'n, nigr'a, krisp'a har'ar'o, lip'har'o'j alt'e'n tord'it'a'j, blank'a'j dent'o'j, mal'hel'a'j okul'o'j, kapabl'a'j rigard'i kaj penetr'e kaj kares'e — mal'long'e, ĉe li'a demand'o: ”Ĉu vi est'as ankoraŭ liber'a por la kotiljon'o, graf'in'o?” mi sent'is, ke pov'as ekzist'i ali'a'j triumf'o'j sam'e emoci'ant'a'j kiel la flag'o'sving'ad'o de la virg'ul'in'o de Orleans, aŭ la sceptr'o'sving'ad'o de la grand'a Katarina. Kaj li, du'dek'du'jar'ul'o, sen'dub'e sent'is i'o'n simil'a'n, kiam li laŭ vals'o'takt'o flug'is tra la ĉambr'eg'o kun la plej bel'a knab'in'o de la bal'o (post tri'dek jar'o'j est'as al mi permes'it'e tio'n konstat'i). Tiam li ankaŭ pens'is: Posed'i vi'n, kar'ul'in'o, pli valor'us ol ĉiu'j marŝal'baston'o'j.
”Sed, Mart'a — Mart'a!” mal'bon'humor'e murmur'is la onkl'in'o, kiam mi sen'spir'e re'fal'is sur mi'a'n seĝ'o'n ĉe ŝi'a flank'o, tuŝ'et'ant'e ŝi'a'n kap'o'n per la turn'iĝ'ant'a'j tul'falbal'o'j de mi'a rob'o.
”Ho pardon'u, pardon'u, onkli'nj'o!” mi pet'is kaj dec'e ek'sid'is: ”Ne est'as mi'a kulp'o ...”
”Ne pri tio mi plend'as — mi'a riproĉ'o cel'is vi'a'n kondut'o'n kun tiu husar'o. — Dum la danc'o vi ne rajt'as tiom apog'i vi'n ... kaj ĉu est'as dec'e, tiel fiks'e rigard'i sinjor'o'n? ...”
Mi ruĝ'iĝ'is. Ĉu mi far'is i'o'n ne'konven'a'n al jun'ul'in'o? Ĉu est'as ebl'e, ke la ne'kompar'ebl'ul'o nun hav'as pri mi mal'bon'a'n opini'o'n? ...
De tiu'j mal'trankvil'ig'a'j pens'o'j mi est'is liber'ig'it'a jam dum la danc'ad'o, ĉar dum la vesper'manĝ'a vals'o la ne'kompar'ebl'ul'o murmur'is al mi: ”Aŭskult'u mi'n — mi ne pov'as far'i ali'e — vi dev'as tio'n ek'sci'i — jam hodiaŭ: mi vi'n am'as.”
Tio est'is pli aŭskult'ind'a ol la fam'a'j ”voĉ'o'j” de Jeanne d’Arc ... Sed dum la daŭr'o de la danc'o mi ja ne pov'is respond'i.
Tio'n li kompren'is, ĉar li halt'is. Ni star'is en dezert'a angul'o de la ĉambr'eg'o kaj pov'is daŭr'ig'i la inter'parol'ad'o'n, ne est'ant'e aŭskult'at'a'j.
”Parol'u, graf'in'o, kio'n mi pov'as esper'i?”
”Mi ne kompren'as vi'n,” mi mensog'is.
”Ĉu ebl'e vi ne kred'as al am'o unu'a'vid'a? Ĝis nun mi konsider'is ĝi'n mal'ver'o, sed hodiaŭ mi spert'is ĝi'a'n real'ec'o'n.”
Kia bat'ad'o de mi'a kor'o! sed mi silent'is. ”Mi mi'n for'don'as al mi'a sort'o,” li daŭr'ig'is ... ”Vi, aŭ neni'u ali'a! Decid'u pri mi'a feliĉ'o aŭ mi'a mort'o ... ĉar sen vi mi ne pov'as kaj ne vol'as viv'i ... Ĉu vi vol'as far'iĝ'i mi'a?”
Al tia rekt'a demand'o mi do dev'is i'o'n respond'i. Mi pri'pens'is fraz'o'n tre diplomat'a'n, kiu — ne for'ig'ant'e i'a'n esper'o'n — ne ofend'us mi'a'n ind'ec'o'n, sed trem'spir'e mi ne pov'is dir'i i'o'n ali'a'n ol du'on'e aŭd'ebl'a'n ”jes”.
”Vi do permes'as, ke morgaŭ mi pet'u vi'a'n man'o'n de vi'a onkl'in'o, kaj skrib'u al graf'o Althaus?”
De'nov'e ”jes” — tiu'n foj'o'n iom'et'e pli firm'e. ”Ho, mi feliĉ'ul'o! Ĉu do ankaŭ ĉe la unu'a vid'o? — Ĉu vi mi'n am'as?”
Nun mi respond'is nur per la okul'o'j — sed tiu'j ĉi, mi kred'as, esprim'is la plej mal'konfuz'a'n ”jes”.
Tiu'cel'e Arn'o est'is hav'ig'int'a al si long'a'n for'permes'o'n. Pri eks'iĝ'o el la milit'serv'o neniam est'is demand'o. Cert'e ni ambaŭ posed'is sufiĉ'e grand'a'n hav'o'n — sed mi'a edz'o ŝat'eg'is si'a'n profesi'o'n, kaj mi sam'e. Mi est'is fier'a pri mi'a bel'a husar'a oficir'o kaj plezur'e antaŭ'vid'is la temp'o'n, kiam li est'os promoci'it'a kavaleri'estr'o kolonel'o — kaj post'e iam guberni'estr'o ... Kiu sci'as, ebl'e li foj'e bril'os en la patr'uj'a histori'o kiel grand'a milit'estr'o ...
Ke la ruĝ'a'j kajer'o'j montr'as mal'plen'aĵ'o'n dum la feliĉ'eg'a temp'o de la fianĉ'in'ec'o kaj de la ”miel'a lun'o”, mi nun tre bedaŭr'as. Cert'e la ĝoj'eg'o'j de tiu'j tag'o'j est'us for'flug'int'a'j kaj por ĉiam perd'it'a'j, ankaŭ se mi ili'n est'us en'skrib'int'a; sed almenaŭ iu re'bril'o de ili est'us fiks'it'a inter la foli'o'j. Sed ne: por mi'a ĉagren'o kaj mi'a'j dolor'o'j mi trov'is sufiĉ'e da plend'o'j kaj sign'o'j de pens'o kaj de ek'kri'o; pri la afer'o'j de ĉagren'o mi zorg'em'e kaj plor'ĝem'e sci'ig'is la kun'viv'ant'ar'o'n kaj la post'e'ul'ar'o'n, sed la bel'a'j'n hor'o'j'n mi silent'e ĝu'eg'is. Mi ne est'is fier'a pri mi'a feliĉ'o, kaj tial mi kon'ig'is ĝi'n al neni'u, eĉ ne al mi mem en la tag'libr'o! Nur la sufer'ad'o'n kaj la sopir'o'j'n mi sent'is kiel spec'o'n de merit'o; tial mi'a fanfaron'ad'o pri ili. Ha! kiel tiu'j ruĝ'a'j kajer'o'j fidel'e spegul'as mi'a'j'n mal'ĝoj'a'j'n situaci'o'j'n, dum en temp'o'j ĝoj'a'j la foli'o'j rest'is tut'e blank'a'j. Ĉu tio ne est'as mal'saĝ'a? Est'as kvazaŭ iu dum promen'ad'o — por al'port'i hejm'e'n memor'aĵ'o'j'n — kolekt'us el la objekt'o'j sur'voj'e trov'it'a'j nur la mal'bel'a'j'n, kvazaŭ li plen'ig'us si'a'n botanik'a'n skatol'o'n nur per dorn'o'j, kard'o'j, verm'o'j, buf'o'j kaj preter'las'us ĉiu'j'n flor'o'j'n kaj papili'o'j'n.
Tamen mi re'memor'as: est'is ĉarm'eg'a epok'o, spec'o de fe'in'a sonĝ'o. Mi ja hav'is ĉio'n, kio'n jun'a vir'in'a kor'o pov'as dezir'i: am'o'n, riĉ'ec'o'n, rang'o'n, pov'o'n — kaj la pli'mult'o est'is tiel nov'a, tiel surpriz'a, tiel mir'ig'a! Ni ni'n reciprok'e am'is frenez'e, mi'a Arn'o kaj mi, per la tut'a ard'o de ni'a jun'ec'o, plen'a de viv'o kaj bel'ec'o. Kaj krom tio mi'a bril'a husar'o est'is brav'a, bon'kor'a, nobl'anim'a jun'ul'o kun mond'ul'a kler'ec'o kaj gaj'a humor'o (li ja pov'us est'i — kia'n garanti'o'n prezent'is la Marienbada bal'o kontraŭ tio? — mal'bon'ul'o, brut'ul'o) kaj mi ankaŭ est'is sufiĉ'e prudent'a kaj bon'kor'a (dum la dir'it'a bal'o li ja pov'us en'am'iĝ'i en kapric'a'n bel'et'a'n anser'et'o'n). Tia'manier'e do okaz'is, ke ni est'is tut'e feliĉ'a'j, kaj ke la ruĝ'e bind'it'a ĉef'libr'o rest'is long'a'temp'e mal'plen'a.
Halt'u! Jen mi vid'as gaj'a'n en'skrib'o'n. — Rav'o'j pri nov'a patr'in'a ind'ec'o. La 1-an de januar'o 1859 (ĉu ĝi est'is nov'jar'a donac'o?) fil'et'o al ni nask'iĝ'is. Tiu okaz'aĵ'o kompren'ebl'e ni'n tiom mir'ig'is kaj fier'ig'is, kvazaŭ ni est'us la unu'a par'o, kiu i'o'n simil'a'n spert'is. Pro tio sen'dub'e la re'daŭr'ig'o de la tag'libr'o. La post'e'ul'ar'o kompren'ebl'e dev'is est'i inform'ot'a pri tiu rimark'ind'aĵ'o kaj mi'a nov'a ind'ec'o. Pli'e la tem'o ”jun'a patr'in'o” est'as mir'ind'e art'a kaj literatur'a. Ĝi est'as unu el la tem'o'j plej bon'e pri'kant'it'a'j kaj plej oft'e pentr'it'a'j; est'as tiel facil'e hav'i pri ĝi sent'o'n mistik'a'n, pi'em'a'n, kor'tuŝ'a'n, naiv'a'n kaj dolĉ'a'n — unu'vort'e poezi'a'n. Por nutr'i tiu'n sent'o'n, ĉiu'spec'a'j poem'ar'o'j, ilustr'it'a'j revu'o'j, galeri'o'j de pentr'aĵ'o'j kaj land'kutim'a'j fraz'o'j de rav'o en la rubrik'o ”Patr'in'a am'o”, ”Patr'in'a feliĉ'o”, ”Patr'in'a fier'ec'o”, efik'e kun'help'as. La plej strang'a mal'saĝ'aĵ'o, post la ador'ad'o de la hero'o'j (vid'u Heroworship de Carlyle), en la fak'o de apoteoz'o, est'as efektiv'ig'it'a de la hom'o'j per ”baby-worship”.
Kompren'ebl'e mi en tio ne post'rest'is. Mi'a et'a kar'eg'a Rur'u est'is por mi la plej grav'a mir'ind'aĵ'o. Ha, mi'a fil'o — mi'a plen'kresk'a bel'eg'a Rudolf — tio, kio'n mi sent'as por vi, pal'ig'as tiu'n naiv'a'n admir'o'n al babies — kompar'e kun ĝi, tiu blind'a, laŭ'simi'a am'o de jun'a'j patr'in'o'j est'as tiel sen'valor'a kiel suĉ'infan'o, kompar'e kun hom'o plen'e evolu'int'a.
Ankaŭ la jun'a patr'o est'is tre fier'a pri si'a post'e'ul'o kaj far'is pri li plej bel'a'j'n projekt'o'j'n por la est'ont'ec'o. ”Kio li far'iĝ'os?”
Pri tiu demand'o ankoraŭ ne tre urĝ'a, ni tre oft'e diskut'is apud la lul'il'o de Rur'u, kaj ĉiu'foj'e la unu'voĉ'a decid'o est'is: soldat'o.
Kelk'foj'e mal'fort'a protest'o de la patr'in'o laŭt'iĝ'is: ”Se tamen en la milit'o okaz'us al li ia akcident'o?” Tiu'n kontraŭ'dir'o'n oni for'ig'is dir'ant'e: ”Ĉiu mort'as nur tie kaj tiam, kie kaj kiam la sort'o decid'as.” Krom tio Rur'u ja ver'ŝajn'e ne rest'us sol'a; el la sekv'ant'a'j fil'o'j unu pov'os est'i eduk'at'a por la diplomati'o, ali'a far'iĝ'i ter'kultur'ist'o, la tri'a pastr'o; sed la plej mal'jun'a nepr'e dev'os elekt'i la patr'a'n kaj av'a'n profesi'o'n — la plej bel'a'n el ĉiu'j — li dev'os far'iĝ'i soldat'o.
Kaj en tiu decid'o ni persist'is. Kiam Rur'u far'iĝ'is du'monat'a, ni nom'is li'n ”Geireiter”. Oni sci'as, ke ĉiu'j kron'princ'o'j, tuj post si'a nask'iĝ'o, est'as nom'at'a'j regiment'estr'o'j. Kial ne ankaŭ ni ornam'u ni'a'n id'et'o'n per imag'a rang'o? Est'is grand'a amuz'o tiu soldat'a lud'ad'o kun infan'et'o! Arn'o salut'is milit'ist'e, kiam li'a fil'o est'is al'port'at'a en la ĉambr'o'n sur la brak'o'j de si'a nutr'ist'in'o. Ĉi tiu'n last'a'n ni nom'is ”proviz'ist'in'o”; la kri'o'j'n de Rur'u oni nom'is alarm'signal'o, kaj kio'n signif'is ”Rur'u sid'as sur la ekzerc'ej'o,” mi las'as diven'i.
Sed ĉi tiu'n tag'o'n okaz'is ankaŭ io mal'ĝoj'a; io, kio dolor'ig'is mi'a'n kor'o'n kaj mi'n instig'is el'verŝ'i ĝi'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n.
Jam de kelk'a temp'o oni vid'is sur la politik'a horizont'o la tiel nom'it'a'n ”nigr'a'n punkt'o'n”, pri kies ebl'a pli'grand'iĝ'o ĉiu'j gazet'o'j kaj salon'parol'ad'o'j plej vigl'e komentari'is. Ĝis nun mi tio'n ne atent'is. Kiam mi'a edz'o kaj mi'a patr'o kaj ili'a'j milit'ist'a'j amik'o'j ripet'e est'is dir'int'a'j antaŭ mi: ”Ni baldaŭ hav'os mal'konsent'o'n kun Ital'uj'o,” mi tio'n tut'e ne est'is kompren'int'a.
Mi hav'is nek temp'o'n nek dezir'o'n mi'n okup'i pri politik'o. Mi tut'e ne atent'is la disput'o'j'n pri la rilat'o'j inter Sardinujo kaj Aŭstrio, aŭ pri la kondut'o de Napoleon III, kies help'o'n Cavour est'is hav'ig'int'a al si, dank’al si'a part'o'pren'o en la krim'uj'a milit'o. Kio'n ajn oni parol'is pri la streĉ'o inter ni kaj ni'a'j ital'a'j najbar'o'j, kaŭz'it'a de tiu inter'lig'o — mi tio'n ne atent'is. Sed en tiu 1-a de april'o mi'a edz'o serioz'eg'e dir'is al mi: ”Sci'iĝ'u, kar'ul'in'o, ĝi baldaŭ okaz'os ...”
”Kio baldaŭ okaz'os?”
”La milit'o kontraŭ Sardinujo.”
Mi ek'tim'is. ”Pro Di'o — tio est'us terur'a! Kaj ĉu vi dev'os kun'ir'i?”
”Esper'ebl'e.”
”Kiel vi pov'as tio'n dir'i? Esper'ebl'e for de edz'in'o kaj infan'o?”
”Kiam la dev'o vok'as ...”
”Tiam oni pov'as obe'i. Sed esper'i — tio est'as dezir'i, ke tiu mal'dolĉ'a dev'o al'ven'u —”
”Mal'dolĉ'a? Tia vigl'a, ĝoj'a milit'o dev'as est'i io glor'eg'a. Vi est'as milit'ist'edz'in'o — ne forges'u tio'n —”
Mi li'n ĉirkaŭ'pren'is ...
”Ho vi, kar'a edz'o, ne mal'trankvil'iĝ'u: mi ankaŭ pov'as est'i kuraĝ'a ... Kiel oft'e mi sent'is kun la hero'o'j kaj heroin'o'j de la histori'o, kiel nobl'ig'a dev'as est'i la milit'ir'o. Se mi nur kapabl'us ir'i kun vi — batal'i ĉe vi'a flank'o, mort'i aŭ venk'i!”
”Vi bon'e parol'is, edz'in'et'o! — sed est'as ja sen'senc'aĵ'o! Vi dev'as rest'i ĉi tie, apud la lul'il'o de ni'a infan'o, kiu ankaŭ dev'as est'i eduk'at'a kiel defend'ont'o de la patr'uj'o. Vi rest'u apud la hejm'a fajr'uj'o. Est'as por ĝi'a protekt'o kaj gard'o kontraŭ mal'amik'a atak'o, por konserv'o de la pac'o al ni'a hejm'o kaj al ni'a'j edz'in'o'j, ke ni, vir'o'j, milit'ir'as.”
Mi ne sci'as, kial tiu'j ĉi vort'o'j, kiu'j'n mi jam oft'e aŭd'is kaj aprob'is, ĉi'foj'e sonor'is al mi'a'j orel'o'j kvazaŭ ”fraz'o” ... Ne est'as ĉi tie minac'at'a fajr'uj'o, neni'a'j barbar'a'j band'o'j star'as antaŭ la pord'eg'o'j — simpl'e politik'a streĉ'o inter du ministr'ar'o'j ... Se do mi'a edz'o entuziasm'e vol'as ir'i al la milit'o, tio ne okaz'os pro urĝ'a neces'o protekt'i edz'in'o'n, infan'o'n kaj patr'uj'o'n, sed pli ĝust'e pro plezur'o al for'marŝ'o aventur'a kaj plen'a de ŝanĝ'o'j, pro sopir'o al disting'iĝ'o — grad'alt'iĝ'o ... Nu jes, est'as glor'am'o — mi ĉes'ig'is ĉi tiu'n rezon'ad'o'n — bel'a rajt'a glor'am'o, plezur'o pri kuraĝ'a plen'um'o de dev'o!
Li est'is prav'a, ĝoj'ant'e pri si'a milit'ir'o, se li dev'os marŝ'i; tamen neni'o est'is ankoraŭ decid'it'a. Ebl'e la milit'o ne okaz'os, kaj eĉ se ĝi okaz'os, ne est'as cert'e, ke Arn'o dev'os for'ir'i — ĉar neniam la tut'a arme'o marŝ'as kontraŭ la mal'amik'o. Ne, tiu bel'a, perfekt'a feliĉ'o, kiu'n la sort'o al ni prepar'is, ne pov'as est'i tiel kruel'e detru'at'a. — Ho, Arn'o, mi'a am'eg'at'a edz'o — sci'i, ke vi est'as en danĝer'o est'us terur'e! ... Tia'j kaj simil'a'j konfidenc'aĵ'o'j plen'ig'as la kajer'foli'o'j'n de tiu'j tag'o'j.
De tiu temp'o la ruĝ'a'j kajer'o'j est'as plen'a'j de politik'a babil'ad'o: Louis Napoleon est'as intrig'ant'o ... Aŭstrio ne pov'as pli long'e atend'i ... la milit'o urĝ'as ... Sardinujo tim'os la super'ec'o'n kaj ced'os ... La pac'o konserv'iĝ'os ... Malgraŭ mi'a teori'a admir'o de pas'int'a'j batal'o'j — mi kompren'ebl'e dezir'is la konserv'o'n de la pac'o; sed mi'a edz'o evident'e prefer'is la ali'a'n alternativ'o'n. Li ne rekt'e tio'n esprim'is, sed nov'aĵ'o'j'n pri pli'grand'iĝ'o de la ”nigr'a punkt'o” li ĉiam sci'ig'is al mi kun bril'a'j okul'o'j, dum li ĉiam kun iom da mal'ĝoj'o konstat'is la bedaŭr'ind'e pli kaj pli mal'oft'iĝ'ant'a'j'n nov'aĵ'o'j'n pri pac'o.
Mi'a patr'o ankaŭ est'is plen'a de entuziasm'o por la milit'o.
Est'us nur infan'a lud'o venk'i la piemont'an'o'j'n, kaj por cert'ig'i tiu'n asert'o'n, la Radetzki-anekdot'o'j re'e pli'mult'iĝ'is. Mi aŭd'is pri la minac'ant'a milit'ir'o nur de la strategi'a vid'punkt'o, nom'e konsider'o'j'n pri la ŝanc'o'j, kie kaj kiam la mal'amik'o mal'venk'us, kaj pri la profit'o'j, kiu'j rezult'us por ”ni”. La human'a vid'punkt'o — nom'e ke, ĉu perd'it'a aŭ gajn'it'a, ĉiu batal'o postul'as sen'nombr'a'j'n ofer'o'j'n de sang'o kaj de larm'o'j — neniam est'is konsider'at'a. La interes'o'j'n pri'parol'at'a'j'n oni montr'is, kompar'e kun ĉiu'j individu'a'j sort'o'j, kiel tiom pli super'a'j'n, ke mi hont'is pri mi'a vid'manier'o, kiam kelk'foj'e ven'is al mi la pens'o: Ha, kio'n util'as la venk'o al la kompat'ind'a'j kripl'ul'o'j, al la mort'int'o'j, al la mizer'a'j vidv'in'o'j? Sed baldaŭ prezent'iĝ'is kiel respond'o al tiu'j ĉi sen'kuraĝ'a'j demand'o'j la mal'nov'a'j lern'o'libr'a'j ditiramb'o'j: kompens'o'n por ĉio prezent'as la glor'o. Sed kio sekv'us, se la mal'amik'o venk'us? Tiu'n demand'o'n mi foj'e laŭt'ig'is en la rond'o de mi'a'j milit'ist'a'j amik'o'j — sed mi est'is insult'e re'bat'it'a. La nur'a alud'o pri la ebl'ec'o de eĉ iom'et'e da dub'o est'as jam anti'patriot'a. Est'i jam antaŭ'e cert'a pri la venk'o, est'as unu el la soldat'a'j dev'o'j. Sekv'e, en kelk'a manier'o, ankaŭ unu el la dev'o'j de lojal'a leŭtenant'edz'in'o.
La aer'o est'is varm'et'a kaj bon'odor'a, kaj pli fru'e ol en ali'a'j jar'o'j burĝon'is la jun'a foli'ar'o. Mi sen'mezur'e antaŭ'ĝoj'is pri la bel'a'j prateraj vetur'o'j de la ven'ont'a monat'o. Tiu'cel'e ni hav'ig'is al ni koket'a'n ”Zeugel”, nom'e kaleŝ'o'n kun jung'it'ar'o de kvar hungar'a'j vir'ĉeval'o'j. Jam nun, dum la bel'a'j april'a'j tag'o'j, ni preskaŭ ĉiu'tag'e vetur'is en la prateraj ale'o'j; sed tio est'is nur antaŭ'ĝu'o de la ver'a maj'a ĝu'ad'o. Ha, se nur la milit'o ne okaz'os antaŭ'e!
”Nu, dank’al Di'o — ne est'as plu ne'cert'ec'o!” — ek'kri'is mi'a edz'o, re'ven'ant'e hejm'e'n el la ekzerc'ad'o, la 17-an de april'o, maten'e. ”Oni for'send'is la ultimat'o'n.”
Mi ek'tim'is. ”Kiel — kio — kio'n tio signif'as?”
”Tio signif'as, ke la last'a vort'o de la diplomati'a'j konsil'iĝ'o'j antaŭ'ir'ant'a la milit'a'n deklar'o'n, est'as dir'it'a. Ni'a ultimat'o al Sardinujo postul'as, ke Sardinujo sen'arm'iĝ'u — kio'n ĝi kompren'ebl'e ne far'os, kaj ni trans'pas'os la land'lim'o'n.”
”Grand'a Di'o! — Sed ebl'e ili sen'arm'iĝ'os?”
”Tiam la disput'o ĉes'os, kaj rest'os la pac'o.”
Mi fal'is sur'genu'e'n — mi ne pov'is far'i ali'e. Silent'e, kaj tamen fort'eg'e, el'iĝ'is el mi'a anim'o al ĉiel'o la pet'eg'o: ”Pac'o'n, pac'o'n!” Arn'o re'star'ig'is mi'n: ”Vi mal'saĝ'ul'in'o!” Mi ĉirkaŭ'pren'is li'a'n kol'o'n kaj ek'plor'is. Ne est'is dolor'esprim'o, ĉar la mal'feliĉ'o ankoraŭ ne est'is efektiv'ig'it'a — sed la sci'ig'o mi'n tiel fort'e est'is sku'int'a, ke mi'a'j trem'ant'a'j nerv'o'j kaŭz'is tiu'n ĉi plor'eksplod'o'n.
”Mart'a, Mart'a, vi mi'n koler'ig'os,” riproĉ'is Arn'o. ”Ĉu vi ne est'as mi'a kuraĝ'a soldat'edz'in'o? Ĉu vi forges'as, ke vi est'as fil'in'o de general'o, edz'in'o de super'leŭtenant'o kaj” — li fin'is rid'et'ant'e — ”patr'in'o de kaporal'o?”
”Ne, ne, mi'a Arn'o ... Mi mi'n mem ne kompren'as ... est'is nur atak'o ... mi mem ja est'as entuziasm'a pri milit'a glor'o ...
sed mi ne sci'as — antaŭ'e, kiam vi dir'is, ke ĉio de'pend'as de unu vort'o nun dir'ot'a — jes aŭ ne — rilat'e al la tiel nom'it'a ultimat'o — kaj, ke tiu ’jes’ aŭ ’ne’ dev'as decid'i, ĉu mil'o'j da hom'o'j sang'os kaj mort'os — mort'i dum tiu'j ĉi sun'bril'a'j, feliĉ'eg'a'j printemp'a'j tag'o'j — ŝajn'is al mi, ke la pac'a vort'o nepr'e dev'as est'i dir'it'a, kaj mi ne pov'is far'i ali'e ol genu'fleks'i por preĝ'i.”
”Por sci'ig'i al bon'a Di'o la situaci'o'n, vi kar'a mal'saĝ'ul'in'o?”
La dom'a sonor'il'o aŭd'iĝ'is. Mi rapid'e sek'ig'is mi'a'j'n larm'o'j'n.
Kiu pov'is al'ven'i tiel fru'e?
Est'is mi'a patr'o. Li en'ir'is rapid'eg'e.
”Nu, mi'a'j infan'o'j,” li kri'is sen'spir'e, ĵet'ant'e si'n sur apog'seĝ'o'n. ”Ĉu vi jam sci'as la grand'a'n nov'aĵ'o'n — la ultimat'o ...?”
”Mi ĵus kon'ig'is ĝi'n al mi'a edz'in'o ...”
”Dir'u, pa'ĉj'o, kio'n vi opini'as,” mi mal'trankvil'eg'e demand'is, ”ĉu per ĝi la milit'o est'os evit'it'a?”
”Mi ne opini'as, ke ultimat'o iam de'turn'is milit'o'n. Est'us cert'e prudent'e de tiu ital'a kanajl'ar'o ced'i kaj ne risk'i nov'a'n Novaron ... Ha, se la bon'a patr'o Radetzki ne est'us mort'int'a pas'int'a'n jar'o'n, li re'e ĉef'us si'a'n arme'o'n, kaj mi, pro Di'o, ir'us kun li ... Ni ambaŭ jam montr'is, kia'manier'e oni trakt'as tiu'j'n ital'o'j'n. Sed la lecion'o ne sufiĉ'as al ili, ili dezir'as du'a'n. Bon'eg'e: ni'a lombard-venecia reĝ'land'o hav'os tre ŝat'ind'a'n pli'grand'ig'o'n per la piemonta land'o — mi jam antaŭ'vid'as la en'ir'o'n de ni'a'j trup'o'j en Torin'o.”
”Sed pa'ĉj'o, vi parol'as, kvazaŭ oni jam deklar'is la milit'o'n, kaj vi ĝoj'as pri tio. Tamen ... se Arn'o dev'as for'marŝ'i?” La larm'o'j de'nov'e mal'sek'ig'is mi'a'j'n okul'o'j'n.
”Tio'n li cert'e far'os — la envi'ind'a kar'ul'o.”
”Sed mi'a terur'o — la danĝer'o —”
”Ne tim'u la danĝer'o'n! Oni re'ven'as hejm'e'n eĉ el milit'o, kiel pruv'as mi'a person'o. Mi part'o'pren'is en pli ol unu milit'ir'o.
Dank’al Di'o mi ankaŭ pli ol unu foj'o'n est'is vund'it'a — kaj tamen mi viv'as, ĉar la sort'o vol'is, ke mi viv'u.”
La mal'nov'a fatal'ist'a dir'manier'o! La sam'a, kiu decid'is pri la est'ont'a profesi'o de Rur'u, kaj kiu'n mi nun de'nov'e akcept'is kiel saĝ'ec'o'n.
”Se ebl'e mi'a regiment'o ne dev'os marŝ'i —” dir'is Arn'o.
”Jes, jes,” inter'romp'is mi ĝoj'e, ”jen est'as ankoraŭ esper'o.”
”Tiam mi pet'os, ke oni mi'n trans'met'u, se ebl'e —”
”Tio est'os tut'e ebl'a,” cert'ig'is mi'a patr'o. ”Hess est'os ĉef'komand'ant'o, kaj li est'as mi'a bon'a amik'o.”
Mi'a kor'o trem'is, sed mi ne pov'is far'i ali'o'n ol admir'i tiu'j'n du vir'o'j'n. Kun kia ĝoj'a egal'anim'ec'o ili parol'is pri est'ont'a milit'ir'o, kvazaŭ tem'us pri projekt'it'a promen'ad'o. Mi'a kuraĝ'a Arn'o eĉ dezir'is liber'vol'e renkont'en'ir'i al la mal'amik'o, ne est'ant'e al'vok'it'a de la dev'o, kaj mi'a grand'anim'a patr'o konsider'is tio'n tut'e simpl'a kaj natur'a. Mi re'e kuraĝ'iĝ'is. Est'u for, mi'a infan'aĵ'a vir'in'a sen'kuraĝ'ec'o! Mi dev'as far'iĝ'i ind'a je tiu'j ĉi mi'a'j kar'ul'o'j, mi dev'as alt'ig'i mi'a'n kor'o'n super ĉiu'j'n ego'ist'a'j'n terur'o'j'n kaj nur hav'i la bel'a'n konsci'o'n: Mi'a edz'o est'as hero'o.
Mi ek'salt'is kaj etend'is al li ambaŭ man'o'j'n: ”Arn'o, mi est'as fier'a pri vi!”
Li al'tir'is mi'a'j'n man'o'j'n al si'a'j lip'o'j, kaj, turn'it'a al la patr'o, kun ĝoj'radi'ant'a mien'o: ”Tiu'n ĉi knab'in'o'n vi bon'e eduk'is, bo'patr'o!”
De unu semajn'o mi est'is prepar'it'a por la katastrof'o, tamen ĝi'a real'iĝ'o don'is al mi kruel'a'n bat'o'n. Plor'ĝem'ant'e mi mi'n ĵet'is sur la kanap'o'n, kaŝ'ant'e la kap'o'n en la kusen'o'j, kiam Arn'o al'port'is al mi tiu'n ĉi sci'ig'o'n.
Li sid'iĝ'is apud mi kaj kviet'e mi'n konsol'is.
”Kar'ul'in'o mi'a, kuraĝ'o'n — trankvil'iĝ'u! Ne est'as tiel terur'e ... post mal'mult'e da temp'o ni re'ven'os hejm'e'n kiel venk'int'o'j ... Tiam ni ambaŭ est'os du'obl'e feliĉ'a'j. Ne plor'u, tio dis'ŝir'as al mi la kor'o'n ... mi preskaŭ pent'as, ke mi promes'is ĉiu'okaz'e kun'ir'i ... sed ne, konsider'u: se mi'a'j kamarad'o'j dev'as for'marŝ'i, ĉu mi rajt'as rest'i hejm'e? Vi mem dev'us hont'i pri mi ... Iu'foj'e mi ja dev'os ricev'i la fajr'o'bapt'o'n — antaŭ ol tio est'os okaz'int'a, mi ne pov'as sent'i mi'n vir'o kaj soldat'o. Nur pri'pens'u, kiel bel'e est'us — se mi re'ven'us — kun tri'a stel'sign'o sur la kol'um'o — ebl'e kun kruc'o sur la brust'o.”
Mi apog'is mi'a'n kap'o'n sur li'a'n ŝultr'o'n kaj tie daŭr'ig'is la plor'ad'o'n. Kiel mal'grand'a'j est'is nun de'nov'e mi'a'j pens'o'j: kelk'a'j kruc'o'sign'o'j ŝajn'is al mi tiel sen'valor'a'j bril'et'aĵ'o'j ... Dek grand'kruc'o'j sur tiu kar'a brust'o ne pov'us kompens'i la terur'a'n ebl'ec'o'n, ke kugl'o ĝi'n frakas'us.
Arn'o kis'is mi'a'n frunt'o'n kaj, mi'n kviet'e flank'e'n ŝov'int'e, star'iĝ'is: ”Mi nun dev'as for'ir'i, kar'a infan'o — al mi'a kolonel'o. Fin'u vi'a'n plor'ad'o'n ... Re'ven'int'e, mi esper'ebl'e vi'n trov'os kuraĝ'a kaj seren'a — mi tio'n bezon'as, por ne est'i impres'at'a de mal'gaj'a'j antaŭ'sent'o'j. Nun, en temp'o tiel decid'ig'a, mi'a propr'a edz'in'et'o ne far'os i'o'n por for'pren'i de mi kuraĝ'o'n kaj mal'help'i mi'a'n ag'em'ec'o'n. Adiaŭ kar'ul'in'o.” Kaj li for'ir'is.
Mi re'star'iĝ'is. Li'a'j last'a'j vort'o'j ankoraŭ re'son'is en mi'a'j orel'o'j. Jes, evident'e: mi'a dev'o nun est'is ne nur ne mal'help'i li'a'n ag'em'ec'o'n, sed laŭ'ebl'e ĝi'n pli'fort'ig'i. Tio est'as ja la sol'a manier'o, laŭ kiu ni vir'in'o'j pov'as montr'i ni'a'n patriot'ism'o'n kaj part'o'pren'i en la glor'o, kiu'n ni'a'j edz'o'j akir'as sur la batal'kamp'o ... ”batal'kamp'o” — strang'e, kiel tiu vort'o si'n nun prezent'is al mi'a spirit'o kun du tut'e mal'sam'a'j signif'o'j. Du'on'e kun la kutim'a, histori'a, patos'a, admir'ind'a signif'o, du'on'e kun la naŭz'ig'a de la sang'a'j, brut'a'j silab'o'j ”batal” ... Jes, bat'it'a'j, buĉ'it'a'j ili kuŝ'as sur la kamp'o, la kompat'ind'a'j hom'o'j — kun dis'star'ant'a'j, ruĝ'a'j vund'o'j — kaj ebl'e inter ili ... Ĉe tiu pens'o mi laŭt'ig'is kri'o'n.
Mi'a ĉambr'ist'in'o, Betti, al'kur'is tim'ig'it'a. Ŝi est'is aŭd'int'a mi'a'n kri'o'n.
”Pro Di'o, graf'in'a moŝt'o, kio okaz'is?” ŝi demand'is tut'e trem'ant'e.
Mi rigard'is la jun'ul'in'o'n: ŝi ankaŭ hav'is pro plor'o ruĝ'a'j'n okul'o'j'n. Mi diven'is — ŝi jam sci'is la nov'aĵ'o'n, kaj ŝi'a fianĉ'o est'is soldat'o. Ŝajn'is al mi, kvazaŭ mi dev'us prem'i ŝi'n sur mi'a'n kor'o'n kiel frat'in'o'n pro mal'feliĉ'o.
”Ne est'as grav'e, mi'a infan'o,” mi dir'is dolĉ'e ... ”Kiu'j for'ir'as, re'ven'os —”
”Ha, vi'a graf'in'a moŝt'o, ne ĉiu'j,” ŝi respond'is re'e plor'ant'e.
Nun al'ven'is mi'a onkl'in'o, kaj Betti el'ir'is.
”Mi ven'as por vi'n konsol'i, Mart'a,” dir'is la mal'jun'ul'in'o, ĉirkaŭ'pren'ant'e mi'n, ”kaj por predik'i al vi rezignaci'o'n.”
”Vi do sci'as?”
”La tut'a urb'o sci'as ... Reg'as grand'a ĝoj'o, ĉi tiu milit'o est'as tre popular'a.”
”Ĝoj'o, onkl'in'o Maria?”
”Nu jes, ĉe tiu'j, kiu'j ne hav'as am'at'a'n famili'an'o'n for'marŝ'ont'a'n. Ke vi est'as mal'ĝoj'a, mi bon'e konjekt'is, kaj pro tio mi ven'is. Vi'a patr'o ankaŭ tuj al'ven'os, ne por konsol'i, sed por gratul'i: li ĝoj'eg'as pro la milit'o kaj opini'as, ke est'as bon'eg'a ŝanc'o por Arn'o, ke li pov'as part'o'pren'i. Ver'dir'e li est'as prav'a ... por soldat'o ne est'as pli bon'a afer'o ol milit'o. Tia'manier'e vi ankaŭ dev'as ĝi'n konsider'i, kar'a infan'o — plen'um'o de ofic'a dev'o ĉio'n super'as. Kio dev'as est'i —”
”Jes, vi est'as prav'a, onkl'in'o, kio dev'as est'i — kio est'as ne'ŝanĝ'ebl'a —”
”Kio est'as laŭ la vol'o de Di'o” — en'met'is onkl'in'o Maria pli'fort'ig'ant'e.
”Tio'n oni dev'as el'ten'i sub'met'iĝ'e kaj kuraĝ'e.”
”Bon'e, Mart'a. Ĉio ja al'ven'as kiel est'as ne'ŝanĝ'ebl'e antaŭ'fiks'it'a de la ĉio'sci'a, ĉiam bon'far'a Providenc'o. La mort'hor'o de ĉiu hom'o est'as fiks'it'a jam de'post li'a nask'iĝ'a hor'o. Kaj ni preĝ'os tiom mult'e kaj fervor'e por ni'a'j kar'a'j milit'ist'o'j —”
Mi ne pov'is diskut'i la kontraŭ'dir'o'n en'ten'at'a'n en la du supoz'o'j: ke la mort'o pov'as est'i determin'it'a kaj sam'temp'e evit'ot'a per preĝ'o'j. Mi mem tio'n ne kompren'is, kaj pro mi'a eduk'ad'o, mi hav'is la konfuz'a'n konsci'o'n, ke oni ne rajt'as rezon'i pri tia'j sankt'a'j tem'o'j. Se mi est'us esprim'int'a tia'j'n skrupul'o'j'n antaŭ mi'a onkl'in'o, mi ŝi'n est'us tre'eg'e ofend'int'a. Neni'o ŝi'n pli grav'e ofend'is ol raci'a'j dub'o'j pri cert'a'j demand'o'j. ”Ne pens'i pri ili” est'as la konven'a ordon'o rilat'e al la mister'o'j. Kiel la kort'eg'a kutim'o mal'permes'as adres'i demand'o'j'n al la reĝ'o, est'as ankaŭ spec'o de blasfem'a romp'o de etiket'o, se oni prov'as esplor'i dogm'o'n. Ceter'e ”ne pri'pens'i” est'as tre facil'e plen'um'ebl'a ordon'o, kaj en tiu okaz'o mi volont'e ĝi'n obe'is; mi do ne komenc'is diskut'o'n kun onkl'in'o, sed kontraŭ'e al'kroĉ'iĝ'is al la konsol'o en'ten'at'a en la konsil'o pri preĝ'o. Jes, dum la tut'a daŭr'o de la for'est'o de mi'a edz'o, mi tiel pi'eg'e pet'eg'os la protekt'o'n de la ĉiel'o, ke ĝi cert'e de'turn'os de Arn'o ĉiu'j'n al'flug'ant'a'j'n kugl'o'j'n ... De'turn'os kie'n? Al la brust'o de ali'ul'o, por kiu sen'dub'e iu ankaŭ preĝ'as? ... Kaj kio est'is montr'it'a al mi en la fizik'a'j lecion'o'j pri la ekzakt'e difin'ebl'a'j, sen'erar'e funkci'ant'a'j efik'o'j de la materi'a'j objekt'o'j kaj ties mov'o'j? ... De'nov'e ali'a dub'o? For, for!
”Jes, onkl'in'o,” mi dir'is laŭt'e, por romp'i tiu'j'n kontraŭ'dir'o'j'n kruc'iĝ'ant'a'j'n en mi'a spirit'o, ”jes, ni diligent'e preĝ'u, kaj Di'o plen'um'os ni'a'n pet'o'n: Arn'o rest'os ne'vund'it'a.”
”Jen, infan'o, vi vid'as, ke en mal'facil'a'j hor'o'j la anim'o tamen rifuĝ'as al la religi'o ... Ebl'e la bon'a Di'o send'as al vi tiu'n ĉi mal'feliĉ'o'n, por ke vi for'ig'u vi'a'n kutim'a'n indiferent'ec'o'n.”
Ankaŭ pri tio mi ne tut'e pov'is konsent'i, ke la mal'konsent'o inter Aŭstrio kaj Sardinujo de'ven'ant'a de la krim'uj'a milit'o, ĉiu'j traktat'o'j, la star'ig'o de la ultimat'o kaj la rifuz'o de ĝi, est'is aranĝ'it'a'j de Di'o nur por favor'e influ'i mi'a'n indiferent'a'n pens'manier'o'n.
Sed est'us est'int'e mal'dec'e, esprim'i ankaŭ ĉi tiu'n dub'o'n.
Kiam iu uz'as la di'a'n nom'o'n, tio al'don'as al la kun ĝi kun'lig'it'a esprim'o cert'a'n edif'a'n imun'ec'o'n. Rilat'e al la riproĉ'it'a indiferent'ec'o, la kulp'ig'o est'is iom'et'e rajt'ig'it'a. La religi'ec'o de onkl'in'o Maria el'ven'is el profund'a kor'o, dum mi est'is nur supr'aĵ'e pi'a. Mi'a patr'o est'is en tiu rilat'o tut'e indiferent'a, sam'e mi'a edz'o; mi do nek de unu, nek de ali'a est'is ricev'int'a stimul'o'n al religi'a fervor'o. En'profund'iĝ'i en la eklezi'a'n dogm'ar'o'n, mi neniam kapabl'is, kaj mi ĝi'n ne kontraŭ'star'is nur pro princip'o de ”ne'pri'pens'ad'o”. Mi ja ĉiu'dimanĉ'e ir'is al la mes'o kaj ĉiu'jar'e al konfes'o; ĉe ambaŭ ceremoni'o'j mi est'is plen'a de respekt'o kaj pi'eg'ec'o; sed tamen ĉio ĉi est'is pli mal'pli kvazaŭ plen'um'o de etiket'o konven'a al mi'a rang'o; mi plen'um'is la religi'a'j'n dev'o'j'n kun la sam'a korekt'ec'o, kun kiu mi ĉe la kort'eg'a'j bal'o'j danc'is laŭ la figur'o'j de la ”lanciers” kaj far'is la kort'eg'a'n riverenc'o'n, kiam la imperi'estr'in'o en'ir'is la ĉambr'eg'o'n.
Ni'a kastel'a kapel'an'o en mal'supr'a Aŭstrio ne pov'is i'o'n riproĉ'i al mi; sed la kulp'ig'o de la onkl'in'o rest'is plen'e rajt'ig'it'a.
”Jes, mi'a infan'o,” ŝi daŭr'ig'is, ”en feliĉ'o kaj bon'fart'o la hom'o'j facil'e forges'as si'a'n sav'int'o'n — sed kiam mal'san'o aŭ mort'danĝer'o ni'n ĉagren'as kaj mal'esper'ig'as —”
Tia'manier'e ŝi ankoraŭ long'temp'e est'us daŭr'ig'int'a, sed subit'e la pord'o mal'ferm'iĝ'is, kaj mi'a patr'o ekscit'it'e en'ir'is: ”Hur'a! nun ĝi komenc'iĝ'as!” est'is li'a salut'o. ”Ili dezir'as baston'ad'o'n, la sen'taŭg'ul'o'j? — Nu, ili ĝi'n hav'os — ili ĝi'n hav'os.”
Est'is nun epok'o tre'eg'e mal'trankvil'a. La milit'o far'iĝ'as real'aĵ'o. Oni forges'as, ke est'as du ar'o'j da hom'o'j, kiu'j ir'as por si'n reciprok'e bat'i, kaj oni konsider'as la okaz'aĵ'o'n kiel far'o'n de iu super'a tri'a ag'ant'o, kiu dev'ig'as la du ar'o'j'n inter'batal'i. La tut'a respond'ec'o fal'as sur tiu'n potenc'o'n, kiu ne de'pend'as de apart'a hom'a vol'o, kaj kiu si'a'flank'e nur plen'um'as la jam difin'it'a'j'n destin'o'j'n de la popol'o'j. Tio do est'as la mal'klar'a kaj respekt'at'a ide'o de la milit'o, kiu'n hav'as la pli'mult'o de la hom'o'j, kaj kiu est'is ankaŭ la mi'a. Mi tut'e ne sent'is abomen'o'n al la milit'ad'o, sed mi nur sufer'is je la pens'o, ke mi'a am'at'a edz'o dev'os si'n el'met'i al la danĝer'o kaj mi rest'i en sol'ec'o kaj mal'trankvil'o. Mi re'memor'is ĉiu'j'n mi'a'j'n mal'nov'a'j'n impres'o'j'n de la temp'o, kiam mi stud'is histori'o'n, por mi'n kuraĝ'ig'i kaj entuziasm'ig'i per la pens'o, ke est'as la plej alt'a hom'a dev'o, kiu vok'as mi'a'n kar'ul'o'n, kaj ke tio hav'ig'os al li la ebl'ec'o'n akir'i glor'o'n kaj honor'o'n. Mi nun viv'is mez'e de histori'a epok'o: tio ankaŭ est'is kuraĝ'ig'a pens'o. Ĉar de'post Herodot'o kaj Tacit'o ĝis la nun'temp'a'j histori'ist'o'j la milit'o'j ĉiam est'is prezent'at'a'j kiel la plej grav'a'j okaz'int'aĵ'o'j, mi opini'is, ke nun ankaŭ est'is okaz'ant'a tia faz'o de la mond'a histori'o, laŭ kiu est'ont'a'j histori'ist'o'j nom'os apart'a'n ĉapitr'o'titol'o'n.
Tiu entuziasm'a, delir'ant'a sent'o est'is la ĝeneral'e reg'ant'a.
Oni parol'is pri neni'o ali'a en la salon'o'j kaj sur la strat'o'j; pri neni'o ali'a oni leg'is en la gazet'o'j, preĝ'is por neni'o ali'a en la preĝ'ej'o'j: kie'n ajn oni ir'is, ĉie la sam'a'j ekscit'it'a'j vizaĝ'o'j kaj la sam'a'j vigl'a'j inter'parol'ad'o'j pri la milit'a'j eventual'aĵ'o'j. Ĉio ceter'a, kio ali'temp'e interes'as la hom'o'j'n: teatr'o, art'o, ali'a'j afer'o'j — est'is nun konsider'at'a kiel tut'e flank'a. Oni sent'is, kvazaŭ oni ne rajt'us pens'i pri io ali'a dum tiu grav'a, histori'a okaz'aĵ'o. Kaj la divers'a'j milit'a'j ordon'o'j kun la kon'at'a'j fier'a'j kaj glor'o'n promes'ant'a'j fraz'o'j; kaj la trup'o'j for'marŝ'ant'a'j je la son'o'j de muzik'o kun flirt'ant'a'j flag'o'j; kaj la gazet'artikol'o'j kaj publik'a'j parol'ad'o'j lojal'e kaj fervor'e patriot'a'j; tiu konstant'a al'vok'o al virt'o, honor'o, dev'o, kuraĝ'o, mem'ofer'o; tiu'j ĉi reciprok'a'j cert'ig'o'j, ke oni est'as la naci'o plej ne'venk'ebl'a, plej kuraĝ'a, destin'it'a por grand'a pli'vast'iĝ'o de potenc'o, la plej bon'a kaj plej nobl'a naci'o! Ĉio ĉi dis'vast'ig'as hero'a'n atmosfer'o'n, plen'ig'as la tut'a'n loĝ'ant'ar'o'n per fier'o kaj kred'ig'as ĉiu'n individu'o'n, ke li est'as grand'a an'o en grand'a epok'o.
Oni konfes'as, ke mal'bon'a'j ec'o'j, kiel avid'o al akir'o kaj al batal'ad'o, mal'am'o, kruel'ec'o, ruz'o, trov'iĝ'as kaj montr'iĝ'as en la milit'o, sed ĉiam nur ĉe la mal'amik'o. Ties mal'bon'ec'o est'as evident'a. Ne konsider'ant'e la ne'evit'ebl'o'n de la ĵus komenc'it'a milit'ir'o kaj la profit'o'n, kiu sen'dub'e rezult'os de ĝi por la patr'uj'o, la mal'venk'o de la kontraŭ'ul'o est'as moral'a fakt'o, pun'o plen'um'it'a de la geni'o de la civiliz'o ... Tiu'j ital'o'j, kia mal'labor'em'a, mal'ver'dir'em'a, facil'anim'a, fanfaron'a popol'o! Kaj tiu Louis Napoleon — kia miks'aĵ'o de glor'am'o kaj intrig'em'o.
Kiam, la 29-an de april'o, li publik'ig'is si'a'n milit'manifest'o'n kun la deviz'o: ”Ital'uj'o liber'a ĝis la Adriatik'a mar'o,” kia'n indign'eg'o'n tio nask'is ĉe ni! Mi tiam permes'is al mi far'i rimark'et'o'n, ke ver'e tio est'is si'n'forges'em'a, bel'a ide'o, kiu dev'us plaĉ'i al ital'a'j patriot'o'j; sed tuj oni mi'n silent'ig'is. Est'is mal'permes'it'e tuŝ'i la dogm'o'n: ”Louis Napoleon est'as mal'bon'ul'o,”
dum li est'is ”la mal'amik'o”; kio de'ven'is de li, est'is mal'bon'a per si mem. Ali'a dub'et'o nask'iĝ'is en mi'a spirit'o: Mi est'is rimark'int'a, ke en ĉiu'j milit'raport'o'j la simpati'o kaj admir'o est'is ĉiam por la parti'o, kiu pen'is si'n liber'ig'i de la jug'o fremd'a kaj batal'is por liber'ec'o. Cert'e, mi ne bon'e kompren'is la senc'o'n de la vort'o ”jug'o,” nek tiu'n de la tiel entuziasm'e pri'kantat'a vort'o ”liber'ec'o”; sed ĉi tio est'is por mi tut'e klar'a: La sopir'o al liber'iĝ'o ĉi'foj'e ne est'is ĉe la flank'o de la aŭstri'an'o'j, sed ĉe tiu de la ital'o'j. Sed ankaŭ pro tiu'j tim'em'e pri'pens'it'a'j kaj ankoraŭ pli tim'em'e esprim'it'a'j skrupul'o'j mi est'is tre akr'e mal'laŭd'at'a.
Mi, mal'feliĉ'ul'in'o, de'nov'e est'is tuŝ'int'a sankt'eg'a'n aksiom'o'n, nom'e, ke ni'a reg'ist'ar'o — t. e. tiu, sub kiu oni okaz'e nask'iĝ'is — neniam pov'as far'iĝ'i jug'o, sed nur ben'o, ke tiu'j, kiu'j vol'as dis'iĝ'i de ”ni” ne est'as batal'ant'o'j por liber'ec'o, sed nur ribel'ant'o'j, kaj ke en'tut'e kaj en ĉiu'j cirkonstanc'o'j ”ni” ĉiam kaj ĉie est'as plen'e rajt'ig'it'a'j.
La unu'a'j'n tag'o'j'n de maj'o — feliĉ'e ili est'is mal'varm'a'j, pluv'a'j tag'o'j, ĉar sun'bril'a, printemp'a veter'o est'us kaŭz'int'a kontrast'o'n ankoraŭ pli dolor'a'n — for'marŝ'is la regiment'o, al kiu al'iĝ'is Arn'o. Je la sep'a hor'o maten'e ... ha, la antaŭ'a nokt'o est'is terur'a! Se la kar'ul'o est'us for'ir'int'a nur al sen'danĝer'a negoc'a vojaĝ'o, mi est'us est'int'a tre mal'ĝoj'a — dis'iĝ'o tiel dolor'ig'as. — sed al milit'o! kontraŭ'ir'i la kugl'o'j'n de la mal'amik'a'j paf'il'eg'o'j!
... Kial mi en tiu nokt'o tut'e ne kapabl'is percept'i la alt'a'n, histori'a'n signif'o'n de la milit'o, sed nur ties mort'o'n minac'ant'a'j'n terur'aĵ'o'j'n?
Arn'o dorm'is kviet'e spirant'e, kun gaj'a vizaĝ'esprim'o li kuŝ'is tie. Mi est'is brul'ig'int'a nov'a'n kandel'o'n kaj ĝi'n met'int'a mal'antaŭ ŝirm'il'o'n, ĉar mi nun ne pov'is rest'i en mal'lum'o. Dorm'i dum tiu last'a nokt'o mi kompren'ebl'e ne pov'is. Do mi dev'is almenaŭ la tut'a'n temp'o'n rigard'i li'a'n kar'a'n vizaĝ'o'n. Vest'it'a per ĉambr'a rob'o, mi kuŝ'is sur mi'a lit'o; apog'ant'e la kubut'o'n sur la kusen'o'n, la menton'o'n sur la man'plat'o, mi rigard'is la dorm'ant'o'n kaj silent'e plor'is ... Ho, kiom mi vi'n am'as, mi'a sol'am'at'o — kaj vi mi'n for'las'os ... Kial do la sort'o est'as tiam kruel'a? Kiel mi viv'os sen vi? Re'ven'u baldaŭ! Ho Di'o, mi'a bon'a Di'o, kompat'em'a patr'o tie supr'e — re'ven'ig'u li'n baldaŭ — li'n kaj ĉiu'j'n ... Far'u, ke baldaŭ est'u pac'o ... Kial do ne pov'as ĉiam est'i pac'o? ... Ni est'is tiel feliĉ'a'j ... ebl'e tro feliĉ'a'j ... ne rajt'as est'i sur ter'o perfekt'a feliĉ'o ... Ho, feliĉ'eg'o, se li re'ven'us hejm'e'n ne'vund'it'a kaj re'e tia'manier'e kuŝ'us apud mi kaj ne minac'us dis'iĝ'o por la ven'ont'a maten'o ... Kiel trankvil'e li dorm'as — ho vi, mi'a kuraĝ'a kar'ul'o! Sed kia'manier'e vi dorm'os tie? Tie ne est'os mol'a lit'o por vi — tie vi est'os dev'ig'at'a kuŝ'i sur mal'mol'a, mal'sek'a ter'o ... ebl'e en fos'o — sen'help'a — vund'it'a ...” Tio'n pens'ant'e, mi ne pov'is far'i ali'e ol imag'i sur li'a frunt'o mal'ferm'it'a'n sabr'o'vund'o'n, el kiu la sang'o el'flu'as, aŭ kugl'o'tru'o'n en li'a brust'o ... kaj brul'ant'a dolor'o kapt'is mi'n pro kompat'o. Kiel volont'e mi li'n ĉirkaŭ'pren'us kaj kis'us, sed mi ne rajt'is li'n vek'i; li bezon'is tiu'n fort'ig'ant'a'n dorm'o'n. Nur ses hor'o'j'n plu ... tik-tak-tik-tak: sen'kompat'e kaj cert'e la temp'o rapid'as al ĉia cel'o. Tiu indiferent'a tik-tak mi'n sufer'ig'is. Ankaŭ la kandel'o brul'is sam'e indiferent'e mal'antaŭ si'a ŝirm'il'o, kiel tik'ad'is la horloĝ'o kun si'a stult'a, sen'mov'a, bronz'a Amor'o ... Ĉu do ĉiu'j ĉi objekt'o'j ne kompren'is, ke tio est'as la last'a nokt'o? Mi'a'j larm'o'plen'a'j okul'o'j ferm'iĝ'is, la konsci'o iom post iom mal'aper'is kaj, mal'lev'int'e la kap'o'n sur la kusen'o'n, mi tamen mem ek'dorm'is. Sed ĉiam nur dum mal'mult'e da temp'o. Apenaŭ mi est'is komenc'int'a konfuz'a'n sonĝ'o'n, mi'a kor'o subit'e kun'tir'iĝ'is kaj mi vek'iĝ'is kun la terur'sent'o, kiu'n oni hav'as est'ant'e vek'it'a de al'vok'o al help'o aŭ de la kri'o: brul'as! ... Adiaŭ, adiaŭ! est'is la alarm'o.
Kiam la dek'a'n aŭ dek'du'a'n foj'o'n mi tia'manier'e vek'iĝ'is el la dorm'o, tag'iĝ'is kaj la kandel'o ankoraŭ flagr'is. Iu frap'is al la pord'o.
”La ses'a, sinjor'o super'leŭtenant'o,” anonc'is la serv'o'soldat'o komisi'it'a vek'i ĝust'a'temp'e.
Arn'o lev'iĝ'is ... Nun do est'as ven'int'a la hor'o — ni dev'os dir'i la ĝem'plen'a'n vort'o'n ”adiaŭ”.
Ni est'is decid'int'a'j, ke mi li'n ne akompan'os al la staci'dom'o. Unu plu'a kvar'on'hor'o de kun'est'ad'o ne est'is grav'a afer'o, kaj mi ne vol'is montr'i al fremd'ul'o'j la dolor'o'n de la last'a dis'iĝ'o. Mi vol'is est'i sol'a en mi'a ĉambr'o post la adiaŭ'a kis'o, por pov'i ĵet'i mi'n ter'e'n — por pov'i laŭt'e plor'kri'i.
Arn'o rapid'e si'n vest'is, sam'temp'e dir'ant'e al mi ĉiu'spec'a'j'n konsol'a'j'n vort'o'j'n: ”Brav'e, Mart'a! Post ne pli ol du monat'o'j la afer'o est'os fin'it'a kaj mi est'os hejm'e ... Ne tim'u — el mil kugl'o'j unu sol'a traf'as, kaj tiu ne dev'ig'e traf'os mi'n ... Ali'a'j ankaŭ re'ven'is el la milit'o; vid'u vi'a'n patr'o'n. La afer'o dev'is okaz'i iu'n foj'o'n. Cert'e vi ne edz'in'iĝ'is kun husar'a oficir'o opini'ant'e, ke li'a profesi'o est'as la kultur'ad'o de hiacint'o'j? Mi oft'e skrib'os al vi, kiel ebl'e plej oft'e, kaj sci'ig'os al vi, kiel vigl'e kaj gaj'e progres'as la milit'ir'ad'o. Se io mal'bon'a est'us destin'it'a por mi, mi ne pov'us sent'i mi'n tiel bon'humor'a ... mi nur ir'as gajn'i orden'o'n ... Vi nur bon'e atent'u vi'n mem kaj ni'a'n Ruruon, kiu, se mi avanc'as, ankaŭ rang'alt'iĝ'os je unu grad'o. Salut'u li'n de mi ... mi ne vol'as ripet'i la hieraŭ'a'n adiaŭ'o'n ... Est'os iam plezur'o por li, kiam li'a patr'o rakont'os al li, ke en la jar'o 59 li ĉe'est'is la fam'a'j'n ital'a'j'n venk'o'j'n.”
Mi avid'e aŭskult'is li'n. Tiu parol'ad'o plen'a de konfid'o trankvil'ig'is mi'n. Li ja for'ir'is volont'e kaj ĝoj'e — mi'a ĉagren'o est'is do ego'ist'a, do mal'rajt'ig'it'a — tiu pens'o don'os al mi la fort'o'n ĝi'n sufer'i.
De'nov'e frap'o al la pord'o.
”Est'as jam temp'o, sinjor'o super'leŭtenant'o.”
”Mi est'as pret'a — tuj.” Li etend'is la brak'o'j'n. ”Nun do, Mart'a, mi'a edz'in'o, kar'ul'in'o mi'a —” Mi jam est'is sur li'a brust'o. Parol'i mi ne kapabl'is. La vort'o ”adiaŭ” ne vol'is for'las'i mi'a'j'n lip'o'j'n — mi sent'is, ke dir'ant'e tiu'n vort'o'n, mi perd'us mi'a'n egal'anim'ec'o'n, kaj mi ne rajt'is mal'help'i la trankvil'o'n kaj bon'humor'o'n de li'a for'ir'o. La eksplod'o'n de mi'a dolor'o mi prokrast'is — kvazaŭ spec'o'n de rekompenc'o — ĝis kiam mi est'os sol'a.
Sed nun li ĝi'n dir'is, la kor'ŝir'ant'a'n vort'o'n: ”Adiaŭ, mi'a trezor'o, adiaŭ!” kaj li am'plen'e prem'is si'a'n buŝ'o'n sur mi'a'n.
Ni tut'e ne pov'is ni'n mal'lig'i el ĉi tiurkaŭpreno — ĉar ĝi est'is la last'a! Jen subit'e mi sent'as, kiel li'a'j lip'o'j trem'et'as, li'a brust'o konvulsi'e lev'iĝ'as ... kaj — mi'n liber'ig'ant'e, li kovr'as si'a'n vizaĝ'o'n per la du man'o'j kaj laŭt'e plor'eg'as.
Tio est'is tro por mi. Mi tim'is far'iĝ'i frenez'a. ”Arn'o, Arn'o,”
mi ek'kri'is ĉirkaŭ'pren'ant'e li'n: ”Rest'u, rest'u!” Mi sci'is, ke mi postul'as i'o'n ne'ebl'a'n, tamen mi obstin'e kri'is: ”Rest'u, rest'u!”
”Sinjor'o super'leŭtenant'o,” aŭd'iĝ'is ekster'e, ”urĝ'eg'as.”
Ankoraŭ unu kis'o'n —la tut'last'a'n — kaj li rapid'eg'is for.
Mi'a'j plej grand'a'j plezur'o'j kompren'ebl'e est'is la sci'ig'o'j, kiu'j'n mi ricev'is de Arn'o. Ili est'is tre mal'long'a'j — leter'skrib'ad'o neniam est'is li'a fort'a ec'o —; sed tamen ili al'port'is al mi la plej ĝoj'ig'a'n atest'o'n: viv'a, ne'vund'it'a. Bedaŭr'ind'e tiu'j ĉi leter'o'j kaj depeŝ'o'j ne pov'is al'ven'i tre regul'e, ĉar la komunik'o'j est'is oft'e inter'romp'it'a'j, aŭ, se ie okaz'is batal'o — la serv'o de la milit'a poŝt'o est'is mal'permes'it'a.
Se kelk'a'j tag'o'j pas'is sen al'port'i al mi sci'ig'o'j'n de Arn'o kaj la list'o de la mort'int'o'j est'is publik'ig'it'a — kun kia mal'trankvil'o mi leg'is la nom'o'j'n! La unu'a'n foj'o'n, vid'ant'e ke la nom'o Arn'o Dotzky ne trov'iĝ'as inter ili, mi kun'met'is la man'o'j'n kaj dir'is laŭt'e: ”Mi'a Di'o, mi dank'as vi'n!” Sed apenaŭ mi est'is dir'int'a la vort'o'j'n, ili son'is al mi kiel akr'a dis'son'ad'o. Mi re'pren'is la foli'o'n en mi'a'n man'o'n kaj re'e tra'leg'is la nom'ar'o'n. Do ĉar Adolf Schmidt kaj Karl Müller kaj mult'a'j ali'a'j mort'is — sed ne Arn'o Dotzky, mi dank'is Di'o'n? Do la sam'a dank'o est'us prav'e alt'ig'it'a al ĉiel'o el la kor'o de tiu'j, kiu'j trem'is pri Schmidt kaj Müller, se ili est'us vid'int'a'j la nom'o'n Dotzky, anstataŭ tiu'j'n nom'o'j'n? Kaj kial mi'a dank'o est'us pli agrabl'a al Di'o ol ili'a? Jes — la dis'son'ad'o de mi'a preĝ'o est'is la arogant'ec'o kaj la ego'ism'o en'ten'at'a'j en mi'a pens'o, ke Di'o indulg'is Dotzkyn por plaĉ'i al mi, kaj en mi'a dank'o pro tio, ke ne mi plor'as, sed nur la patr'in'o de Schmidt kaj la fianĉ'in'o de Müller, kaj kvin'dek ali'a'j ...
La sam'a'n tag'o'n mi de'nov'e ricev'is leter'o'n de Arn'o: ”Hieraŭ okaz'is vigl'a batal'o. — Bedaŭr'ind'e — bedaŭr'ind'e mal'venk'o. Sed trankvil'iĝ'u, mi'a am'at'a Mart'a, la proksim'a batal'o don'os al ni la venk'o'n. Ĝi est'is mi'a unu'a serioz'a afer'o. Mi star'is mez'e de dens'a kugl'o'hajl'o — strang'a sent'o! ...
tio'n mi rakont'os buŝ'e — est'as terur'e. La kompat'ind'a'j hom'o'j; ili fal'as ĉirkaŭ ni, kaj oni dev'as ili'n las'i kuŝ'ant'a'j, malgraŭ ili'a plend'a ĝem'ad'o. C’est la guerre! Ĝis baldaŭ'a re'vid'o, kar'ul'in'o. Kiam ni dikt'os la kondiĉ'o'j'n de la pac'o en Torin'o, vi ven'os kun'iĝ'i kun mi. Inter'temp'e onkl'in'o Maria bon'vol'u zorg'i pri ni'a mal'grand'a kaporal'o.”
Se la ricev'o de tia'j leter'o'j est'is la sun'a'j moment'o'j de mi'a ekzist'o, la plej nigr'a'j ombr'o'j de ĝi est'is mi'a'j nokt'o'j. Kiam mi vek'iĝ'is el feliĉ'a, forges'ig'a sonĝ'o kaj re'memor'is la real'aĵ'o'n kun ĝi'a terur'a ebl'ec'o, mi est'is kapt'it'a de preskaŭ ne'toler'ebl'a sufer'ad'o, kaj mi dum hor'o'j ne pov'is re'e ek'dorm'i. La ide'o, kiu mi'n tut'e posed'is est'is, ke Arn'o ebl'e nun kuŝ'as en fos'o, ĝem'ant'a kaj mort'ant'a — pet'ant'a gut'o'n da akv'o — mi'n sopir'e al'vok'ant'a ... La sol'a rimed'o por mi'n kviet'ig'i est'is, ke mi per'fort'e imag'is la scen'o'n de li'a re'ven'o. Ĝi ja est'is sam'e ver'ŝajn'a — eĉ mult'e pli ver'ŝajn'a ol sol'ec'a mort'o — kaj nun mi imag'is, kiel li rapid'as en la ĉambr'o'n kaj kiel mi al'flug'as al li'a kor'o — kaj kiel post'e mi li'n konduk'as al Rur'u, kaj kiel feliĉ'a'j kaj ĝoj'a'j ni re'e pov'as est'i kun'e ...
Mi'a patr'o est'is tre mal'ĝoj'a. Unu mal'bon'a sci'ig'o sekv'is la ali'a'n. Unu'e Montebello, post'e Magenta. Ne nur li — tut'a Vieno est'is mal'gaj'a. Komenc'e oni esper'is, ke sen'inter'romp'a'j sci'ig'o'j pri venk'o okaz'ig'os ornam'ad'o'n de la dom'o'j per flag'o'j kaj kant'ad'o'n de Te deum; sed kontraŭ'e: la flag'o'j flirt'is kaj la pastr'o'j kant'is en Torin'o ... Tie oni dir'is: ”Sinjor'o Di'o, mi laŭd'as vi'n, ke vi ni'n help'is venk'i la mal'bon'a'j'n tedeschi.”
”Ĉu vi ne opini'as, pa'ĉj'o” mi demand'is ”ke se nov'a mal'venk'o okaz'us por ni, oni kontrakt'us pac'o'n? Tiu'okaz'e mi dezir'us ke ...”
”Ĉu vi ne hont'as tio'n dir'i? Prefer'e far'iĝ'u sep'jar'a, tri'dek'jar'a milit'o. Est'as neces'e, ke fin'e ni dikt'u la kondiĉ'o'j'n de la pac'o.
Pro kio oni do milit'ir'as, cert'e ne pro tio, ke ĉio baldaŭ fin'iĝ'u — ali'e oni pov'us rest'i hejm'e.”
”Tio ja est'us plej bon'a,” mi ek'ĝem'is.
”Kiel mal'kuraĝ'a'j vi est'as, vi vir'in'o'j! Eĉ vi, kiu ricev'is tiel bon'a'j'n princip'o'j'n pri patriot'ism'o kaj honor'o — vi est'as nun tut'e sen'kuraĝ'a kaj ŝat'as vi'a'n person'a'n trankvil'o'n pli ol la bon'stat'o'n kaj glor'o'n de la land'o.”
”Jes, se mi ne tiom am'us mi'a'n Arn'o'n!”
”Arn'o al edz'o — al la famili'o — tio est'as ja bel'eg'a afer'o ...
sed ĝi dev'as ven'i nur en du'a vic'o.”
”Ĉu ĝi dev'as ? ...”
Ĉu mi kapabl'os ŝi'n konsol'i? Ne pli ol plor'i kun'e kun ŝi. Sed tio est'is am'dev'o — tial mi ek'ir'is.
Al'ven'int'e antaŭ la dom'o de sinjor'in'o Ullsmann, mi long'e hezit'is antaŭ ol mi sonor'ig'is. La last'a'n foj'o'n, kiam mi tie'n ĉi ven'is, est'is por gaj'a danc'ad'et'o. La afabl'a mal'jun'a dom'mastr'in'o est'is tiam mem plen'a de gaj'ec'o: ”Mart'a,” ŝi dir'is al mi en la daŭr'o de la vesper'o, ”ni est'as la du plej envi'ind'a'j vir'in'o'j en Vieno: vi hav'as la plej bel'a'n edz'o'n, kaj mi la plej bon'a'n fil'o'n.”
— Kaj hodiaŭ? Mi ankoraŭ posed'as mi'a'n edz'o'n ... Kiu sci'as?
La bomb'o'j kaj grenad'o'j tie sen'ĉes'e flug'as, la ĵus pas'int'a minut'o ebl'e mi'n vidv'in'ig'is ... Kaj mi komenc'is plor'i antaŭ la pord'o. — Tio est'is ja la plej bon'a prepar'o al tiu melankoli'a vizit'o. Mi sonor'ig'is, neni'u ven'is. Mi du'a'n foj'o'n sonor'ig'is.
Ankoraŭ neni'u.
Tiam iu montr'is la kap'o'n el ali'a pord'o: ”Vi van'e sonor'ig'as, fraŭl'in'o, la loĝ'ej'o est'as sen'hom'a.”
”Kio'n vi dir'as? Ĉu sinjor'in'o Ullsmann for'las'is si'a'n dom'o'n?”
”Transport'it'a en frenez'ul'ej'o'n antaŭ tri tag'o'j.” Kaj la kap'o mal'aper'is mal'antaŭ la pord'o re'ferm'it'a.
Dum kelk'a'j minut'o'j mi rest'is sen'mov'a sur la sam'a lok'o, kaj antaŭ mi'a intern'a okul'o montr'iĝ'is la scen'o'j okaz'int'a'j ĉi tie. Ĝis kia grad'o la kompat'ind'a vir'in'o sufer'is, antaŭ ol ŝi'a sufer'o far'iĝ'is frenez'ec'o! Kaj mi'a patr'o dezir'is, ke la milit'o daŭr'u tri'dek jar'o'j'n — por la bon'o de la land'o ... Kiom da patr'in'o'j tiam mal'esper'us en la land'o?
Profund'eg'e emoci'it'a, mi mal'supr'e'n'ir'is la ŝtup'ar'o'n. Mi decid'is far'i ali'a'n vizit'o'n al jun'a amik'in'o, kies edz'o sam'e kiel mi'a est'is sur la milit'a scen'ej'o.
Mi'a voj'o konduk'is mi'n tra Herrengasse; preter la konstru'aĵ'o, kie la patriot'a help'unu'iĝ'o est'is lok'ig'int'a si'a'j'n ofic'ej'o'j'n.
Tiam ankoraŭ ne ekzist'is la ”Ĝeneva Konvenci'o” nek la ”Ruĝ'a Kruc'o,” kaj kiel antaŭ'ul'o de tiu'j human'a'j instituci'o'j fond'iĝ'is tiu help'a unu'iĝ'o, kies task'o est'is akcept'i ĉiu'spec'a'j'n donac'o'j'n kiel mon'o'n, tol'aĵ'o'n, ĉarpi'o'n, lig'aĵ'o'j'n k. t. p. por la kompat'ind'a'j vund'it'o'j, kaj transport'i ili'n al la lok'o de la milit'o. De ĉiu'j part'o'j la donac'o'j sufiĉ'eg'e al'flu'is; oni bezon'is tut'a'j'n magazen'o'j'n por ili'n lok'ig'i; kaj apenaŭ la divers'a'j proviz'aĵ'o'j est'is pak'it'a'j kaj for'send'it'a'j, jam nov'a'j re'e amas'iĝ'is.
Mi en'ir'is; mi dezir'eg'is trans'don'i al la komitat'o la sum'o'n, kiu'n mi hav'is en mi'a mon'uj'o. Ebl'e ĝi pov'us al'port'i help'o'n kaj sav'o'n al iu sufer'ant'a soldat'o — kaj gard'i li'a'n patr'in'o'n kontraŭ frenez'ec'o.
Mi kon'is la prezid'ant'o'n. ”Ĉu princ'o Colloredo ĉe'est'as?” mi demand'is la pord'ist'o'n.
”Ĉi'moment'e ne. Nur la vic'prezid'ant'o, baron'o Suttner, est'as supr'e.” Li montr'is al mi la voj'o'n al la lok'o, kie oni akcept'is la mon'donac'o'j'n. Mi dev'is tra'ir'i kelk'a'j'n ĉambr'o'j'n, kie sur long'a'j tabl'o'j kuŝ'is pak'aĵ'o'j, unu apud la ali'a. Amas'o'j da tol'aĵ'o'j, cigar'o'j, tabak'o — kaj precip'e mont'o'j da ĉarpi'o ... Mi frost'o'trem'is. Kiom da vund'o'j dev'os sang'i, por est'i kovr'ot'a'j per tiom da ŝir'it'a tol'o? ”Kaj tamen mi'a patr'o,” mi re'e pens'is, ”dezir'is, ke por la bon'o de la land'o la milit'o daŭr'u ankoraŭ tri'dek jar'o'j'n? Kiom da fil'o'j de la land'o tiam pere'us pro si'a'j vund'o'j!”
La baron'o dank'e akcept'is mi'a'n donac'o'n kaj komplez'e sci'ig'is mi'n pri la ag'ad'o'j de la unu'iĝ'o. Est'is ĝoj'ig'e kaj konsol'ig'e aŭd'i, kiom da bon'o far'iĝ'is. Jen ven'is la poŝt'ist'o kun leter'o'j anonc'ant'a'j, ke du puŝ'vetur'il'o'j plen'a'j de send'aĵ'o'j el la provinc'o'j est'as trans'don'ot'a'j. Mi sid'iĝ'is sur sof'o'n, por atend'i la en'port'o'n de la pak'aĵ'o'j. Sed oni ili'n met'is en ali'a'n ĉambr'o'n.
Tiam en'ir'is tre mal'jun'a sinjor'o, kiu laŭ si'n'ten'ad'o ŝajn'is est'i eks'milit'ist'o.
”Permes'u, sinjor'o baron'o,” li dir'is, el'tir'ant'e si'a'n leter'uj'o'n kaj sid'iĝ'ant'e sur seĝ'o'n apud la tabl'o, ”permes'u, ke mi ankaŭ iom'et'e kun'help'u en vi'a bon'farad'o”. Li prezent'is bank'bilet'o'n de cent gulden'o'j. ”Mi konsider'as vi'n ĉiu'j'n, kiu'j tio'n ĉi organiz'as, ver'a'j anĝel'o'j ... Vid'u, mi est'as eks'soldat'o (marŝal'o-leŭtenant'o Z., li al'don'is, si'n prezent'ant'e), kaj mi pov'as juĝ'i, kia grand'eg'a bon'o tio est'as por la kompat'ind'a'j hom'o'j tie batal'ant'a'j ... Mi ĉe'est'is la milit'ir'o'j'n de la jar'o'j 9 kaj 13 — tiam ne ankoraŭ ekzist'is patriot'a'j help'unu'iĝ'o'j; tiam oni ne send'is al la vund'it'o'j kest'o'j'n plen'a'j de bandaĝ'o'j kaj ĉarpi'o. — Kiom da ili, kiam la proviz'o'j de la milit'a'j sub'ĥirurg'o'j est'is el'ĉerp'it'a'j, dev'is mizer'e perd'i la sang'o'n, kiu'j per send'aĵ'o kiel ĉi tiu pov'us est'i sav'it'a'j! Vi'a labor'o est'u ben'at'a, vi bon'a'j, nobl'a'j hom'o'j! — Vi ne kompren'as, vi tut'e ne kompren'as, kiom da bon'o vi far'as!” Kaj du grand'a'j larm'o'j fal'is sub'e'n el la okul'o'j de la mal'jun'ul'o sur la blank'a'j'n lip'har'o'j'n.
Ekster'e aŭd'iĝ'is bru'o de paŝ'o'j kaj voĉ'o'j. Ambaŭ flug'il'o'j de la en'ir'a pord'o mal'ferm'iĝ'is kaj gard'ist'o anonc'is: ”Ŝi'a moŝt'o la imperi'estr'in'o.”
La vic'prezid'ant'o tuj for'las'is la ĉambr'o'n por akcept'i la vizit'ant'in'o'n, kiel est'is konven'e, ĉe la pied'o de la ŝtup'ar'o; sed ŝi jam est'is ven'int'a en la apud'a'n ĉambr'o'n.
De mi'a kaŝ'it'a angul'o mi admir'e rigard'is la jun'ec'a'n monarĥ'in'o'n, kiu en simpl'a strat'a vest'o ŝajn'is al mi preskaŭ pli am'ind'a ol en la pomp'a'j rob'o'j de la kort'eg'a'j fest'o'j.
”Mi ven'as,” ŝi dir'is al sinjor'o de Suttner, ”ĉar mi hodiaŭ maten'e ricev'is leter'o'n de la imperi'estr'o, en kiu li skrib'as al mi, kiel util'a'j kaj bon'ven'a'j est'as la donac'o'j de la ’patriot'a help'unu'iĝ'o’ — kaj pro tio mi vol'as mem vid'i ... kaj sci'ig'i la komitat'o'n pri la aprob'o de la imperi'estr'o.”
Post'e ŝi sci'iĝ'is pri ĉiu'j detal'o'j de la unu'iĝ'a ag'ad'o kaj detal'e rigard'is la divers'a'j'n amas'ig'it'a'j'n aĵ'o'j'n.
”Vid'u, graf'in'o,” ŝi dir'is al la akompan'ant'a kort'eg'a sinjor'in'o, pren'ant'e en man'o'n iu'n tol'aĵ'o'n, ”kiel bon'a est'as ĉi tiu tol'o kaj kiel bel'et'e kudr'it'a.”
Post'e ŝi pet'is la vic'prezid'ant'o'n, ke li ŝi'n akompan'u en la ali'a'j'n ĉambr'o'j'n kaj ĉe li'a flank'o ŝi for'las'is la ej'o'n. Ŝi parol'is al li kun vid'ebl'a kontent'o, kaj mi ankaŭ aŭd'is ŝi'n dir'i: ”Est'as bel'a patriot'a entrepren'o, kiu al la kompat'ind'a'j soldat'o'j ...”
La ceter'o'n mi ne plu kompren'is. ”Kompat'ind'a'j soldat'o'j ...”
tiu'j ĉi vort'o'j long'e re'son'is en mi'a orel'o. Jes, kompat'ind'a'j, kaj ju pli oni far'os, por hav'ig'i al ili konsol'o'n kaj help'o'n, des pli bon'e. Sed kiel est'us — mi subit'e pens'is — se oni tut'e ne send'us ili'n al tiom da mizer'o, la kompat'ind'a'j'n hom'o'j'n: ĉu tio ne est'us eĉ pli bon'a?
Mi for'pel'is tiu'n pens'o'n ... tio ja dev'as est'i — tio ja dev'as est'i. Ne ekzist'as ali'a sen'kulp'ig'o al la abomen'aĵ'o'j de la milit'o ol tiu en'ten'at'a en la vort'et'o ”dev'as”.
Nun mi daŭr'ig'is mi'a'n voj'o'n. La amik'in'o, kiu'n mi intenc'is vizit'i, loĝ'is tut'e proksim'e de la parlament'ej'o sur Kohlmarkt.
Sur'voj'e mi en'ir'is libr'o- kaj art'aĵ'vend'ej'o'n por aĉet'i nov'a'n kart'o'n de supr'a Ital'uj'o; la mi'a est'is jam tut'e tru'it'a per la flag'pingl'o'j. Ĉe'est'is krom mi ankaŭ ali'a'j aĉet'ant'o'j. Ĉiu'j postul'is kart'o'j'n, skem'o'j'n kaj tiu'spec'a'j'n objekt'o'j'n. Nun est'is mi'a vic'o.
”Ĉu vi ankaŭ dezir'as milit'scen'ej'o'j'n?” demand'is la libr'o'vend'ist'o.
”Vi diven'is.”
”Ne est'as mal'facil'e. Oni aĉet'as preskaŭ neni'o'n ali'a'n.”
Li al'port'is la dezir'it'aĵ'o'n, kaj dum li en'paper'ig'is la kart'o'n por mi, li dir'is al sinjor'o star'ant'a apud mi: ”Vid'u, sinjor'o profesor'o, nun mal'prosper'as tiu'j, kiu'j verk'as literatur'a'j'n aŭ scienc'a'j'n libr'o'j'n, aŭ ili'n el'don'as — neni'u ili'n mend'as. Dum la daŭr'o de la milit'o neni'u interes'iĝ'as pri la intelekt'a viv'o. Est'as mal'bon'a period'o por la verk'ist'o'j kaj libr'ist'o'j.”
”Kaj mal'bon'a period'o por la naci'o,” dir'is la profesor'o, ”ĉar tia indiferent'ec'o kaŭz'as spirit'a'n ruin'iĝ'o'n.”
Kaj mi'a patr'o — mi la tri'a'n foj'o'n pens'is — dezir'is, ke por la bon'o de la land'o dum tri'dek jar'o'j ... ”Vi'a negoc'o do ne prosper'as?” mi nun laŭt'e dir'is.
”Ne nur la mi'a. Ĉiu'j, preskaŭ ĉiu'j, vi'a sinjor'in'a moŝt'o,” respond'is la libr'ist'o. ”Escept'ant'e la milit'a'j'n liver'ant'o'j'n; ne est'as komerc'ist'o, al kiu la milit'o ne al'port'as grav'a'n mal'util'o'n.
Ĉio halt'as: la labor'o en la fabrik'ej'o'j, la labor'o sur la kamp'o'j; sen'nombr'a'j hom'o'j est'as sen'ig'it'a'j de gajn'o kaj pan'o. La mon'paper'o'j fal'as, la aĝi'o supr'e'n'ir'as, ĉiu dezir'o al entrepren'o mal'aper'as, mult'a'j firm'o'j bankrot'as — unu'vort'e, est'as mizer'o — mizer'o!”
”Kaj mi'a patr'o dezir'is” — mi silent'e ripet'is, for'las'ant'e la magazen'o'n.
Ŝi mi'n akcept'is brak'o'mal'ferm'e.
”Bon'a'n tag'o'n, Mart'a, est'as tre afabl'e de vi, ke vi mi'n vizit'as. — Sed vi aspekt'as tre pal'a kaj kor'prem'at'a ... Ĉu vi ricev'is mal'bon'a'n sci'ig'o'n de la milit'scen'ej'o?”
”Ne, dank’al Di'o. Sed la tut'a afer'o est'as tiel mal'ĝoj'a —”
”Ho, vi pens'as pri la mal'venk'o? Vi ne rajt'as ĉagren'iĝ'i pro tio, la ven'ont'a'j sci'ig'o'j ebl'e anonc'os venk'o'n.”
”Venk'o aŭ mal'venk'o — la milit'o est'as per si mem terur'a ...
Ĉu ne est'us pli bon'e, se ĝi tut'e ne ekzist'us?”
”Al kio do util'us la milit'ist'ar'o?”
”Jes, al kio?” mi pri'pens'is. ”Al neni'o.”
”Kia'n sen'senc'aĵ'o'n vi dir'as! Est'us bel'a ekzist'ad'o — nur civil'ul'o'j — mi trem'eg'as! Tio feliĉ'e est'as ne'ebl'a.”
”Ne'ebl'a? Vi sen'dub'e est'as prav'a. Mi vol'as tio'n kred'i, ali'e mi ne kompren'us, ke tio ne de long'a temp'o efektiv'iĝ'is.”
”Kio efektiv'iĝ'is?”
”For'ig'o de milit'o. Sed ne: mi sam'e pov'us postul'i, ke oni for'ig'u ter'trem'o'n ...”
”Mi ne sci'as, kio'n vi intenc'as dir'i. Mi est'as kontent'a, ke tiu milit'o okaz'is, ĉar mi esper'as, ke mi'a Ludwig si'n disting'os. Ĝi est'as ankaŭ bon'a afer'o por mi'a'j frat'o'j. La avanc'o est'is tro mal'rapid'a, nun ili hav'os ŝanc'o'n —”
”Ĉu vi antaŭ ne'long'e ricev'is sci'ig'o'j'n?” mi ŝi'n inter'romp'is.
”Ĉu ili ĉiu'j bon'fart'as?”
”Ver'dir'e de long'e ne. Sed vi sci'as, kiel oft'e la poŝt'a'j komunik'o'j est'as inter'romp'it'a'j, kaj kiam oni est'as lac'a post marŝ'ad'o aŭ batal'ad'o, oni ne ŝat'as skrib'i leter'o'n. Mi est'as tut'e trankvil'a. Kiel Ludwig, tiel ankaŭ mi'a'j frat'o'j port'as sankt'ig'it'a'j'n amulet'o'j'n — Pa'nj'o mem ili'n al ili ĉirkaŭ'met'is ...”
”Ĉu vi pov'as imag'i milit'o'n, Lori, kie en ambaŭ arme'o'j ĉiu hom'o port'us amulet'o'n? Ĉu la kugl'o'j flug'ant'a'j tie'n ĉi kaj tie'n sen'danĝer'e re'tir'iĝ'us en la nub'o'j'n?”
”Mi vi'n ne kompren'as. Vi est'as tiel indiferent'a pri kred'o.
Pri tio oft'e plend'as vi'a onkl'in'o.”
”Kial vi ne respond'as al mi'a demand'o?”
”Ĉar ĝi en'hav'as mok'o'n pri afer'o, kiu est'as por mi sankt'a.”
”Mok'o'n? Ne ... nur raci'a'n pri'pens'o'n.”
”Tamen vi sci'as, ke est'as pek'o opini'i, ke la raci'o est'as kapabl'a juĝ'i pri afer'o'j, kiu'j ĝi'n super'as.”
”Mi jam silent'as, Lori. Ebl'e vi est'as prav'a: pri'pens'ad'o kaj cerb'um'ad'o ne taŭg'as ... De kelk'a temp'o nask'iĝ'is en mi ĉiu'spec'a'j dub'o'j pri mi'a'j plej mal'nov'a'j opini'o'j, kaj ili mi'n nur turment'as. Se mi perd'us la konvink'o'n, ke ĉi tiu milit'o est'as nepr'e neces'a kaj bon'a, mi ne pov'us pardon'i al tiu'j, kiu'j —”
”Vi pens'as pri Louis Napoleon? Li cert'e est'as intrig'ant'o.”
”Ĉu li aŭ ali'a — mi vol'as hav'i la cert'ec'o'n, ke ne est'as hom'o'j, kiu'j iniciat'is la milit'o'n, sed ke ĝi nask'iĝ'is de si mem — nask'iĝ'is kiel la tif'o, kiel la Vezuva fajr'o —”
”Kiel ekscit'it'a vi est'as, kar'ul'in'o. Ni parol'u prudent'e. Do aŭskult'u mi'n. La milit'ir'o baldaŭ fin'ig'os kaj ni'a'j du edz'o'j re'ven'os kavaleri'estr'o'j ... Tiam mi prov'os konvink'i mi'a'n, ke li pet'u for'permes'o'n por ir'i kun mi en ban'lok'o'n. Est'os bon'e por li post la sufer'it'a'j pen'eg'o'j, kaj ankaŭ por mi post la sufer'it'a'j varm'eg'o, enu'o kaj mal'trankvil'o. Ĉar vi ne rajt'as kred'i, ke mi ne est'as mal'trankvil'a ... Pov'us ja est'i di'a vol'o, ke unu el mi'a'j am'at'o'j mort'u kiel soldat'o — kaj kvankam tio est'as bel'a, envi'ind'a mort'o ... sur la kamp'o de honor'o ... por la imperi'estr'o kaj la patr'o'land'o —”
”Vi ja parol'as kiel milit'a ordon'o.”
”Est'us terur'e ... kompat'ind'a pa'nj'o — se io mal'bon'a traf'us Gustav'o'n aŭ Karlon ... Ni ne parol'u pri tio! Do, por ni'n distr'i, post tiom da mal'trankvil'o, ni hav'os amuz'a'n ban'sezon'o'n ... prefer'e en Karlsbad — tie mi iam est'is kiel knab'in'o kaj tre amuz'iĝ'is.”
”Kaj mi est'is en Marienbad ... Tie mi kon'at'iĝ'is kun Arn'o ...
Sed kial ni sid'as ĉi tie tut'e sen okup'o? Ĉu vi ne hav'as iom da tol'o, por ke ni pov'u far'i ĉarpi'o'n? Mi est'is hodiaŭ en la patriot'a help'unu'iĝ'o, kaj tie'n ĵus al'ven'is — diven'u kiu?”
En tiu moment'o ni est'is inter'romp'it'a'j. Serv'ist'o al'port'is leter'o'n.
”De Gustav!” ek'kri'is Lori ĝoj'e, romp'ant'e la sigel'o'n.
Leg'int'e kelk'a'j'n lini'o'j'n, ŝi ek'kri'is; la foli'o'j de'fal'is el ŝi'a'j man'o'j kaj ŝi mi'n ĉirkaŭ'pren'is.
”Lori — kompat'ind'a amik'in'o, kio est'as?” mi demand'is kor'tuŝ'it'a — ”Vi'a edz'o? ...”
”Ho Di'o, ho Di'o,” ŝi ek'ĝem'is. ”Leg'u mem ...”
Mi re'lev'is la foli'o'n de la plank'o kaj ek'leg'is. Mi pov'as laŭ'vort'e re'produkt'i la tekst'o'n, ĉar post'e mi pet'is la leter'o'n de Lori, por trans'met'i ĝi'a'n en'hav'o'n en mi'a'n tag'libr'o'n.
”Leg'u laŭt'e,” ŝi pet'is — ”mi ne pov'is fin'i.”
Mi far'is, kio'n ŝi dezir'is.
”Kar'eg'a frat'in'o; Hieraŭ ni hav'is lac'ig'a'n batal'o'n — far'iĝ'os grand'a nom'ar'o de mort'int'o'j. Por ke vi — por ke ni'a bon'a patr'in'o ne sci'iĝ'u el ĝi pri la mal'feliĉ'o, kaj por ke vi pov'u ŝi'n iom post iom prepar'i (dir'u ke li est'as danĝer'e vund'it'a), mi prefer'e tuj skrib'as al vi, ke ni'a brav'a frat'o Karl est'as unu el la mort'int'o'j por la patr'uj'o.”
Mi mi'n inter'romp'is por ĉirkaŭ'pren'i mi'a'n amik'in'o'n.
”Ĝis tie mi leg'is,” ŝi dir'is mal'laŭt'e.
Per voĉ'o sufok'it'a de larm'o'j mi daŭr'ig'is la leg'ad'o'n.
”Vi'a edz'o est'as ne'vund'it'a, kaj mi ankaŭ. Ho, kial la mal'amik'a kugl'o ne prefer'e mi'n traf'is! Mi envi'as al Karl li'a'n hero'a'n mort'o'n — li fal'is je la komenc'o de la batal'o, ne sci'ant'e ke ĝi ankaŭ est'as perd'it'a. Tio est'as tre'eg'e mal'dolĉ'a. Mi vid'is li'n fal'ant'a, ĉar ni rajd'is kun'e. Mi tuj de'ĉeval'iĝ'is, por li'n re'lev'i — nur unu rigard'o kaj li mort'is. La kugl'o est'is penetr'int'a en li'a'n kor'o'n aŭ pulm'o'n; est'is rapid'a kaj sen'dolor'a mort'o. Kiom da ali'a'j dev'is sufer'i dum hor'o'j kaj mez'e de la bru'o de la batal'o for'las'it'a'j atend'i, ĝis kiam la mort'o ili'n liber'ig'os, — est'is mort'ig'a afer'o — pli ol mil kadavr'o'j — amik'o'j kaj mal'amik'o'j — kovr'is la batal'kamp'o'n. Inter la mort'int'o'j mi re'kon'is kelk'a'j'n am'at'a'j'n vizaĝ'o'j'n, inter ali'a'j ankaŭ tiu'n de la kompat'ind'a — (ĉi tie mi dev'is turn'i la paĝ'o'n) Arn'o Dotzky —”
Mi sven'ant'e fal'is ter'e'n.
Kun tiu'j ĉi vort'o'j mi'a patr'o iu'n maten'o'n al'kur'is al la lok'o de la ĝarden'o, kie mi sid'is en la ombr'o de kelk'a'j tili'o'j.
Mi est'is re'ven'int'a en mi'a'n knab'in'a'n hejm'o'n kun mi'a mal'grand'a Rudolf. Ok tag'o'j'n post la terur'a bat'o, kiu mi'n traf'is, mi'a famili'o trans'loĝ'iĝ'is al Grumitz, ni'a kamp'o'bien'o en mal'supr'a Aŭstrio, kaj mi kun'e kun ĝi. Sol'a mi ja mal'esper'us. Ili nun est'is ĉirkaŭ mi, kiel antaŭ mi'a edz'in'iĝ'o: mi'a patr'o, onkl'in'o Maria, mi'a mal'grand'a frat'o kaj mi'a'j du prosper'e kresk'ant'a'j frat'in'o'j. Ili ĉiu'j plej ebl'e pen'is kviet'ig'i mi'a'n ĉagren'o'n kaj kondut'is kontraŭ mi kun spec'o de respekt'eg'o, kiu'n mi tre ŝat'is. En mi'a mal'ĝoj'a sort'o est'is por ili ia sankt'ig'o, io, kio mi'n lev'is super mi'a'n ĉirkaŭ'ant'ar'o'n — eĉ spec'o de merit'o. Krom la sang'o, kiu'n la soldat'o'j verŝ'is sur la altar'o de la patr'uj'o, la larm'o'j verŝ'it'a'j sur la sam'a altar'o de la sen'ig'it'a'j soldat'patr'in'o'j, edz'in'o'j kaj fianĉ'in'o'j est'as ja ali'a sankt'a ofer'verŝ'o. Est'is do dolĉ'a fier'o — konsci'o, ke ĝi prezent'as, por tiel dir'i, milit'ist'a'n ind'ec'o'n, est'i perd'int'a am'at'a'n edz'o'n sur la honor'kamp'o, kiu plej bon'e help'is mi'n, el'ten'i mi'a'n dolor'o'n. Kaj mi ne est'is la sol'a. Kiel mult'a'j, mult'a'j hom'o'j en la tut'a land'o est'is funebr'ant'a'j pro si'a'j am'at'o'j ripoz'ant'a'j en ital'a ter'o ...
Detal'o'j'n pri la mort'o de Arn'o mi tiam ne ek'sci'is; oni trov'is li'n sen'viv'a, re'kon'is kaj en'ter'ig'is li'n, tio est'is ĉio, kio'n mi sci'is. Li'a last'a pens'o cert'e est'is por mi kaj mi'a kar'ul'et'o, kaj li'a konsol'o en la last'a moment'o sen'dub'e est'is la konsci'o: Mi far'is mi'a'n dev'o'n — pli ol mi'a'n dev'o'n.
”Ni est'as venk'it'a'j,” mal'ĝoj'e ripet'is mi'a patr'o, sid'iĝ'ant'e apud mi sur la ĝarden'benk'o'n.
”La ofer'it'o'j est'as do van'e ofer'it'a'j,” mi ĝem'is.
”La ofer'it'o'j est'as envi'ind'a'j, ĉar ili ne sci'as pri la hont'o, kiu ni'n traf'is. Sed ni ni'n venĝ'os — kvankam nun — kiel oni dir'as — pac'o est'as pri'trakt'ot'a.”
”Ha, tio plaĉ'u al Di'o!” mi inter'romp'is. ”Por mi, kompat'ind'ul'in'o, tro mal'fru'e ... sed tiam mil'o da ali'a'j est'os indulg'at'a'j.”
”Vi ĉiam pens'as nur pri vi kaj apart'a'j hom'o'j. Sed en ĉi tiu kaz'o la demand'o est'as pri Aŭstrio.”
”Kaj ĉu ĝi ne konsist'as nur el apart'a'j hom'o'j?”
”Mi'a infan'o, regn'o, ŝtat'o viv'as viv'o'n pli long'a'n kaj pli grav'a'n ol la individu'o'j. Tiu'j ĉi mal'aper'as, generaci'o post generaci'o, kaj la regn'o daŭr'ig'as kresk'i; ĝi alt'iĝ'as al glor'o, grand'ec'o kaj potenc'o, aŭ ĝi mal'alt'iĝ'as, velk'as kaj mal'aper'as, se ĝi est'as venk'it'a de ali'a'j regn'o'j. Tial la plej grav'a kaj plej alt'a dev'o de ĉiu apart'a ŝtat'an'o est'as la konserv'ad'o de la ekzist'o, grand'ec'o kaj bon'stat'o de la regn'o, pro kiu li ĉiam dev'as est'i pret'a mort'i.”
Tiu'j'n vort'o'j'n mi en'pres'is en mi'a'n memor'o'n por en'skrib'i ili'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n la sam'a'n tag'o'n. Ŝajn'is al mi, ke ili esprim'as fort'e kaj mal'long'e tio'n, kio'n mi sent'is dum mi'a lern'o'temp'o laŭ la histori'a'j libr'o'j, kaj kio'n — de'post la for'ir'o de Arn'o — tim'o kaj kompat'o el'pel'is el mi'a konsci'o. Al tio mi vol'is de'nov'e kiel ebl'e plej fort'e al'kroĉ'iĝ'i, por trov'i konsol'o'n en la ide'o, ke mi'a plej am'at'o mort'is por io grand'a, kaj ke mi'a mal'feliĉ'o mem est'as part'o de ĝi.
Onkl'in'o Maria hav'is ankoraŭ ali'a'j'n konsol'o'j'n por mi. ”Ne plor'u, kar'a infan'o,” ŝi dir'is, kiam ŝi trov'is mi'n en'profund'iĝ'int'a en funebr'o. ”Ne est'u tiel ego'ist'a pri'plend'i tiu'n, kiu est'as nun tiel feliĉ'a. Li est'as inter la feliĉ'eg'ul'o'j kaj ben'ant'e rigard'as mal'supr'e'n al vi. Post kelk'a'j rapid'e for'flu'ant'a'j ter'a'j jar'o'j, vi li'n re'trov'os en li'a plen'a glor'o. Por tiu'j, kiu'j mort'as sur batal'kamp'o, la ĉiel'o pret'ig'as si'a'j'n plej bel'a'j'n loĝ'ej'o'j'n. Feliĉ'a'j tiu'j, kiu'j est'as for'vok'at'a'j en la moment'o, kiam ili plen'um'as sankt'a'n dev'o'n. Mort'ant'a soldat'o preskaŭ ating'as la merit'o'n de mort'ant'a martir'o.”
”Mi do dev'as ĝoj'i, ke Arn'o —”
”Ĝoj'i, ne — tio est'us tro mult'e postulat'a. Sed vi dev'as port'i vi'a'n sort'o'n kun humil'a rezignaci'o. Ĝi est'as mal'feliĉ'o, kiu'n la ĉiel'o send'as al vi, por ke vi el'ir'u el ĝi pur'ig'it'a kaj pli kred'ant'a.”
”Do, por ke mi est'u pli pur'a kaj pli kred'ant'a, Arn'o dev'is —”
”Ne pro tio — sed kiu pov'as, kiu kuraĝ'us esplor'i la komplik'a'j'n voj'o'j'n de la Providenc'o? Mi cert'e ne.”
Kvankam mi ĉiam preskaŭ sen'intenc'e tia'manier'e kontraŭ'parol'is la konsol'o'j'n de onkl'in'o Maria, mi tamen fund'e de la anim'o volont'e akcept'is la mistik'a'n klar'ig'o'n, ke mi'a am'eg'at'o nun en la ĉiel'o ĝu'as la rekompenc'o'n de si'a ofer'mort'o, kaj ke li'a memor'o inter la hom'o'j est'as ornam'it'a per la ne'detru'ebl'a glor'o de hero'ec'o.
Kiel kuraĝ'ig'e — kvankam dolor'ig'e — est'is impres'int'a mi'n la grand'a funebr'a solen'o, kiu'n mi ĉe'est'is en la ĉef'preĝ'ej'o Sankt'a Stefano, en la tag'o antaŭ ni'a for'ir'o. Est'is la De Profund'is por ni'a'j milit'ist'o'j mort'int'a'j en fremd'a land'o kaj tie en'ter'ig'it'a'j. En la mez'o de la preĝ'ej'o star'is alt'a katafalk'o ĉirkaŭ'at'a de cent'o'j da brul'ant'a'j vaks'kandel'o'j kaj ornam'it'a per milit'ist'a'j emblem'o'j, standard'o'j, arm'il'o'j ktp. De la ĥor'ej'o sonor'is la kor'tuŝ'e kantat'a requiem, kaj la ĉe'est'ant'o'j — plej mult'e vir'in'o'j nigr'e vest'it'a'j — preskaŭ ĉiu'j laŭt'e plor'is. Kaj ĉiu plor'is ne nur pro unu, kiu'n ŝi est'is perd'int'a, sed pro ĉiu'j ali'a'j, kiu'j sam'e mort'is: ili ja ĉiu'j, la kompat'ind'a'j, brav'a'j milit'frat'o'j, kun'e for'don'is si'a'n viv'o'n por ni ĉiu'j, t. e. por si'a land'o, por la honor'o de la naci'o. Kaj la viv'ant'a'j soldat'o'j, kiu'j ĉe'est'is tiu'n solen'o'n — ĉiu'j general'o'j kaj oficir'o'j rest'int'a'j en Vieno ĉe'est'is, kaj kelk'a'j rot'o'j da soldat'o'j plen'ig'is la mal'antaŭ'aĵ'o'n — ĉiu'j ĉi est'is pret'a'j sen'hezit'e, sen'murmur'e, sen'tim'e, sekv'i si'a'j'n mort'int'a'j'n kamarad'o'j'n ... Jes, kun'e kun la bon'odor'fum'o, la sonor'ad'o kaj la orgen'son'o'j, kun la larm'o'j verŝ'it'a'j pro komun'a dolor'o, sen'dub'e agrabl'a ofer'o lev'iĝ'is al la ĉiel'o, kaj la Sinjor'o de la arme'o'j cert'e super'ŝut'is tiu'j'n per si'a ben'o, por kiu'j ĉi tiu katafalk'o est'is star'ig'it'a ...
Tia'manier'e mi pens'is tiam. Almenaŭ per tiu'j vort'o'j la ruĝ'a'j kajer'o'j pri'skrib'as la funebr'a'n ceremoni'o'n.
Ĉirkaŭ dek kvar tag'o'j'n post la sci'ig'o pri la mal'venk'o apud Solferino al'ven'is la nov'aĵ'o pri la sub'skrib'o de la pac'a'j antaŭ'aranĝ'o'j en Vill'a'franc'a. Mi'a patr'o kiel ebl'e plej pen'is, klar'ig'i al mi, ke pro politik'a'j motiv'o'j est'is nepr'e neces'e kontrakt'i tiu'n pac'o'n; al kio mi respond'is, ke ĉiu'okaz'e est'as ĝoj'ig'e pens'i, ke la mal'bon'a batal'ad'o kaj mort'ad'o ĉes'is; sed mi'a bon'a patr'o nepr'e vol'is don'i al mi sen'kulp'ig'a'j'n kial'o'j'n: ”Vi ne rajt'as kred'i, ke ni tim'as ... kvankam ŝajn'as, ke ni far'is ced'em'a'n kontrakt'o'n, ni ni'n ne sen'honor'ig'as kaj bon'e sci'as, kio'n ni far'as. Se ĝi est'us nur afer'o ni'a, ni ne est'us ced'int'a'j, kaŭz'e de la ne'grav'a mal'sukces'o en Solferino. Ho, ne! Ni nur bezon'us send'i nov'a'n korpus'o'n, kaj la mal'amik'o tuj for'las'us Milanon ... sed, Mart'a, tem'as pri ali'a'j ĝeneral'a'j interes'o'j. Ni nun rifuz'as daŭr'ig'i la milit'o'n por konserv'i la ali'a'j'n minac'at'a'j'n ital'a'j'n princ'land'o'j'n, kiu'j'n la sardin'a ĉef'rab'ist'o kun'e kun si'a franc'a fi'help'ant'o ankaŭ vol'is atak'i. La vandal'o'j vol'as marŝ'i kontraŭ Modena, Toscana — kie, kiel vi sci'as, reg'as parenc'a'j dinasti'o'j de ni'a imperi'estr'a famili'o — eĉ kontraŭ Romo, kontraŭ la pap'o. Se ni nun provizor'e for'don'as Lombardion, ni konserv'as Venecion kaj pov'as help'i al la sud'ital'a'j ŝtat'o'j kaj al la Sankt'a Seĝ'o. Vi do kompren'as, ke pro pur'e politik'a'j motiv'o'j kaj la interes'o de la eŭrop'a ekvilibr'o —”
”Jes pa'ĉj'o,” mi inter'romp'is li'n, ”mi kompren'as. Ha, kial tiu'j motiv'o'j ne efik'is antaŭ Magenta!” mi ĝem'e al'dir'is. Post'e, por ŝanĝ'i la tem'o'n, mi montr'is pak'o'n da libr'o'j ĵus al'ven'int'a'n el Vieno.
”Vid'u, la libr'ist'o send'as al ni divers'a'j'n pres'it'aĵ'o'j'n por ekzamen'o. Inter ili est'as ĵus aper'int'a verk'o de angl'a natur'ist'o, iu Darwin: The Origin of Species — kaj li atent'ig'as ni'n, ke ĝi est'as tre interes'a kaj kapabl'a kaŭz'i sensaci'o'n.”
”Li las'u mi'n trankvil'a, la bon'ul'o. Kiu, en epok'o tiel grav'a kiel la nun'a, interes'iĝ'us pri tiu'spec'a'j bagatel'o'j? Kio grav'a por ni pov'us est'i en libr'o pri spec'o'j de best'o'j kaj kresk'aĵ'o'j? La konfederaci'o de ital'a'j ŝtat'o'j, la hegemoni'o de Aŭstrio en la German'a Lig'o; tiu'j est'as afer'o'j grav'eg'a'j; ili ekzist'os ankoraŭ long'temp'e en la histori'o, kiam neni'u memor'os tiu'n angl'a'n libr'o'n. Atent'u pri tio.”
Mi tio'n atent'is.
Kvar jar'o'j'n post'e. Mi'a'j du — nun dek'sep- kaj dek'ok'jar'a'j frat'in'o'j est'is prezent'ot'a'j al la kort'eg'o. Okaz'e de tio mi decid'is re'ir'i ”en la mond'o'n”.
La temp'o pas'int'a laŭ'kutim'e efik'is, iom post iom kviet'ig'ant'e mi'a'n dolor'o'n. La mal'esper'o ali'iĝ'is en funebr'o'n, la funebr'o en melankoli'o'n, la melankoli'o en indiferent'ec'o'n, kaj tiu fin'e en re'nov'ig'it'a'n viv'ĝoj'o'n. Iu'n maten'o'n mi vek'iĝ'is kun la konsci'o, ke mi ja trov'iĝ'as en envi'ind'a, feliĉ'o'n promes'ant'a situaci'o: du'dek'tri'jar'a, bel'a, riĉ'a, nobel'a, liber'a, patr'in'o de ĉarm'a knab'o, an'in'o de am'em'a famili'o — ĉu tio ne sufiĉ'as por ĝu'i la viv'o'n?
La mal'long'a jar'o de mi'a edz'in'ec'a viv'o kuŝ'is post mi kvazaŭ sonĝ'o. Jes — mi est'is tre'eg'e en'am'iĝ'int'a al mi'a bel'a husar'o; jes — la dis'iĝ'o far'is al mi grand'a'n ĉagren'o'n, la perd'o sovaĝ'a'n dolor'o'n — sed tio est'is nun pas'int'a. Mi'a am'o ne est'is tiel intim'e kun'lig'it'a kun la viv'o de mi'a anim'o, ke mi ne pov'us post'viv'i, sufer'i dis'ŝir'o'n: por tio ni'a kun'est'ad'o daŭr'is tro mal'long'e. Ni ni'n reciprok'e ador'is, kiel du flam'a'j ge'am'ant'o'j; sed nek kor'o kun kor'o, nek spirit'o kun spirit'o kun'miks'is, firm'e lig'it'a'j per reciprok'a'j estim'o kaj amik'ec'o, kiel okaz'as ĉe ge'edz'o'j, kiu'j dum long'a'j jar'o'j kun'spert'is sufer'o'j'n kaj ĝoj'o'j'n.
Mi ankaŭ ne est'is li'a plej grand'a, plej neces'eg'a trezor'o; ĉu ali'e li est'us for'las'int'a mi'n tiel gaj'e kaj sen dev'ig'a dev'o? — Li'a regiment'o neniam for'marŝ'is. — Ceter'e dum la kvar jar'o'j mi iom post iom est'is ali'iĝ'int'a; mi est'is akir'int'a kon'o'j'n kaj ide'o'j'n, kiu'j'n mi ne suspekt'is je la temp'o de mi'a edz'in'iĝ'o — kaj pri kiu'j ankaŭ Arn'o — tio'n mi nun kompren'is — ne hav'is ide'o'n; kaj tial, laŭ pli ol unu rilat'o — se li re'viv'iĝ'us, — li ne sent'us kiel mi pri ĉiu'j spirit'a'j kaj anim'a'j afer'o'j.
Mi nun dir'os, kia'manier'e far'iĝ'is en mi tiu ali'iĝ'o.
Unu jar'o de mi'a vidv'in'ec'o est'is pas'int'a, la mal'esper'o — unu'a faz'o — est'is far'iĝ'int'a funebr'o; sed ankoraŭ tre kor'ŝir'ig'a funebr'o.
Mi tut'e mal'akcept'is i'a'n re'nov'ig'o'n de societ'a'j rilat'o'j. Mi opini'is, ke de nun mi'a viv'o dev'as est'i dediĉ'it'a nur al la eduk'ad'o de mi'a fil'o Rudolf.
Mi neniam plu nom'is la infan'o'n ”Rur'u” aŭ ”kaporal'o,” la infan'a'j lud'o'j de la en'am'iĝ'int'a'j ge'patr'o'j est'is pas'int'a'j; la et'ul'o far'iĝ'is mi'a ”fil'o Rudolf,” la sankt'a centr'o de ĉiu'j mi'a'j pen'ad'o, esper'o kaj am'o. Por est'ont'e pov'i est'i por li bon'a instru'ant'in'o — aŭ almenaŭ por est'i kapabl'a sekv'i li'a'j'n stud'o'j'n kaj est'i por li intelekt'a kamarad'in'o, mi vol'is mem akir'i kiel ebl'e plej mult'e da kon'o'j. Ceter'e leg'ad'o est'is la sol'a distr'aĵ'o, kiu'n mi permes'is al mi — mi do de'nov'e en'profund'iĝ'is en la trezor'o'j'n de ni'a kastel'a bibliotek'o. Mi precip'e dezir'eg'is re'komenc'i mi'a'n est'int'e prefer'at'a'n stud'o'n de la histori'o. Dum la last'a temp'o, kiam la milit'o postul'is tiom da ofer'o'j de mi kaj de mi'a'j sam'temp'ul'o'j, mi'a antaŭ'a entuziasm'o tre'eg'e mal'varm'iĝ'is, kaj mi dezir'is ĝi'n re'varm'ig'i per taŭg'a leg'ad'o. Kaj efektiv'e ĝi kelk'foj'e hav'ig'is al mi iom da konsol'o, kiam, leg'int'e kelk'a'j'n paĝ'o'j'n de batal'raport'o'j kaj la al'don'it'a'j'n glor'ig'o'j'n de la hero'o'j, mi pens'is, ke la mort'o de mi'a kompat'ind'a edz'o kaj mi'a vidv'in'ec'a sufer'ad'o est'is en'ten'at'a'j kiel er'o'j en simil'e grav'a histori'a okaz'aĵ'o. Mi dir'as ”kelk'foj'e”, ne ĉiu'foj'e. Tamen mi ne pov'is plen'e re'trov'i la sent'o'j'n de mi'a knab'in'ec'o, kiam mi vol'is simil'i al la virg'ul'in'o de Orléans. Mult'a'j el la leg'it'a'j fier'a'j laŭd'ad'o'j, akompan'ant'a'j la batal'pri'skrib'o'j'n, ŝajn'is al mi ne'ĝust'a'j kaj ne'real'a'j, kiam mi sam'temp'e prezent'is al mi la terur'aĵ'o'j'n de la batal'o — tiel fals'a'j kiel lad'a'j mon'er'o'j, ricev'it'a'j kiel pag'o por ver'a perl'o. Ĉu la perl'o ”viv'o” est'as honest'e pag'at'a per la lad'a'j fraz'o'j de la histori'a'j post'mort'a'j laŭd'ad'o'j?
Mi baldaŭ est'is el'ĉerp'int'a la proviz'o'n de la histori'a'j verk'o'j en la libr'ar'o. Mi pet'is ni'a'n libr'ist'o'n, ke li send'u al mi nov'a'n histori'a'n verk'o'n por ekzamen'o. Li send'is ”History of Civilisation” de Thomas Buckle. ”La verk'o ne est'as fin'it'a,” skrib'is la libr'ist'o, ”sed la du send'it'a'j volum'o'j, destin'it'a'j kiel en'konduk'o, est'as per si mem tut'aĵ'o, kaj ili'a aper'o far'is grand'a'n sensaci'o'n, kaj en Angl'uj'o, kaj en la ceter'a civiliz'it'a mond'o; la aŭtor'o, oni dir'as, fond'is per ĝi nov'a'n kompren'o'n de histori'o.”
Efektiv'e, jes: tut'e nov'a'n. Kiam mi est'is leg'int'a kaj re'leg'int'a tiu'j'n du volum'o'j'n, mi sent'is kiel iu, kiu ĉiam loĝ'int'a en mal'larĝ'a val'o, por la unu'a foj'o est'as konduk'at'a sur unu el la ĉirkaŭ'ant'a'j supr'o'j, de kiu vid'iĝ'as vast'a kamp'ar'o, kovr'it'a per konstru'aĵ'o'j kaj ĝarden'o'j, kaj lim'ig'it'a de sen'fin'a mar'o. Mi ne vol'as asert'i, ke mi — du'dek'jar'a, kiu hav'is nur la eduk'it'ec'o'n supr'aĵ'a'n de la jun'ul'in'o'j — kompren'is la libr'o'n en ĝi'a tut'a grav'ec'o — aŭ por konserv'i la supr'e uz'it'a'n bild'o'n — ke mi kompren'is la nobl'ec'o'n de la monument'a'j konstru'aĵ'o'j kaj la grand'ec'o'n de la ocean'o, kiu'j kuŝ'is antaŭ mi'a'j mir'ant'a'j okul'o'j; sed mi est'is blind'ig'it'a, sub'ig'it'a; mi vid'is, ke trans mi'a mal'larĝ'a hejm'a val'o ekzist'as vast'a, vast'a mond'o, pri kiu mi ĝis nun neniam aŭd'is. Nur kiam mi re'leg'is la libr'o'n, post dek kvin aŭ du'dek jar'o'j, kaj kiam mi est'is stud'int'a ali'a'j'n verk'o'j'n, skrib'it'a'j'n en la sam'a spirit'o, mi ebl'e pov'is dir'i, ke mi ĝi'n kompren'as. Tamen unu afer'o'n mi jam tiam kompren'is: La histori'o de la hom'ar'o ne est'as far'at'a — kiel est'is la mal'nov'a vid'manier'o — per la reĝ'o'j kaj ŝtat'ministr'o'j, per milit'o'j kaj traktat'o'j, nask'it'a'j de la ambici'o de unu'j kaj la ruz'o de ali'a'j, sed per la iom-post-iom'a dis'volv'o de la inteligent'ec'o. La kort'eg- kaj milit'kronik'o'j, kiu'j kun'iĝ'as en histori'a'j verk'o'j, sci'ig'as ni'n pri la tiam'a'j civiliz'o'j, sed ne pri ili'a'j mov'ant'a'j kaŭz'o'j ...
La tradici'a'n admir'o'n, kun kiu ali'a'j histori'ist'o'j kutim'e rakont'as la viv'o'n de potenc'a'j konker'ist'o'j kaj land'detru'ist'o'j, mi en Buckle ne trov'is. Mal'e, li atest'as, ke ŝat'ad'o de la milit'ist'a profesi'o est'as laŭ invers'a proporci'o al la civiliz'o de la popol'o: ju pli oni mal'antaŭ'e'n'ir'as en la barbar'a'n est'int'ec'o'n, des pli oft'a'j est'as la milit'o'j inter la hom'o'j kaj mal'oft'a la pac'o: provinc'o kontraŭ provinc'o, urb'o kontraŭ urb'o, famili'o kontraŭ famili'o. Li akcent'as, ke dum la progres'o de la civiliz'o, pli ol la milit'o mem, mal'fort'iĝ'as la em'o al la milit'o. Tio est'is ankaŭ mi'a konvink'o. Eĉ dum mi'a mal'long'a viv'o tiu mal'fort'iĝ'o okaz'is; kaj se mi oft'e est'is sub'prem'int'a tiu'n mov'o'n kiel mal'ind'a'n mal'kuraĝ'o'n, kred'ant'e ke mi sol'a est'as kulp'a de tia krim'o, mi nun ek'kon'is, ke tio est'is en mi nur mal'fort'a re'son'o de la spirit'o de la epok'o, ke scienc'ul'o'j kaj pens'em'ul'o'j kiel ĉi tiu histori'ist'o, ke sen'nombr'a'j hom'o'j kun'e kun li perd'is la antaŭ'a'n admir'o'n al la milit'o, kiu —kiel ĝi est'is faz'o de mi'a infan'ec'o — prezent'iĝ'is nun en ĉi tiu libr'o kiel faz'o de la soci'a infan'ec'o.
Mi do trov'is en la histori'a verk'o de Buckle la mal'o'n de tio, kio'n mi serĉ'is en ĝi. Tamen mi konsider'is tiu'n trov'it'aĵ'o'n kiel profit'o'n — mi sent'is mi'n re'lev'it'a, klar'ig'it'a, trankvil'ig'it'a. Unu'foj'e mi prov'is parol'i kun mi'a patr'o pri tiu'j ĉi nov'e akir'it'a'j vid'punkt'o'j — sed van'e. Li ne vol'is sekv'i mi'n sur la mont'o'n — t. e. li ne vol'is leg'i la libr'o'n — est'is do sen'util'e parol'i kun li pri la objekt'o'j, kiu'j'n oni pov'is vid'i nur de tie supr'e.
Nun sekv'is la jar'o — du'a faz'o — en kiu la funebr'o far'iĝ'is melankoli'o. Mi nun leg'is kaj stud'is ankoraŭ pli diligent'e. La unu'a verk'o de Buckle don'is al mi gust'o'n al pri'pens'ad'o kaj hav'ig'is al mi la ĝoj'o'n de pli'vast'ig'it'a vid'o de la mond'o. Tio'n mi nun dezir'is ĝu'i pli kaj pli, kaj pro tio mi leg'is ankaŭ mult'a'j'n ali'a'j'n libr'o'j'n, verk'it'a'j'n en la sam'a spirit'o. Kaj la interes'o, la plezur'o, kiu'n mi trov'is en tia'j stud'o'j kun'help'is mi'n en'ir'i la tri'a'n faz'o'n — nom'e for'ig'i la melankoli'o'n. Sed kiam la last'a ali'iĝ'o okaz'is en mi, kiam la ĝoj'o de la viv'o de'nov'e vek'iĝ'is, tiam subit'e la libr'o'j ne plu sufiĉ'is al mi, tiam mi subit'e kompren'is, ke etnografi'o kaj antrop'ologi'o kaj kompar'a mit'ologi'o kaj ali'a'j -logioj kaj -grafi'o'j tut'e ne kapabl'us kontent'ig'i mi'a'j'n sopir'o'j'n, ke por jun'a vir'in'o en mi'a situaci'o la viv'o pret'ig'as ankaŭ ali'a'j'n pli bel'a'j'n flor'o'j'n de feliĉ'o, al kiu'j mi nur bezon'is etend'i la man'o'n ... Kaj tiel okaz'is, ke dum la vintr'o 1863 mi propon'is mem en'konduk'i mi'a'j'n pli jun'a'j'n frat'in'o'j'n en la mond'o'n, kaj mi mal'ferm'is mi'a'j'n salon'o'j'n al la viena societ'o.
Ni tri frat'in'o'j est'is ricev'int'a'j la al'nom'o'n ”la di'in'o'j de la mont'o Id'a”, kaj la erispomoj est'as ne'kalkul'ebl'a'j, kiu'j'n la divers'a'j jun'a'j Paris'o'j divid'is inter ni; mi kompren'ebl'e — kun mi'a supr'e cit'it'a teatr'a ind'ec'o ”riĉ'a vidv'in'o” est'is ordinar'e la prefer'at'a. Ceter'e en mi'a famili'o — kaj ankaŭ iom'et'e en mi'a propr'a konsci'o — ekzist'is la konvink'o, ke mi re'e edz'in'iĝ'os.
Onkl'in'o Maria, en si'a'j homili'o'j ne plu alud'is al la mort'int'o, kiu ”tie supr'e mi'n atend'as”, ĉar, se dum la mal'long'a'j ter'a'j jar'o'j, kiu'j apart'ig'is mi'n de la tomb'o, mi al'pren'us du'a'n edz'o'n — eventual'aĵ'o dezir'it'a de onkl'in'o Maria mem — la agrabl'ec'o de la ĉiel'a re'vid'o kun la unu'a est'us pro tio tre'eg'e mal'pli'ig'it'a.
Ŝajn'is, ke ĉiu'j ĉirkaŭ mi est'is forges'int'a'j la ekzist'o'n de Arn'o — nur ne mi. Kvankam la temp'o est'is kviet'ig'int'a mi'a'n dolor'o'n pri li — li'a'n figur'o'n ĝi ne est'is el'viŝ'int'a. Oni pov'as ĉes'i funebr'i pri si'a'j mort'int'o'j — la funebr'o ne de'pend'as de la vol'o — sed oni ne rajt'as ili'n forges'i. Mi konsider'is tiu'n silent'o'n de mi'a ĉirkaŭ'ant'ar'o pri la mort'int'o kiel du'a'n mort'ig'o'n, kaj vol'is des pli mult'e pens'i pri li. Mi pren'is sur mi'n la dev'o'n, ĉiu'tag'e parol'i kun et'a Rudolf pri li'a patr'o, kaj en si'a vesper'a preĝ'o la infan'o dev'is ĉiam dir'i: ”Ho, Di'o, est'ig'u mi'n bon'a kaj brav'a, pro am'o al mi'a kar'a patr'o.”
Mi'a'j frat'in'o'j kaj mi ni'n bon'eg'e amuz'is — mi cert'e ne mal'pli ol ili. Est'is ja kvazaŭ ankaŭ mi'a unu'a aper'o en la mond'o.
La antaŭ'a'n foj'o'n mi est'is en'konduk'it'a kiel fianĉ'in'o kaj nov'edz'in'iĝ'int'ul'in'o; tiam kompren'ebl'e ĉiu'j am'ind'um'ant'o'j evit'is mi'n, kaj la plej grand'a ĉarm'o de la ”mond'a” viv'o, est'as la am'ind'um'ant'o'j. Sed strang'e! Kvankam mi ĝoj'is vid'i ar'o'n da am'ind'um'ant'o'j ĉirkaŭ mi, neni'u el ili mi'n fort'e impres'is. Bar'il'o preskaŭ ne'for'ig'ebl'a est'is inter ili kaj mi. Kaj tiu bar'il'o star'iĝ'is dum la tri jar'o'j de mi'a sol'ec'a stud'ad'o kaj pri'pens'ad'o. Ĉiu'j ĉi bril'a'j jun'a'j sinjor'o'j, kies viv'interes'o'j ĉef'e konsist'is el sport'o, lud'ad'o, balet'o, kort'eg'a babil'ad'o kaj maksimum'e el profesi'a ambici'o — la pli'mult'o est'is milit'ist'o'j — hav'is neniu'n ide'o'n pri la ver'o'j, kiu'j'n mi vid'is en mi'a'j libr'o'j kaj tiel ĝu'is. Tiu lingv'o, de kiu mi ja est'is lern'int'a nur la element'o'j'n, sed pri kiu mi sci'is, ke en ĝi scienc'ist'o'j pri'diskut'as kaj est'ont'e solv'os plej alt'a'j'n demand'o'j'n, tiu lingv'o est'is por ili ne nur ”hispan'a lingv'o,” sed — patagon'a.
El tiu kategori'o de jun'ul'o'j mi ne elekt'os edz'o'n — pri tio mi est'is cert'a. En'tut'e mi ne rapid'is de'nov'e rezign'i mi'a'n liber'ec'o'n por mi tiel plaĉ'a'n. Mi tiel apart'ig'is mi'a'j'n sopir'ant'o'j'n de mi, ke neni'u el ili kuraĝ'is far'i propon'o'n, kaj ke neni'u el la societ'o pov'is dir'i pri mi la domaĝ'ig'a'n parol'o'n: ”Ŝi las'as si'n am'ind'um'i.” Mi vol'is, ke mi'a fil'o Rudolf est'ont'e pov'u est'i fier'a pri si'a patr'in'o — ke li ne trov'u eĉ er'et'o'n da suspekt'o sur la pur'a spegul'o de ŝi'a bon'fam'o. Tamen, se okaz'us, ke mi'a kor'o de'nov'e am'us — tio pov'us est'i nur por ind'ul'o — mi ja est'is inklin'a profit'i la rajt'o'n, kiu'n hav'is ankoraŭ mi'a jun'aĝ'o, est'i feliĉ'a sur la ter'o kaj re'edz'in'iĝ'i.
Inter'temp'e — ne konsider'ant'e am'o'n kaj feliĉ'o'n — mi est'is tre gaj'a. Danc'ad'o, teatr'o, tualet'o tre plaĉ'is al mi. Tamen mi mal'atent'is nek mi'a'n Rudolf'o'n, nek mi'a'n propr'a'n perfekt'iĝ'o'n. Mi ne profund'iĝ'is en special'a'j'n stud'o'j'n, sed mi ĉiam sci'iĝ'is pri la intelekt'a mov'ad'o, hav'ig'ant'e al mi la plej rimark'ind'a'j'n el'don'aĵ'o'j'n de la mond'literatur'o, kaj regul'e kaj atent'e leg'ant'e ĉiu'j'n artikol'o'j'n, ankaŭ la scienc'a'j'n, de Revu'e des deux Mondes kaj de simil'a'j gazet'o'j. Tiu okup'o kaŭz'is, ke la antaŭ'e menci'it'a bar'il'o, kiu apart'ig'is mi'n de la ĉirkaŭ'ant'a jun'ul'ar'o, far'iĝ'is pli kaj pli alt'a — sed tio est'is bon'a. Mi volont'e est'us akcept'int'a en mi'a salon'o kelk'a'j'n person'o'j'n el la literatur'a kaj scienc'a mond'o'j, sed tio ne est'is far'ebl'a en la medi'o, en kiu mi mov'iĝ'is. Burĝ'a'j element'o'j ne rajt'is est'i inter'miks'it'a'j kun la aŭstria tiel'nom'at'a ”societ'o”. Precip'e tiam; de'post tiu temp'o tiu ekskluziv'em'a spirit'o iom'et'e ali'iĝ'is, kaj la mod'o nun permes'as, ke oni mal'ferm'u si'a'n salon'o'n al kelk'a'j reprezent'ant'o'j de la art'o kaj de la scienc'o. Je la temp'o, pri kiu mi parol'as, tio ne okaz'is. Kiu ne est'is akcept'ebl'a ĉe la kort'eg'o — t. e. kiu ne pov'is montr'i dek ses pra'patr'o'j'n — est'is nepr'e eks'ig'it'a. Ni'a kutim'a societ'o est'us ofend'it'a renkont'i ĉe mi ne'nobel'a'j'n person'o'j'n, kaj ne est'us trov'int'a la ĝust'a'n manier'o'n inter'rilat'i kun ili. Kaj tiu'j ĉi mem est'us enu'int'a'j en mi'a salon'o plen'a de graf'in'o'j, sport'em'ul'o'j, mal'jun'a'j general'o'j kaj mal'jun'a'j kanonik'in'o'j. Kiu'n interes'o'n pov'us trov'i sprit'ul'o'j kaj scienc'ul'o'j, literatur'ist'o'j kaj art'ist'o'j, en diskut'ad'o'j etern'e sam'a'j: ĉe kiu oni danc'is hieraŭ, kaj ĉe kiu oni danc'os morgaŭ — ĉu ĉe Schwarzenberg, ĉe Pallavicini aŭ ĉe la kort'eg'o — kiu'j'n pasi'o'j'n inspir'as la baron'in'o Pacher, kiu'n aspir'ant'o'n graf'in'o Palffy rifuz'is, kiom da bien'o'j posed'as princ'o Croy, de kia ”nask'o”
est'as la jun'a Almasi, ĉu Festetics aŭ Wenkheim, kaj ĉu tiu Wenkheim, kies patr'in'o est'is iu Khevenmüller ... ktp. Tio nom'e est'is la tem'o de la pli'mult'o el la inter'parol'ad'o'j far'at'a'j ĉirkaŭ mi. Ankaŭ la sprit'a'j kaj kler'a'j hom'o'j, el kiu'j kelk'a'j trov'iĝ'is en ni'a'j rond'o'j — politik'ist'o'j kaj tiu'spec'a'j — si'n kred'is dev'ig'at'a'j, kiam ili inter'rilat'is kun ni — danc'ant'a jun'ul'in'ar'o — al'pren'i tiu'n sam'a'n frivol'a'n kaj sen'sprit'a'n parol'manier'o'n.
Kiel volont'e mi oft'e, post iu festen'o, est'us rifuĝ'int'a en angul'o'n, kie kelk'a'j el ni'a'j mult'vojaĝ'int'a'j diplomat'o'j, elokvent'a'j imperi'a'j konsil'ant'o'j aŭ ali'a'j grav'a'j vir'o'j interŝangis si'a'j'n opini'o'j'n pri grav'a'j demand'o'j — sed tio ne est'is far'ebl'a; mi ja dev'is rest'i kun la ali'a'j jun'a'j vir'in'o'j kaj pri'parol'i la tualet'o'j'n, kiu'j'n ni est'is pret'ig'ant'a'j por la proksim'a grand'a bal'o. Kaj, eĉ se mi est'us en'ig'int'a mi'n en tia'n grup'o'n, subit'e la ĵus okaz'int'a'j konversaci'o'j pri naci'a ekonomi'o, pri Byrona poezi'o, pri opini'o'j de Strauss kaj Ren'a'n, est'us ĉes'int'a'j, kaj oni est'us dir'int'a: ”Ha, graf'in'o Dotzky! ... hieraŭ ĉe la sinjor'in'a piknik'o vi aspekt'is tut'e sorĉ'a ... kaj vi sen'dub'e ir'os morgaŭ al la akcept'o en la rus'a ambasador'ej'o?”
Mi klin'is la kap'o'n. La prezent'int'o for'ir'is, kaj la prezent'it'o rest'is silent'a. Mi pens'is, ke tio est'as invit'o al danc'o, kaj mi lev'iĝ'is de mi'a seĝ'o kun mal'dekstr'a brak'o rond'ig'e lev'it'a, pret'a apog'i ĝi'n sur la ŝultr'o'n de baron'o Tilling.
”Pardon'u, graf'in'o,” li dir'is kun rid'et'o, kiu mal'kovr'is bril'e blank'a'n dent'ar'o'n, ”mi ne sci'pov'as danc'i.”
”Ha — des pli bon'e,” mi respond'is re'sid'iĝ'ant'e, ”mi apart'iĝ'is tie'n ĉi por iom ripoz'i.”
”Kaj mi pet'is la honor'o'n est'i prezent'at'a al vi, graf'in'a moŝt'o, por al'port'i al vi sci'ig'o'n.”
Mi rigard'is surpriz'it'e. La baron'o hav'is tre serioz'a'n mien'o'n. Li ne plu est'is jun'a, ebl'e kvar'dek'jar'a, kun kelk'a'j arĝent'a'j faden'o'j ĉe la tempi'o'j — en'tut'e nobl'a, simpati'a aper'aĵ'o. Mi kutim'is rigard'i ĉiu'n nov'a'n prezent'it'o'n kun la silent'a'j demand'o'j: Ĉu vi est'as aspir'ant'o? — Ĉu mi vi'n akcept'us? En ĉi tiu okaz'o mi respond'is al la du demand'o'j per tuj'a ”ne”. Li tut'e ne hav'is la komplez'em'e ador'ant'a'n esprim'o'n, kiu'n al'pren'as tiu'j, kiu'j al'proksim'iĝ'as al vir'in'o'j kun tiel dir'it'a'j ”intenc'o'j”; kaj la du'a demand'o est'is jam ne'it'a, kaŭz'e de li'a uniform'o. Du'a'n foj'o'n mi ne don'us mi'a'n man'o'n al soldat'o — tio'n mi est'is firm'e decid'int'a. Ne nur ĉar mi ne vol'is re'e sufer'i la terur'a'n mal'trankvil'o'n vid'i mi'a'n edz'o'n for'marŝ'i al la milit'o; sed precip'e ĉar mi dum'e est'is akir'int'a pri milit'o nov'a'j'n ide'o'j'n, pri kiu'j mi neniam akord'iĝ'us kun milit'ist'o.
Leŭtenant-kolonel'o Tilling ne obe'is mi'a'n invit'o'n sid'iĝ'i apud mi.
”Mi ne vol'as ĝen'i vi'n long'e, graf'in'o. Tio, kio'n mi dev'as al vi sci'ig'i, ne konven'as por bal'fest'o. Mi nur vol'as pet'i de vi la permes'o'n, vizit'i vi'n en vi'a dom'o; ĉu vi pov'as fiks'i tag'o'n kaj hor'o'n por inter'parol'o?”
”Mi akcept'as ĉiu'sabat'e inter la du'a kaj kvar'a.”
”Tiam vi'a dom'o inter la du'a kaj kvar'a simil'as abel'uj'o'n, kie la miel'port'ant'o'j el- kaj en'flug'as.”
”Kaj mi kiel reĝ'in'o sid'as en la ĉel'o, vi pens'as — tio est'as tre ĉarm'a kompliment'o.”
”Kompliment'o'j'n mi neniam far'as — kaj ankaŭ ne miel'o'n, kaj pro tio la sabat'a svarm'hor'o tut'e ne konven'as al mi; mi nepr'e dev'as parol'i kun vi sol'a.”
”Vi incit'as mi'a'n sci'vol'o'n. Ni dir'u do morgaŭ, mard'o'n, je la sam'a hor'o; mi est'os hejm'e por vi kaj por neni'u ali'a.”
Li dank'is per riverenc'o kaj for'ir'is. Iom post'e mi'a kuz'o Althaus preter'ir'is. Mi al'vok'is li'n, sid'ig'is li'n apud mi, kaj pet'is de li inform'o'n pri baron'o Tilling.
”Ĉu li plaĉ'as al vi? Ĉu li far'is tiel grand'a'n impres'o'n sur vi'n, ke vi tiel insist'e pet'as sci'ig'o'n pri li? Li est'as hav'ebl'a — nom'e li est'as ankoraŭ fraŭl'o. Tamen li ne est'as liber'a ... Oni murmur'as, ke tre alt'rang'a sinjor'in'o (Althaus nom'is princ'in'o'n el reg'ant'a famili'o) li'n al si katen'as per am'a'j lig'il'o'j — pro tio li ne edz'iĝ'os. Li'a regiment'o nur de ne'long'e al'ven'is ĉi tie'n, kaj tial oni ankoraŭ ne oft'e li'n vid'is en societ'o — li ankaŭ, mi supoz'as, tut'e ne ŝat'as bal'o'j'n kaj tiu'spec'a'j'n amuz'ad'o'j'n. Mi kon'at'iĝ'is kun li en la nobel'a kazin'o, kie li ĉiu'tag'e pas'ig'as kelk'a'j'n hor'o'j'n; sed plej oft'e li est'as en'profund'iĝ'int'a en gazet'o'j'n en la leg'o'ĉambr'o, aŭ okup'at'a per ŝak'lud'o kun la plej bon'a'j lud'ant'o'j. Mi mir'is, vid'ant'e li'n ĉi tie — sed, ĉar la dom'mastr'in'o est'as li'a kuz'in'o, li'a mal'long'a ĉe'est'o ĉe la bal'o far'iĝ'as kompren'ebl'a — li jam est'as for. Kiam li est'is adiaŭ'int'a vi'n, mi vid'is li'n for'ir'i.”
”Ĉu vi li'n prezent'is al ali'a'j sinjor'in'o'j?”
”Ne, nur al vi. Sed pro tio vi ne rajt'as imag'i, ke li de mal'proksim'e en'am'iĝ'is, kaj tial dezir'is kon'at'iĝ'i kun vi: — ’Ĉu vi ne pov'as dir'i al mi,’ li mi'n demand'is, ’ĉu graf'in'o Dotzky, nask'it'a Althaus — ver'ŝajn'e vi'a parenc'in'o — est'as tie ĉi? Mi dev'as parol'i kun ŝi.’ — ’Jes,’ mi respond'is, montr'ant'e vi'n al li ’tie en tiu angul'o, sur la sof'o — blu'e vest'it'a.’ — ’Ha tiu? Bon'vol'u prezent'i mi'n al ŝi.’ — Tio'n mi komplez'em'e far'is, — ne suspekt'ant'e, ke mi per tio vi'n mal'trankvil'ig'os.”
”Ne dir'u sen'senc'aĵ'o'n, Konrad — mi'a'n trankvil'o'n oni ne pov'as tiel facil'e sub'fos'i. Tilling? kia famili'o ĝi est'as? — Mi aŭd'as la nom'o'n la unu'a'n foj'o'n.”
”Ha, ha! vi ne ced'as ... Kia feliĉ'a hom'o! Mi dum tri long'a'j monat'o'j, kun el'ĉerp'o de ĉiu'j mi'a'j en'sorĉ'a'j fort'o'j, pen'is mi'n en'ŝtel'i en vi'a'n favor'o'n — van'e. Kaj tiu mal'varm'a leŭtenant'kolonel'o — li est'as mal'varm'a kaj sen'sent'a, mi cert'ig'as vi'n — ven'is, vid'is kaj venk'is. — Vi demand'as, kia famili'o est'as la Tillinga? Mi opini'as de prus'a de'ven'o — sed la patr'o iam en'ir'is la aŭstri'an milit'serv'o'n — li'a patr'in'o ankaŭ est'as prus'in'o.
— Vi cert'e rimark'is li'a'n nord'german'a'n akcent'o'n.”
”Jes, li admir'ind'e parol'as la german'a'n lingv'o'n.”
”Kompren'ebl'e, ĉio est'as admir'ind'a ĉe li.” Althaus star'iĝ'is.
”Sufiĉ'as nun. Permes'u, ke mi las'u vi'n al vi'a'j rev'o'j; mi prov'os inter'parol'i kun sinjor'in'o'j, kiu'j —”
”Vi'n trov'as admir'ind'a. Sen'dub'e est'as mult'a'j tia'j.”
Mi for'las'is la bal'o'n fru'e. Mi'a'j frat'in'o'j pov'is rest'i pli long'e sub la protekt'o de onkl'in'o Maria, kaj neni'o mi'n rest'ig'is. Mi ne plu dezir'is danc'i, mi sent'is mi'n lac'a kaj sopir'is al sol'ec'o.
Kial? ... Ĉu cert'e ne, por pov'i sen'ĝen'e pens'i pri Tilling? ... Nu, jes — ĉar je nokt'mez'o mi ankoraŭ en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n la supr'e cit'it'a'n inter'parol'ad'o'n, al'don'ant'e la jen'a'j'n rimark'o'j'n: ”Interes'a hom'o, tiu Tilling ... La alt'rang'a vir'in'o, kiu li'n am'as, ebl'e nun pens'as pri li ... aŭ ebl'e li ĵus genu'fleks'as antaŭ ŝi, kaj ŝi ne est'as tiel sol'a — sol'ec'a — kiel mi. Ha, ke mi pov'u am'i iu'n tre intim'e! ... ne est'as neces'e, ke li est'u Tilling — mi ja ne kon'as li'n ... Ne pro Tilling mi envi'as la princ'in'o'n, sed pro ŝi'a en'am'iĝ'o. Kaj ju pli pasi'e, ju pli varm'e ŝi li'n am'as, des pli mi ŝi'n envi'as.”
Mi'a unu'a pens'o, kiam mi vek'iĝ'is, est'is ankoraŭ Tilling. Jes ĝust'e, li vol'as ven'i hodiaŭ al mi pro grav'a'j sci'ig'o'j. Mi de long'e ne est'is tiel sci'vol'a kiel hodiaŭ pri tiu vizit'o. Je la fiks'it'a hor'o mi ordon'is, ke escept'e la atend'at'o'n, oni neniu'n akcept'u. Mi'a'j frat'in'o'j for'est'is; onkl'in'o Maria, la ne'lac'ig'ebl'a protekt'ant'in'o, est'is akompan'int'a ili'n sur la glit'kur'ej'o'n.
Mi sid'iĝ'is en mi'a'n salon'et'o'n — vest'it'a per bel'et'a hejm'a tualet'o el viol'kolor'a velur'o (la viol'a kolor'o, kiel oni sci'as, bon'e konven'as al la blond'ul'in'o'j), pren'is libr'o'n en man'o'n kaj atend'is. Mi ne atend'is long'temp'e: dek minut'o'j'n post la du'a baron'o Tilling en'ir'is.
”Kiel vi vid'as, graf'in'o, mi akurat'e uz'as vi'a'n permes'o'n,” li dir'is, kis'ant'e mi'a'n man'o'n.
”Feliĉ'e,” mi respond'is, rid'et'ant'e kaj montr'ant'e al li seĝ'o'n; ”mi ali'e est'us pere'int'a pro sen'pacienc'o, ĉar vi ver'e tre incit'is mi'a'n sci'vol'o'n”
”Mi do, sen ia antaŭ'parol'o, tuj dir'os al vi, kio'n mi dev'as dir'i. Se mi ne far'is tio'n hieraŭ, est'is por ne mal'bon'ig'i vi'a'n ĝoj'a'n humor'o'n —”
”Vi mi'n tim'ig'as —”
”Unu'vort'e: mi part'o'pren'is la batal'o'n de Magenta —”
”Kaj vi vid'is Arn'o'n mort'ant'a?” mi ek'kri'is.
”Jes, kaj mi pov'as inform'i vi'n pri li'a'j last'a'j moment'o'j.”
”Parol'u,” mi dir'is trem'ant'e.
”Ne trem'u, graf'in'o. Se li'a'j last'a'j moment'o'j est'us est'int'a'j tiel terur'a'j kiel tiu'j de mult'a'j ali'a'j kamarad'o'j, mi cert'e ne parol'us pri ili kun vi: ne ekzist'as pli mal'ĝoj'a afer'o ol aŭd'i pri kar'a mort'int'o, ke li mort'is turment'it'e — sed tio ne okaz'is al Arn'o Dotzky.”
”Vi for'pren'as ŝton'o'n de mi'a kor'o. Rakont'u.”
”Mi ne ripet'os al vi la sen'signif'a'n fraz'o'n, per kiu oni kutim'as konsol'i la post'viv'ant'o'j'n de soldat'o'j: ’Li mort'is kiel hero'o’”; ĉar mi ne bon'e kompren'as, kio'n tio signif'as; — sed la ver'a'n konsol'o'n mi pov'as prezent'i al vi: li mort'is ne pens'ant'e pri mort'o. Li de la komenc'o est'is konvink'it'a, ke neni'u mal'bon'o traf'os li'n. Ni oft'e est'is kun'e, kaj li oft'e rakont'is al mi pri si'a famili'a feliĉ'o, montr'is al mi la portret'o'n de si'a jun'a, bel'a edz'in'et'o kaj tiu'n de si'a infan'o; li pet'is mi'n vizit'i li'n en si'a hejm'o, tuj kiam la milit'o fin'iĝ'os. Dum la buĉ'ad'o de Magenta mi okaz'e trov'iĝ'is ĉe li'a flank'o. Mi ŝpar'as al vi la pri'skrib'o'n de la antaŭ'a'j scen'o'j — io tia est'as ne'rakont'ebl'a. Milit'em'a'j vir'o'j en mez'o de la pulv'o'fum'o kaj de la kugl'o'hajl'o est'as kapt'at'a'j de tia delir'o, ke ili efektiv'e ne sci'as, kio okaz'as ĉirkaŭ'e.
Dotzky est'is tia vir'o. Li'a'j okul'o'j bril'eg'is, li cel'is per firm'a man'o; li est'is en plen'a milit'a ebri'ec'o, tio'n mi — sobr'ul'o — pov'is vid'i. Tiam al'flug'is grenad'kugl'o kaj fal'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n for de ni. Kiam la monstr'o krev'is, dek hom'o'j fal'is — inter ili Dotzky. Ĝem'kri'o'j aŭd'iĝ'is — sed Dotzky ne kri'is: li est'is sen'viv'a. Mi kaj kelk'a'j ali'a'j kamarad'o'j klin'iĝ'is super la fal'int'o'j, por help'i ili'n, se ebl'e. Sed ne est'is ebl'e. Ili ĉiu'j agoni'is, teror'e dis'ŝir'it'a'j kaj dis'pec'ig'it'a'j, kruel'eg'e turment'at'a'j ... Nur Dotzky, apud kiu mi unu'e genu'is, ne spir'is plu; li'a kor'o est'is kviet'a kaj el la dis'ŝir'it'a flank'o la sang'o el'flu'is en tia'j torent'o'j, ke — se li'a stat'o est'us est'int'a nur sven'o kaj ne mort'o — oni ne pov'is tim'i, ke li re'konsci'iĝ'u.”
”Tim'i?” mi plor'ant'e inter'romp'is.
”Jes — ĉar ni est'is dev'ig'at'a'j post'las'i ili'n sol'a'j: Antaŭ ni son'is de'nov'e la mort'ig'o'n ordon'ant'a ’hurá!’ kaj mal'antaŭ ni ar'o'j da rajd'ant'o'j rapid'e al'kur'is, kiu'j ĉi tiu'j'n fal'int'o'j'n super'rajd'os — feliĉ'a la sen'konsci'ul'o! Li'a vizaĝ'o hav'is esprim'o'n tut'e trankvil'a'n, sen'dolor'a'n — kaj kiam, post la batal'o, ni kolekt'is ni'a'j'n mort'int'o'j'n kaj vund'it'o'j'n, mi trov'is li'n sur la sam'a lok'o kaj kun la sam'a pac'a esprim'o. Tio'n mi vol'is dir'i al vi, graf'in'o. Mi ja est'us pov'int'a tio'n far'i antaŭ kelk'a'j jar'o'j kaj, ĉar mi ne renkont'is vi'n, skrib'i al vi — sed la ide'o ven'is al mi nur hieraŭ, kiam mi'a kuz'in'o dir'is al mi, ke ŝi inter si'a'j gast'o'j atend'is la bel'a'n vidv'in'o'n de Arn'o Dotzky. Sen'kulp'ig'u mi'n, se mi vek'is dolor'a'j'n re'memor'o'j'n; mi tamen kred'as, ke mi plen'um'is dev'o'n, liber'ig'ant'e vi'n de mal'agrabl'a'j dub'o'j.”
Li star'iĝ'is. Mi etend'is al li la man'o'n.
”Mi dank'as, baron'o Tilling,” mi dir'is, sek'ig'ant'e mi'a'j'n larm'o'j'n. ”Vi efektiv'e far'is al mi valor'a'n donac'o'n: la trankvil'ig'o'n, ke la fin'o de mi'a kar'a edz'o est'is sen dolor'o kaj turment'o ... Sed rest'u iom pli long'e, mi pet'as ... Mi dezir'us aŭd'i vi'n plu'e ... Antaŭ'e en vi'a parol'ad'o vi al'pren'is ton'o'n, kiu vibr'ig'is cert'a'n kord'o'n en mi'a anim'o — sen ĉirkaŭ'fraz'o, vi abomen'as la milit'o'n?”
La vizaĝ'o de Tilling mal'lum'iĝ'is.
”Sen'kulp'ig'u mi'n, graf'in'o,” li dir'is, ”se mi ne respond'as al vi pri tiu tem'o. Mi ankaŭ bedaŭr'as, ke mi ne pov'as rest'i pli long'temp'e — oni mi'n atend'as.”
Nun mi'a vizaĝ'o al'pren'is mal'varm'a'n esprim'o'n: Supoz'ebl'e la princ'in'o li'n atend'is — kaj tiu pens'o est'is al mi mal'agrabl'a.
”Do, mi ne re'ten'os vi'n, sinjor'o leŭtenant-kolonel'o,” mi dir'is mal'varm'e.
Ne pet'ant'e eĉ la permes'o'n re'ven'i, li riverenc'is kaj for'ir'is.
Kaj mi? En la ruĝ'a'j kajer'o'j mi trov'as mi'a'j'n karnaval'a'j'n impres'o'j'n not'it'a'j'n jen'e: ”Mi ĝoj'as, ke la danc'ad'o fin'iĝ'is. Ĝi komenc'is far'iĝ'i monoton'a. Ĉiam la sam'a'j danc'a'j rond'ir'o'j kaj ĉiam la sam'a'j parol'ad'o'j kaj ĉiam la sam'a danc'ant'o — ĉar ĉu est'as la husar'a leŭtenant'o Z. , aŭ la dragon'a leŭtenant'o P. , aŭ la ulan'a kapitan'o N. — est'as tamen ĉiam la sam'a'j klin'iĝ'o'j, la sam'a'j rimark'o'j, la sam'a'j ĝem'o'j kaj rigard'o'j. Ne unu interes'a hom'o inter ili, ne eĉ unu. Kaj la sol'a, kiu ebl'e ... ni ne parol'u pri li, li ja aparten'as al si'a princ'in'o. Ŝi est'as bel'a vir'in'o, jes — mi konsent'as, sed mi trov'as ŝi'n tre ne'simpati'a.”
Kvankam la karnaval'o kun si'a'j grand'a'j bal'fest'o'j est'is fin'it'a, la societ'a'j amuz'o'j ne est'is ĉes'int'a'j. Vesper'kun'ven'o'j, festen'o'j, koncert'o'j: la turn'iĝ'o daŭr'is. Oni ankaŭ intenc'is grand'a'n amator'a'n teatr'a'n prezent'o'n, sed nur post pask'o. Por la fest'o'tag'o'j moder'ec'o en amuz'o est'is ja dev'ig'a, kaj laŭ la opini'o de onkl'in'o Maria, ni tut'e ne'sufiĉ'e ni'n moder'ig'is. Ŝi ne pardon'is al mi, ke mi ne regul'e ĉe'est'is la fast'o'predik'o'j'n; ŝi si'n venĝ'is pro mi'a indiferent'ec'o tren'ant'e Roz'a'n kaj Lili'n al ĉiu'j fam'a'j predik'ist'o'j. Tio ne mal'plaĉ'is al la jun'ul'in'o'j, ĉar unu'e ili renkont'is en la preĝ'ej'o'j si'a'n tut'a'n kon'at'ar'o'n — patr'o Klinkowstrom est'is sam'e laŭ'mod'a ĉe la jezuit'o'j kiel la Murska en la oper'ej'o — kaj du'e ili est'is ankaŭ sufiĉ'e pi'a'j.
Sed mi, dum tiu fast'o'temp'o, ne nur la predik'o'j'n preter'las'is, sed ankaŭ la vesper'kun'ven'o'j'n. Mi subit'e est'is perd'int'a la gust'o'n al societ'a'j kun'iĝ'o'j kaj pli ŝat'is rest'i sol'a hejm'e — lud'i kun mi'a fil'o, kaj, kiam la knab'et'o est'is en lit'o, sid'iĝ'i apud la kamen'o kun libr'o kaj leg'i. Kelk'foj'e mi'a patr'o mi'n vizit'is kaj babil'is kun mi dum unu, du hor'o'j. Kompren'ebl'e re'aper'is la rakont'o'j pri li'a'j milit'ir'o'j. Mi est'is sci'ig'int'a al li la raport'o'n de Tilling pri la fin'o de Arn'o; sed li ricev'is la sci'ig'o'n sufiĉ'e mal'varm'e. Ĉu soldat'o mort'is sufer'ant'e aŭ ne sufer'ant'e, ŝajn'is al li demand'o tut'e ne'grav'a. ”Est'i rest'int'a” — kiel nom'iĝ'as mort'o sur batal'kamp'o — est'is laŭ li'a opini'o afer'o tiel laŭd'ind'a, kaŭz'it'a de destin'o tiel nobl'a, ke la detal'o'j de la korp'a'j sufer'ad'o'j est'is ne atent'ind'a'j. En li'a buŝ'o ”rest'int'a” sonor'is kvazaŭ envi'ind'a konstat'o de special'a super'ec'o, kaj la plej proksim'a agrabl'aĵ'o, laŭ li'a percept'o, evident'e est'is ”est'i vund'it'a”.
La manier'o, laŭ kiu li rakont'is pri si mem kun fier'o, kaj pri ali'a'j kun respekt'o, ke ili est'is vund'it'a'j en ĉi tiu aŭ tiu batal'o, ig'is tut'e forges'i, ke la afer'o ver'e kaŭz'is sufer'o'n. Kia diferenc'o kompar'e kun la mal'long'a rakont'o de Tilling pri'skrib'ant'e la dek mal'feliĉ'ul'o'j'n, kiu'j dis'pec'ig'it'a'j de la krev'ant'a ĵet'aĵ'o, laŭt'e ĝem'is — kia ali'a ton'o de emoci'ant'a kompat'o est'is en ĝi!
Mi ne ripet'is al mi'a patr'o la parol'o'j'n de Tilling, ĉar mi instinkt'e sent'is, ke ili ŝajn'us al li ne'milit'ist'a'j kaj mal'pli'ig'us li'a'n estim'o'n al la parol'int'o, kaj tio est'us ĉagren'ig'int'a mi'n, ĉar ĝust'e la ebl'e ne'milit'ist'a, sed cert'e human'a abomen'o, kun kiu li vid'is kaj rakont'is la terur'a'n mort'o'n de si'a'j kun'batal'ant'o'j, est'is impres'int'a mi'a'n kor'o'n.
Kiel volont'e mi est'us parol'int'a pli mult'e kun Tilling pri tiu tem'o — sed li ne ŝajn'is inklin'a al pli da intim'ec'o kun mi. De'post li'a vizit'o dek kvar tag'o'j pas'is kaj li ne ripet'is si'a'n vizit'o'n, nek mi'n renkont'is en societ'o. Nur du, tri foj'o'j'n sur Ringstrasse kaj en la Burg'teatr'o mi vid'is li'n: li respekt'e mi'n salut'is, mi amik'e dank'is — neni'o plu. Ĉu neni'o plu? ... Kial bat'is mi'a kor'o en tiu'j okaz'o'j; kial mi dum hor'o'j ne pov'is forges'i la gest'o'n de li'a salut'o? ...
”Kar'a infan'o, mi hav'as pet'o'n al vi.”
Kun tiu'j ĉi vort'o'j, iu'n maten'o'n mi'a patr'o en'ir'is mi'a'n ĉambr'o'n. Li ten'is en man'o pak'et'o'n en'volv'it'a'n en paper'o, ”jen mi al'port'as i'o'n al vi,” li al'don'is, met'ant'e la objekt'o'n sur la tabl'o'n.
”Pet'o kaj donac'o sam'temp'e?” mi dir'is rid'ant'e. ”Tio est'as korupt'o.”
”Aŭskult'u mi'a'n pet'o'n, antaŭ ol vi el'pak'as mi'a'n donac'o'n kaj blind'iĝ'as pro ĝi'a bel'ec'o. Mi hav'as hodiaŭ ted'ig'a'n festen'o'n —”
”Jes, mi sci'as; tri mal'jun'a'j general'o'j kun si'a'j edz'in'o'j —”
”Kaj du ministr'o'j kun si'a'j; unu'vort'e solen'a, rigid'a, en'dorm'ig'a afer'o —”
”Ĉu vi postul'as de mi, ke mi —”
”Jes, mi tio'n postul'as, ĉar — pro tio, ke sinjor'in'o'j vol'as far'i al mi la honor'o'n de si'a ĉe'est'o — mi neces'e dev'as hav'i sinjor'in'o'n por ili'n akcept'i.”
”Tiu'n ofic'o'n ja pren'is sur si'n onkl'in'o Maria.”
”Ŝi hodiaŭ hav'as kap'dolor'o'n; ne est'as ali'a el'turn'iĝ'o —”
”Ol ofer'i vi'a'n fil'in'o'n — kiel jam far'is ali'a'j patr'o'j en antikv'a temp'o — ekzempl'e Agamemnon'o Ifigeni'o'n — Mi sub'met'iĝ'as.”
”Ceter'e, est'as inter la gast'o'j ankaŭ kelk'a'j pli jun'a'j person'o'j: d-ro Bresser, kiu tiel bon'e mi'n kurac'is dum mi'a last'a mal'san'o kaj al kiu mi vol'as far'i la ĝentil'ec'o'n de invit'o; plu'e leŭtenant-kolonel'o Tilling — vi ruĝ'iĝ'as — kio est'as al vi?”
”Al mi? ... Est'as sci'vol'em'o: mi nun dev'as vid'i, kio'n vi al'port'is.” Kaj mi komenc'is mal'lig'i la pak'et'o'n.
”Est'as neni'o por vi — ne atend'u perl'a'n ĉirkaŭ'kol'o'n. Tio est'as por Rudi.”
”Jes, mi vid'as: skatol'o kun lud'il'o'j — ha! plumb'a'j soldat'o'j!
Sed, pa'ĉj'o, la kvin'jar'a infan'o do ne rajt'as —”
”Mi lud'is per soldat'o'j kiel tri'jar'a knab'et'o — oni ne pov'as komenc'i tro fru'e ... Mi'a'j unu'a'j impres'o'j est'is tambur'o'j, sabr'o'j — ekzerc'i, komand'i; tia'manier'e vek'iĝ'as la am'o al la profesi'o, tia'manier'e —”
”Mi'a fil'o Rudolf ne far'iĝ'os soldat'o,” mi inter'romp'is.
”Mart'a! Tamen mi sci'as, ke la dezir'o de li'a patr'o —”
”Kompat'ind'a Arn'o ne plu ekzist'as. Rudolf est'as mi'a propr'aĵ'o, kaj mi ne vol'as —”
”Ke li elekt'u la plej bel'a'n, plej honor'ind'a'n profesi'o'n?”
”La viv'o de mi'a sol'infan'o ne rajt'as est'i en'danĝer'ot'a en milit'o.”
”Mi ankaŭ est'is sol'a fil'o kaj far'iĝ'is soldat'o. Arn'o ne hav'as frat'o'j'n, mi supoz'as, kaj vi'a frat'o Otto est'as ankaŭ sol'a fil'o, kaj tamen mi send'is li'n al la milit'akademi'o. La tradici'o de ni'a famili'o postul'as, ke la id'o de Dotzky kaj Althaus dediĉ'u si'a'j'n serv'o'j'n al la patr'uj'o.”
”La patr'uj'o li'n mal'pli bezon'os ol mi.”
”Se ĉiu'j patr'in'o'j pens'us sam'manier'e!”
”Tiam ne est'us parad'o'j — kaj neni'a'j hom'mur'o'j por mort'paf'i — neni'a ’kanon'furaĝ'o’, kiel oni signif'e dir'as. Tio ne est'us mal'feliĉ'o.”
Mi'a patr'o far'is mien'o'n tre koler'a'n. Sed post'e li supr'e'n'tir'is la ŝultr'o'j'n: ”Ha, vi vir'in'o'j!” li dir'is mal'estim'e. ”Feliĉ'e la jun'ul'o ne pet'os vi'a'n permes'o'n; en li'a'j vejn'o'j flu'as soldat'sang'o — kaj ver'ŝajn'e li ne rest'os vi'a sol'a fil'o. Vi dev'as re'edz'in'iĝ'i, Mart'a. Je vi'a aĝ'o ne est'as bon'e rest'i sol'a. Dir'u al mi: ĉu ne est'as inter vi'a'j aspir'ant'o'j unu, kiu'n vi favor'e akcept'us? Est'as ekzempl'e la kavaleri'estr'o Olensky, kiu mort'e en'am'iĝ'is en vi'n — li antaŭ ne long'e ĝem'ant'e mal'kovr'is al mi si'a'n am'o'n. Li bon'eg'e plaĉ'us al mi kiel bo'fil'o.”
”Sed ne al mi kiel edz'o.”
”Est'as ankaŭ major'o Millersdorf —”
”Eĉ se vi cit'us al mi la tut'a'n milit'ist'a'n nom'ar'o'n — est'us van'e. Je kiom'a hor'o okaz'os vi'a festen'o — kiam mi dev'as ven'i?” mi demand'is por ĉes'ig'i.
”Je la kvin'a. Sed ven'u du'on'hor'o'n pli fru'e. Kaj nun adiaŭ — mi dev'as for'ir'i. Salut'u Rudin — la est'ont'a'n ĉef'komand'ant'o'n de la r. i. arme'o.”
Baron'o Tilling al'ven'is nur moment'o'n antaŭ la manĝ'o; mi do pov'is dir'i al li nur kelk'a'j'n vort'o'j'n por respond'i al li'a salut'o, kaj ĉe'tabl'e, kie mi sid'is inter du griz'har'a'j general'o'j, la baron'o est'is tiel mal'proksim'e de mi, ke mi tut'e ne pov'is part'o'pren'ig'i li'n en la konversaci'o okaz'ant'a ĉe mi'a ekstrem'aĵ'o de la tabl'o. Mi plezur'e antaŭ'vid'is la re'ir'o'n en la salon'o'n; tie mi intenc'is al'vok'i Tillingon apud mi kaj pet'i de li pli'a'j'n detal'o'j'n pri la batal'o; mi sopir'is re'e aŭd'i tiu'n voĉ'o'n, kiu la unu'a'n foj'o'n far'is sur mi'n tiel simpati'a'n impres'o'n.
Sed por plen'um'i tiu'n ĉi intenc'o'n, mi komenc'e ne trov'is okaz'o'n; la du griz'har'ul'o'j rest'is mi'a'j fidel'a'j najbar'o'j eĉ post la manĝ'o, kiam en la salon'o mi verŝ'is la kaf'o'n. Kun'iĝ'is ankoraŭ en du'on'rond'o mi'a patr'o, la ministr'o D., d-ro Bresser — kaj ankaŭ Tilling; sed la inter'parol'ad'o far'iĝ'is ĝeneral'a. La ceter'a'j gast'o'j, inter ili ĉiu'j sinjor'in'o'j, sid'iĝ'is en ali'a angul'o de la salon'o, kie oni ne fum'is; dum en ni'a angul'o — mi ankaŭ est'is brul'ig'int'a cigared'o'n — fum'ad'o est'is permes'it'a.
”Ĉu la milit'o ne baldaŭ re'komenc'iĝ'os?” dir'is unu el la general'o'j.
”Hm,” opini'is la ali'a,” la proksim'a'n milit'o'n ni hav'os kontraŭ Rus'uj'o.”
”Ĉu do ĉiam dev'as est'i proksim'a milit'o?” mi inter'ĵet'is, sed neni'u mi'n atent'is.
”Prefer'e kontraŭ Ital'uj'o,” asert'is mi'a patr'o. ”Ni nepr'e dev'as re'hav'i ni'a'n Lombardion ... En'marŝ'o en Milano kiel en la jar'o 49 kun patr'o Radetzky kiel ĉef'o — tio'n mi vol'us ankoraŭ tra'viv'i. Est'is en sun'bril'a maten'o ...”
”Ha, la histori'o'n de la en'marŝ'o en Milano ni ĉiu'j kon'as,”
mi inter'romp'is.
”Ĉu ankaŭ tiu'n de la brav'a Hupfauf?”
”Mi jes — kaj mi eĉ juĝ'as ĝi'n tre mal'agrabl'a.”
”Tial, ke vi ne kompren'as la afer'o'n.”
”Rakont'u, Althaus — ni ne kon'as tiu'n histori'o'n.”
Tio'n mi'a patr'o volont'e konsent'is.
”Hupfauf do — el la regiment'o de la tirolaj ĉas'ist'o'j — mem tirol'an'o — okaz'ig'is aplaŭd'ind'a'n scen'et'o'n. Li est'is la plej bon'a paf'ist'o imag'ebl'a; ĉe ĉiu'j cel'paf'ad'o'j li est'is reĝ'o — li preskaŭ ĉiu'foj'e traf'is la cel'o'n. Kio'n far'is tiu hom'o, kiam la milan'an'o'j revoluci'is? Li pet'is la permes'o'n supr'e'n'ir'i sur la tegment'o'n de la katedral'o kun kvar kamarad'o'j, por de tie mort'paf'i la ribel'ant'o'j'n. Oni tio'n permes'is al li, kaj li efektiv'ig'is si'a'n intenc'o'n. La kvar ali'a'j, el kiu'j ĉiu port'is paf'il'o'n, sen'ĉes'e nur ŝarĝ'is si'a'j'n arm'il'o'j'n kaj ili'n prezent'is al Hupfauf, por ke li ne perd'u temp'o'n. Tia'manier'e li si'n'sekv'e mort'paf'is naŭ'dek ital'o'j'n.”
”Abomen'ind'e!” mi ek'kri'is. ”Ĉiu el tiu'j mort'paf'it'a'j ital'o'j, al kiu'j li cel'is de la sen'danĝer'a alt'aĵ'o, hav'is patr'in'o'n kaj am'at'in'o'n hejm'e kaj cert'e ŝat'eg'is si'a'n propr'a'n viv'o'n.”
”Ĉiu est'is mal'amik'o, infan'o, kaj tio tut'e ali'ig'as la vid'punkt'o'n.”
”Ĝust'e,” dir'is d-ro Bresser; ”tiel long'e kiel la ide'o mal'amik'ec'o est'as sankci'it'a inter la hom'o'j, tiel long'e la postul'o'j de la human'ec'o rest'os sen ia valor'o.”
”Kio'n vi dir'as, baron'o Tilling?” mi demand'is.
”Mi est'us dezir'int'a al tiu vir'o orden'o'n kiel ornam'o'n por li'a kuraĝ'a brust'o — kaj kugl'o'n por tra'paf'i li'a'n mal'mol'a'n kor'o'n.
Li est'us merit'int'a kaj unu kaj la ali'a'n.”
Mi direkt'is al la parol'int'o varm'a'n, dank'a'n rigard'o'n; sed la ali'a'j, escept'ant'e la doktor'o'n, ŝajn'is mal'aprob'i la ĵus aŭd'it'a'j'n vort'o'j'n. Okaz'is mal'grand'a paŭz'o. Cel'a avait jeté un froid.
”Ĉu vi jam aŭd'is pri la libr'o de angl'a naturalist'o nom'it'a Darwin, ekscelenc'o?” demand'is la doktor'o mi'a'n patr'o'n.
”Ne, neniam.”
”Sed pa'ĉj'o ... memor'u: jam antaŭ kvar jar'o'j, kiam ĝi ĵus est'is aper'int'a, ni'a libr'ist'o send'is al ni la libr'o'n, kaj vi tiam dir'is, ke ĝi baldaŭ est'os de ĉiu'j forges'it'a.”
”Pri mi, mi ja forges'is ĝi'n.”
”Tamen ĝi ĉiu'lok'e nask'as ekscit'o'n,” dir'is la doktor'o. ”Oni ĉie disput'as por kaj kontraŭ la nov'a de'ven'a teori'o.”
”Ha, ĉu vi ebl'e pens'as pri la simi'a teori'o?” demand'is la general'o ĉe mi'a dekstr'a flank'o. ”Pri tiu oni parol'is hieraŭ en la Kazin'o. La sinjor'o'j scienc'ist'o'j hav'as oft'e strang'a'j'n ide'o'j'n — la hom'o, laŭ ili'a opini'o, est'is origin'e orangutang'o!”
”Ja cert'e,” dir'is la ministr'o balanc'ant'e la kap'o'n — (kiam la ministr'o dir'is ”ja cert'e,” tio est'is sign'o, ke li intenc'is long'a'n parol'ad'o'n) ”la afer'o aŭd'iĝ'as iom'et'e strang'e; tamen ĝi ne est'as ŝerc'o, ĝi est'as scienc'a teori'o, star'ig'it'a ne sen talent'o kaj per la aparat'o de diligent'e kolekt'it'a'j fakt'o'j, kiu'n ja cert'e special'ist'o'j sufiĉ'e refut'is, sed kiu kiel ĉiu'j aventur'a'j ide'o'j — kiel ajn mal'bon'gust'a'j ili est'as — produkt'as cert'a'n efekt'o'n kaj trov'as si'a'j'n defend'ant'o'j'n. Far'iĝ'is mod'o diskut'i pri Darwin. Baldaŭ oni el'pens'os la vort'o'n ”darwinismo” — sed tiam sen'dub'e la tiel nom'at'a teori'o ne plu est'os serioz'e konsider'at'a. Est'as mal'prav'e tiel ekscit'iĝ'i kontraŭ angl'a strang'ul'o; per tio oni don'as al li'a dogm'ar'o grav'ec'o'n, kiu'n ĝi ne merit'as. Est'as special'e la pastr'ar'o, kiu batal'as kontraŭ tiu mal'ind'a pretend'o, ke la hom'o kre'it'a laŭ la Di'a figur'o dev'as nun est'i konsider'at'a kiel de'ven'aĵ'o de best'a regn'o — ja cert'e tre ofend'a supoz'o por la religi'a sent'o. Tamen la eklezi'a kondamn'o de doktrin'o aper'ant'a sub scienc'a vest'o ne pov'as mal'help'i ĝi'a'n dis'vast'iĝ'o'n.
Ĝi nur far'iĝ'os sen'danĝer'a, se la scienc'ist'o'j ĝi'n al'konduk'as ”ad absurdum”, kio rilat'e al la darwina —”
”Sed kia sen'senc'aĵ'o!” inter'romp'is mi'a patr'o, kiu ebl'e tim'is, ke pli lang'a seri'o de ”ja cert'e” lac'ig'us li'a'j'n gast'o'j'n, ”kia sen'senc'aĵ'o: hom'o de'ven'ant'a de simi'o! Mi opini'as, ke la simpl'a hom'a saĝ'o sufiĉ'as por for'ig'i pens'o'j'n tiel frenez'a'j'n — por tio oni ne bezon'as kler'a'j'n refut'o'j'n ...”
”Tiu'j ĉi refut'o'j, ŝajn'as al mi, ne est'as tiel apodikte cert'a'j,”
dir'is la doktor'o. ”Cert'e, dub'o'j ekzist'as, sed tamen la teori'o hav'as probabl'ec'o'n, kaj pas'os kelk'a temp'o ĝis la scienc'ul'o'j akord'iĝ'os.”
”Tiu'j sinjor'o'j, mi opini'as, neniam akord'iĝ'os,” rimark'is la general'o ĉe mi'a mal'dekstr'o, kiu parol'is tre mal'ĝentil'e kaj en viena dialekt'o, ”ili ja viv'as per disput'ad'o. Mi ankaŭ aŭd'is iom pri la simi'a afer'o. Sed tio est'is tro mal'sprit'a, por ke mi ĝi'n atent'u. Se oni dev'us atent'i ĉi'a'n babil'aĉ'o'n de la stel'observ'ant'o'j kaj de la herb'ŝir'ant'o'j kaj de la ranpiedekzaminantoj, kiu'j vol'as al ni kred'ig'i la ne'kred'ebl'o'n — tiam oni perd'us aŭd'o'n kaj vid'o'n. Ceter'e mi antaŭ ne'long'e vid'is en ilustr'it'a gazet'o la vizaĝ'o'n de Darwin, kaj tiu est'as tiel simi'o'simil'a, ke mi preskaŭ kred'as, ke li'a av'o ver'e est'is ĉimpanz'o.”
Tiu'n last'a'n sprit'aĵ'o'n la parol'ant'o akompan'is per laŭt'a rid'ad'o, en kiu mi'a patr'o pro dom'mastr'a ĝentil'ec'o part'o'pren'is.
”Rid'ad'o est'as ankaŭ arm'il'o, sen'dub'e,” dir'is la ministr'o serioz'e — ”sed ĝi neni'o'n pruv'as. Al darwinismo — mi jam uz'as la nov'a'n vort'o'n — oni pov'as ankaŭ venk'e kontraŭ'met'i serioz'a'j'n argument'o'j'n, star'ant'a'j'n sur scienc'a fundament'o. Se oni pov'as cit'i kontraŭ verk'ist'o sen aŭtoritat'o nom'o'j'n kiel Linné, Cuvier, Agassiz, Quatrefages, li'a sistem'o dev'as fal'eg'i.
Ali'flank'e oni ne pov'as ne'i, ke inter hom'o kaj simi'o ekzist'as grand'a simil'ec'o kaj ke —”
”Malgraŭ la simil'ec'o la fend'o est'as vast'eg'a” inter'romp'is la dolĉ'anim'a general'o. ”Ĉu oni pov'us imag'i simi'o'n kapabl'a el'pens'i la telegraf'o'n? Nur la lingv'o jam alt'ig'as la hom'o'n tiom super la best'o —”
”Sen'kulp'ig'u, ekscelenc'o,” dir'is d-ro Bresser, ”la lingv'o kaj la teknik'a'j el'trov'aĵ'o'j ne est'as natur-de'ven'aĵ'o'j de la hom'o — sovaĝ'ul'o ankaŭ nun'temp'e ne pov'us konstru'i telegraf'aparat'o'n; ĉiu'j ĉi est'as frukt'o'j de mal'rapid'a, iom post iom'a perfekt'iĝ'o kaj evolu'iĝ'o —”
”Jes, jes, kar'a doktor'o,” dir'is la general'o, ”mi sci'as: evolu'o est'as la signal'vort'o de la nov'a teori'o — sed el makrop'o neniam evolu'iĝ'os kamel'o ... kaj kial oni ne vid'as hodiaŭ simi'o'n, kiu far'iĝ'as hom'o?”
Nun mi mi'n turn'is al baron'o Tilling: ”Kaj kio'n vi dir'as? Ĉu vi aŭd'is pri Darwin, kaj ĉu vi aparten'as al li'a'j adept'o'j aŭ — al li'a'j kontraŭ'ul'o'j?”
”Mi jam mult'e aŭd'is pri tiu afer'o, graf'in'o; sed mi ne kapabl'as juĝ'i; ĉar mi ne leg'is la pri'disput'at'a'n verk'o'n: The Origin of Species.”
”Mi dev'as konfes'i,” dir'is la doktor'o, ”mi ankaŭ ne.”
”Nek mi,” konfes'is la ministr'o.
”Mi ankaŭ ne leg'is ĝi'n” — ”nek mi” — ”nek mi” — dir'is nun la ali'a'j.
”Sed,” daŭr'ig'is la ministr'o, ”la tem'o est'as tiel oft'e pri'parol'at'a, la signal'vort'o'j de la sistem'o est'as en ĉiu'j buŝ'o'j: ”batal'o pri ekzist'o” — ”natur'a selekt'o” — ”evolu'o” ktp. , ke tamen oni pov'as far'i al si ide'o'n de la tut'o kaj star'iĝ'i por aŭ kontraŭ. Al la kategori'o de la adept'o'j aparten'as nur revoluci'em'a'j, efekt'am'a'j ag'em'ul'o'j, dum la mal'varm'sang'a'j, cert'a'j'n pruv'o'j'n postul'ant'a'j, sever'e kritik'ant'a'j hom'o'j ne pov'as al'pren'i ali'a'n vid'manier'o'n ol tiu'n de kontraŭ'ul'o'j; vid'manier'o'n, kiu tamen —”
”Ne est'as kun cert'ec'o defend'ebl'a, se oni ne kon'as tiu'n de la adept'o'j,” al'don'is Tilling. ”Por sci'i, kiom valor'as la kontraŭ'a'j argument'o'j, kiu'j hor'e aŭd'iĝ'as, tuj kiam nov'a ide'o prezent'iĝ'as, oni dev'as mem est'i detal'e esplor'int'a tiu'n nov'a'n ide'o'n. Ordinar'e est'as la plej mal'bon'a'j, la plej supr'aĵ'a'j kial'o'j, kiu'j est'as tiel unu'voĉ'e ripet'at'a'j de la amas'o'j — kaj mi ne vol'as apog'i mi'a'n juĝ'o'n sur ili. Kiam montr'iĝ'is la teori'o de Kopernik'us, nur tiu'j, kiu'j pen'is kontrol'i la Kopernik'a'j'n kalkul'o'j'n, pov'is kompren'i ili'a'n ĝust'ec'o'n; la ali'a'j, kiu'j direkt'is si'a'n juĝ'o'n laŭ la ekskomunik'o'j publik'ig'it'a'j de Romo kontraŭ la nov'a sistem'o —”
”En ni'a jar'cent'o, kiel mi jam antaŭ'e rimark'ig'is,” inter'romp'is la ministr'o, ”scienc'a'j hipotez'o'j, se ili est'as mal'ver'a'j, ne plu est'as kondamn'at'a'j de la vid'punkt'o de la ortodoks'ec'o, sed de tiu de la scienc'o.”
”Ne nur se ili est'as mal'ver'a'j,” respond'is Tilling, ”ankaŭ se ili est'as est'ont'e prav'ig'ot'a'j, nov'a'j hipotez'o'j est'as komenc'e ĉiam kontraŭ'dir'at'a'j de parti'o mal'progres'em'a inter la scienc'ist'o'j. Tiu ankaŭ hodiaŭ mal'permes'as, ke oni atak'u si'a'j'n tradici'a'j'n opini'o'j'n kaj dogm'o'j'n; sam'e kiel tiam ne nur la eklezi'a'j patr'o'j, sed ankaŭ la astronomi'ist'o'j batal'is kontraŭ Kopernik'us.”
”Ĉu vi vol'as asert'i,” inter'romp'is la mal'ĝentil'a general'o, ”ke la simi'a ide'o de la frenez'a angl'o est'as tiel ĝust'a kiel tiu, ke la ter'o turn'ig'as ĉirkaŭ la sun'o?”
”Mi vol'as neni'o'n asert'i, ĉar mi, kiel mi jam dir'is, ne kon'as la libr'o'n. Tamen mi intenc'as ĝi'n leg'i; ebl'e — sed ankaŭ nur ebl'e, ĉar mi'a'j fak'a'j kon'o'j est'as nur mal'mult'a'j — ebl'e mi tiam pov'os far'i al mi ĝust'a'n ide'o'n. Ĝis tiam mi dev'as apog'i mi'a'n opini'o'n sur la cirkonstanc'o'n, ke la teori'o renkont'as dis'vast'ig'it'a'n kaj pasi'a'n kontraŭ'dir'o'n, cirkonstanc'o, kiu cert'e pli ver'e atest'as por ol kontraŭ ties ĝust'ec'o.”
”Ho, vi kuraĝ'a, klar'vid'a spirit'o,” mi pens'e al'parol'is la parol'int'o'n.
Tilling kaj d-ro Bresser, kiu'j star'iĝ'is sam'temp'e kun la ali'a'j, adiaŭ'is last'e.
”Kaj kiu grav'a afer'o for'vok'as vi'n ambaŭ?” demand'is mi'a patr'o.
”Ver'dir'e, neni'u,” respond'is Tilling rid'et'ant'e; ”sed ĉar ĉiu'j gast'o'j for'ir'as, est'us mal'modest'e —”
”Est'as sam'e pri mi,” dir'is la doktor'o.
”Nu, mi do for'permes'as nek unu nek la ali'a'n.”
Post kelk'a'j minut'o'j mi'a patr'o kaj la doktor'o sid'is ĉe la lud'tabl'o, en'profund'iĝ'int'a'j en pik'et'batal'o, dum baron'o Tilling sid'iĝ'is ĉe mi'a flank'o apud la kamen'o. ”Ĉu en'dorm'ig'a afer'o, tiu festen'o?” — Ne, ver'e, mi ne pov'us pas'ig'i pli agrabl'a'n vesper'o'n, mi pens'is, kaj laŭt'e: ”Ver'dir'e mi dev'us riproĉ'i vi'n, baron'o Tilling. Kial vi forges'is la voj'o'n al mi'a dom'o, post vi'a unu'a vizit'o?”
”Vi ne est'is invit'int'a mi'n re'ven'i.”
”Tamen mi sci'ig'is vi'n, ke ĉiu'n sabat'o'n —”
”Jes, jes, inter la du'a kaj la kvar'a ... Tio'n vi ne rajt'as atend'i de mi, graf'in'o. Sincer'e, mi ne kon'as i'o'n pli terur'a'n ol ĉe'est'i tiu'j'n oficial'a'j'n akcept'o'tag'o'j'n. En'ir'i salon'o'n plen'a de fremd'ul'o'j; — riverenc'i antaŭ la dom'mastr'in'o; — sid'iĝ'i ĉe la ekstrem'aĵ'o de du'on'rond'o; — aŭskult'i rimark'o'j'n pri la veter'o; se oni okaz'e sid'as apud kon'at'ul'o, al'don'i propr'a'n rimark'o'n; — malgraŭ ĉiu'j mal'help'aĵ'o'j, est'i honor'at'a de la dom'mastr'in'o per demand'o, al kiu oni fervor'e respond'as, esperant'e, ke oni nun pov'os parol'i kun la sinjor'in'o, kiu'n oni ven'is vizit'i — van'e: ĵus al'ven'is ali'a gast'o, kiu dev'as est'i salut'at'a, kaj kiu post'e sid'iĝ'as sur la plej proksim'a'n liber'a'n seĝ'o'n de la du'on'rond'o kaj — kred'ant'e, ke la tem'o est'as ne'trakt'it'a, komenc'as nov'a'n rimark'o'n pri la veter'o; kaj post dek minut'o'j — kiam al'ven'as nov'a'j vizit'ant'o'j — ebl'e patr'in'o kun kvar edz'in'iĝ'em'a'j fil'in'o'j, por kiu'j ne est'as sufiĉ'e da seĝ'o'j — star'iĝ'i kun kelk'a'j ali'a'j, adiaŭ'i al la dom'mastr'in'o kaj for'ir'i ... ne, graf'in'o, tio super'as mi'a'j'n mal'fort'a'j'n societ'a'j'n kapabl'o'j'n.”
”En'tut'e vi ŝajn'as evit'i societ'o'j'n — oni neni'e vi'n vid'as. Ĉu vi est'as hom'evit'em'ul'o? ... Sed ne, mi re'pren'as tiu'n demand'o'n. El kelk'a'j vi'a'j dir'o'j mi kompren'is, ke vi am'as ĉiu'j'n hom'o'j'n.”
”Mi am'as la hom'ar'o'n, sed ĉu ĉiu'j'n hom'o'j'n? — Ne. Est'as inter ili tro mult'e da sen'taŭg'ul'o'j, stult'ul'o'j, ego'ist'o'j, mal'varm'sang'e kruel'a'j hom'o'j — tia'j'n mi ne pov'as am'i, kvankam mi bedaŭr'as, ke eduk'ad'o kaj cirkonstanc'o'j ne permes'is al ili far'iĝ'i am'ind'a'j.”
”Cirkonstanc'o'j kaj eduk'ad'o? Ĉu vi ne opini'as, ke la karakter'o precip'e de'pend'as de la natur'a'j kapabl'o'j?”
”Ĉu tio, kio'n vi nom'as natur'a'j kapabl'o'j, est'as io ali'a ol cirkonstanc'o'j, hered'it'a'j cirkonstanc'o'j?”
”Vi do opini'as, ke mal'bon'a hom'o ne est'as kulp'a pri si'a mal'bon'ec'o kaj pro tio ne est'as abomen'ind'a?”
”La konklud'o ne est'as neces'a rezult'o de la premis'o; sen'kulp'a cert'e — sed tamen abomen'ind'a. Vi ankaŭ est'as sen'kulp'a pri vi'a bel'ec'o, kaj tamen pro tio admir'ind'a.”
”Baron'o Tilling! Kiel du saĝ'a'j hom'o'j ni komenc'is parol'i pri serioz'a'j afer'o'j — ĉu mi nun merit'as, ke vi ag'as kontraŭ mi sam'e kiel kontraŭ vant'ul'in'o?”
”Pardon'u, tio'n mi ne intenc'is. Mi nur uz'is la plej proksim'a'n argument'o'n.”
Okaz'is mal'grand'a paŭz'o. La rigard'o de Tilling si'n fiks'is kun admir'ant'a, preskaŭ kares'a esprim'o sur mi'a'j'n okul'o'j'n, kiu'j'n mi ne mal'lev'is ... Mi bon'e sci'is, ke mi dev'us ili'n de'turn'i, sed mi tio'n ne far'is. Mi sent'is mi'a'j'n vang'o'j'n varm'iĝ'i kaj sci'is, ke se li konsider'is mi'n bel'a, mi tiu'n ĉi moment'o'n dev'is aspekt'i ankoraŭ pli bel'a ... est'is sent'o agrabl'a, ”mal'bon'konscienc'a”, konfuz'ig'a, kaj ĝi daŭr'is du'on'minut'o'n. Pli long'e ĝi ne rajt'is daŭr'i; mi lev'is la vent'um'il'o'n antaŭ mi'a'n vizaĝ'o'n kaj ŝanĝ'is mi'a'n ten'iĝ'o'n. Post'e indiferent'ton'e: ”Vi antaŭ moment'o don'is al la ministr'o ’Ja cert'e’ bon'eg'a'n respond'o'n.”
Tilling sku'is la kap'o'n, kvazaŭ li el'ŝir'us si'n el rev'ad'o: ”Mi? ... Antaŭ moment'o? ... Mi ne memor'as. Kontraŭ'e, ŝajn'as al mi, ke mi li'n koler'ig'is per mi'a rimark'o rilat'e al Springauf — Hopsauf —”
”Hupfauf.”
”Vi est'is la sol'a, kiu konsent'is kun mi. La ekscelenc'o'j'n mi kompren'ebl'e ofend'is per mi'a por r. i. leŭtenant-kolonel'o tre mal'konven'a dir'o ’mal'mol'a kor'o’, pri hom'o, kiu tiel bon'eg'e paf'is kontraŭ mal'amik'o: blasfem'o! Soldat'o'j ja est'as — ju pli mal'varm'sang'e ili mort'ig'as — des pli bon'anim'a'j kun'ul'o'j. Ne ekzist'as pli sentimental'a figur'o en la melodram'a repertuar'o ol tiu de la batal'spert'a, mol'kor'a milit'ist'o: la veteran'o kun la lign'a krur'o ne kapabl'us vund'i muŝ'o'n.”
”Kial vi far'iĝ'is soldat'o?”
”Per tiu demand'o vi pruv'as, ke vi rigard'is en mi'a'n kor'o'n.
Ne mi — ne la tri'dek'naŭ'jar'a Tilling, kiu part'o'pren'is tri milit'ir'o'j'n, elekt'is la profesi'o'n, sed la dek- aŭ dek'du'jar'a mal'grand'a Friĉjo, kiu grand'iĝ'is inter lign'a'j batal'ĉeval'o'j kaj plumb'a'j regiment'o'j, kaj al kiu li'a onkl'o, la knab'in'konker'ant'a leŭtenant'o vigl'e demand'is: ”Knab'o, kio vi vol'as far'iĝ'i? Kio ali'a ol ver'a soldat'o kun ver'a sabr'o kaj viv'a ĉeval'o?”
”Por mi'a fil'o Rudolf oni hodiaŭ al'port'is skatol'o'n da plumb'a'j soldat'o'j — mi ne don'os ili'n al li. — Sed kial — kiam Friĉjo far'iĝ'is Friedrich, vi tiam ne for'las'is profesi'o'n, kiu'n vi mal'am'as?”
”Mal'am'as? Tio est'as tro'grand'ig'o. Mi mal'am'as la stat'o'n de afer'o'j, kiu al'trud'as al ni tiel terur'a'n dev'o'n kiel milit'ad'o'n; sed ĉar tiu stat'o ekzist'as — ne'evit'ebl'e ekzist'as — mi ne pov'as mal'am'i la hom'o'j'n, kiu'j pren'as sur si'n la korespond'a'j'n dev'o'j'n kaj ili'n konscienc'e, kiel ebl'e plej bon'e, plen'um'as. Se mi for'las'us la milit'serv'o'n, ĉu pro tio oni mal'pli milit'us? Cert'e ne.
Sur mi'a lok'o iu ali'a risk'us si'a'n viv'o'n, jen ĉio — mi pov'as mem tio'n far'i.”
”Ĉu vi ne pov'us pli bon'e util'i al vi'a'j proksim'ul'o'j en ali'a profesi'o?”
”Mi ne kred'as. Krom la milit'art'o, mi neni'o'n ali'a'n fund'e lern'is. Oni ĉiam pov'as far'i i'o'n bon'a'n kaj util'a'n ĉirkaŭ si; mi hav'as sufiĉ'e da okaz'o'j facil'ig'i la viv'o'n al la hom'o'j, kiu'j serv'as sub mi. Kaj pri mi mem — mi est'as ja ankaŭ proksim'ul'o — mi ĝu'as la respekt'o'n, kiu'n la mond'o dediĉ'as al mi'a profesi'o; mi far'is karier'o'n sufiĉ'e bon'a'n — mi est'as am'at'a de la kamarad'o'j kaj ĝoj'as pro tiu'j ĉi sukces'o'j. Riĉ'aĵ'o'n mi ne hav'as, kiel privat'ul'o mi ne hav'us la rimed'o'j'n util'i al mi kaj al la ali'a'j — kial do mi for'las'u mi'a'n profesi'o'n?”
”Pro tio, ke mort'ig'o est'as al vi antipati'a.”
”Kiam oni defend'as la propr'a'n viv'o'n kontraŭ ali'a mort'ig'ant'o, la person'a respond'ec'o pri mort'ig'o ĉes'as. La milit'o'n oni oft'e kaj tut'e prav'e nom'is amas'mort'ig'o, sed la unu'op'a batal'ant'o ne sent'as si'n mort'ig'ant'a. Ke tamen batal'i al mi mal'plaĉ'as, ke la ĝem'ind'a'j scen'o'j de la batal'kamp'o mi'n sufer'ig'as kaj naŭz'as, tio est'as ver'a. Mi intens'e sufer'as pro tio — sed sam'e ankaŭ dev'as sufer'i la mar'ist'o pro mar'mal'san'o dum vent'eg'o, kaj tamen, se li est'as nur du'on'e brav'ul'o, li rest'os sur la ferdek'o kaj, se est'as neces'e, ĉiam re'e risk'os si'a'n viv'o'n en plen'a mar'o.”
”Jes, se est'as neces'e. Ĉu do la milit'o est'as neces'a?”
”Tio est'as ali'a demand'o. Sed la unu'op'ul'o dev'ig'e milit'ir'as kaj tio don'as al li, se ne plezur'o'n, almenaŭ fort'o'n por la plen'um'o de li'a ofic'o.”
Tia'manier'e ni parol'is ankoraŭ dum kelk'a temp'o — mal'laŭt'e, por ne ĝen'i la pik'et'lud'ant'o'j'n — kaj ankaŭ, por ne est'i aŭd'at'a'j de ili, ĉar ni'a'j opini'o'j — Tilling pri'skrib'is ankoraŭ kelk'a'j'n batal'epizod'o'j'n kaj la abomen'o'n, kiu'n li sent'is pri ili; mi kon'ig'is al li la rimark'o'j'n de Buckle pri la pli'mal'fort'iĝ'o de la milit'a spirit'o laŭ la dis'volv'iĝ'o de la civiliz'o — tia'j parol'ad'o'j ne taŭg'is por la orel'o'j de general'o Althaus. Mi sent'is, ke est'as de la flank'o de Tilling sign'o de grand'a konfid'o, tiel mal'kaŝ'e mal'kovr'i al mi si'a'n intim'a'n pens'o'n pri tia afer'o — torent'o de simpati'o est'is trans'flu'int'a de unu anim'o al la ali'a ...
”Vi tie est'as en'profund'iĝ'int'a'j en tre vigl'a murmur'ad'o!”
kri'is foj'e mi'a patr'o, dum li miks'is la kart'o'j'n. ”Kio'n vi do komplot'as?”
”Mi rakont'as al la graf'in'o milit'histori'o'j'n —”
”Ĉu ver'e? Tia'j'n ŝi aŭd'is de la infan'ec'o. Mi ankaŭ kelk'foj'e tia'j'n rakont'as — Vi'a vic'o, doktor'o —”
Ni daŭr'ig'is ni'a'n murmur'ad'o'n.
Subit'e, dum Tilling parol'is — li re'e fiks'is si'a'n rigard'o'n sur mi'a'n, kaj el li'a voĉ'o son'is tiel intim'a konfid'o — mi memor'is la princ'in'o'n.
Mi sent'is pik'o'n kaj de'turn'is la kap'o'n.
Tilling si'n inter'romp'is mez'e de fraz'o: ”Kial vi far'as mien'o'n tiel mal'afabl'a'n, graf'in'o?” li demand'is tim'ig'it'a, ”ĉu mi dir'is i'o'n, kio mal'plaĉ'is al vi?”
”Ne, ne ... est'is nur mal'agrabl'a pens'o. Daŭr'ig'u.”
”Mi forges'is, pri kio mi parol'is. Prefer'e konfid'u al mi vi'a'n mal'agrabl'a'n pens'o'n. Mi la tut'a'n temp'o'n tiel mal'kaŝ'e mal'kovr'is mi'a'n kor'o'n al vi — rekompenc'u mi'n pro tio.”
”Est'as tut'e ne'ebl'e por mi, kon'ig'i al vi, pri kio mi pens'is.”
”Ne'ebl'e? Ĉu mi hav'as permes'o'n diven'i? ... Ĉu tio rilat'is al vi?”
”Ne.”
”Ĉu al mi?”
Mi jes'e balanc'is la kap'o'n.
”Io mal'agrabl'a pri mi, kio'n vi ne pov'as dir'i? ... Ĉu tio est'us —”
”Ne pen'u diven'i, mi rifuz'as ĉi'a'n ali'a'n klar'ig'o'n!” Ĉe tio mi star'iĝ'is kaj rigard'is la horloĝ'o'n.
”Jam du'on'o de la dek'a ... Mi nun adiaŭ'as, pa'ĉj'o —”
Mi'a patr'o lev'is la okul'o'j'n de'sur si'a'j kart'o'j.
”Ĉu vi ir'as al ali'a vesper'kun'ven'o?”
”Ne, hejm'e'n — mi hieraŭ en'lit'iĝ'is tre mal'fru'e —”
”Kaj nun vi est'as dorm'em'a? Tilling, tio ne est'as kompliment'o por vi.”
”Ne, ne,” mi rid'et'ant'e protest'is, ”ne est'as kulp'o de la baron'o ... ni tre vigl'e inter'parol'is.”
Mi adiaŭ'is al mi'a patr'o kaj al la doktor'o. Tilling pet'is permes'o'n akompan'i mi'n ĝis mi'a kaleŝ'o. Li sur'met'is al mi la mantel'o'n en la antaŭ'ĉambr'o kaj prezent'is al mi la brak'o'n sur la ŝtup'ar'o. Dum la mal'supr'e'n'ir'o li halt'is moment'o'n kaj demand'is mi'n serioz'e: ”Re'e, graf'in'o, ĉu mi vi'n koler'ig'is?”
”Ne, je la honor'o.”
”Do mi est'as trankvil'a.”
Lev'ant'e mi'n en la kaleŝ'o'n, li firm'e prem'is mi'a'n man'o'n kaj met'is ĝi'n al si'a'j lip'o'j.
”Kiam mi pov'os vizit'i vi'n?”
”Sabat'e mi est'as —”
Li riverenc'is kaj re'tir'iĝ'is.
Mi vol'is ankoraŭ dir'i i'o'n al li, sed la serv'ist'o ferm'is la vetur'il'a'n pord'et'o'n.
Mi mi'n ĵet'is en la angul'o'n kaj volont'e est'us plor'int'a larm'o'j'n de obstin'ec'o, kiel koler'a infan'o. Mi koler'is kontraŭ mi mem: kiel mi pov'is est'i tiel mal'varm'a, tiel mal'ĝentil'a, preskaŭ krud'a kontraŭ vir'o, kiu inspir'is al mi tiel varm'a'n simpati'o'n ... Est'is la kulp'o de tiu princ'in'o — kiom mi ŝi'n mal'am'as! Kio tio ĉi est'as? ... ĵaluz'o? Nun mi subit'e plen'e kompren'is tio'n, kio mi'n emoci'is: mi est'is en'am'iĝ'int'a en Tilling — — — — ”En'am'iĝ'int'a” bru'krak'is la rad'o'j sur la pavim'o, ”Vi li'n am'as,”
lum'iĝ'is la preter'flug'ant'a'j strat'lantern'o'j — ” Vi li'n am'as,”
odor'is la gant'o, kiu'n mi al'met'is al mi'a'j lip'o'j — ĉe la lok'o, kie li ĝi'n kis'is.
— ne. Cert'e, mi ne ĵet'os mi'a'n kor'o'n al vir'o, kiu aparten'as al ali'a vir'in'o? Li ankaŭ sent'as simpati'o'n por mi — ni akord'iĝ'as pri mult'a'j afer'o'j; ebl'e mi est'as la sol'a, al kiu li kon'ig'as si'a'j'n ide'o'j'n pri milit'o — sed pro tio li ne ankoraŭ est'as en'am'iĝ'int'a en mi'n — kaj mi ankaŭ ne rajt'as est'i en'am'iĝ'int'a en li'n. Ke mi li'n ne invit'is vizit'i mi'n en ali'a tag'o ol en mi'a oficial'a akcept'o-tag'o tiel mal'ŝat'at'a de li, pov'is ŝajn'i iom'et'e mal'ĝentil'a post la antaŭ'a intim'a inter'ŝanĝ'o de pens'o'j ... sed ebl'e est'as pli bon'e tia'manier'e. Kiam, post kelk'a'j semajn'o'j, la impres'o'j, kiu'j mi'n tiel fort'e emoci'is, mal'fort'iĝ'os, mi de'nov'e pov'os renkont'i Tilling tut'e trankvil'e, al'kutim'iĝ'int'e al la ide'o, ke li am'as ali'a'n vir'in'o'n; kaj mi sen'danĝer'e pov'os ĝu'i li'a'n amik'a'n kaj interes'a'n societ'o'n. Ĉar ver'e est'as plezur'o rilat'i kun li — li est'as tiel ali'a, tiel tut'e ali'a ol ĉiu'j ali'a'j. Mi efektiv'e ĝoj'as, ke hodiaŭ mi pov'as tiel trankvil'e tio'n konstat'i — hieraŭ mi dum moment'o tim'is, ke mi perd'is mi'a'n trankvil'ec'o'n kaj ke mi far'iĝ'us kapt'aĵ'o de turment'ant'a ĵaluz'o ... Hodiaŭ tiu tim'o ne plu ekzist'as.”
La sam'a'n tag'o'n mi far'is vizit'o'n al mi'a amik'in'o Lori Griesbach — la sam'a, ĉe kiu mi ek'sci'is pri la mort'o de mi'a kompat'ind'a Arn'o. Ŝi est'is tiu el la jun'a'j sinjor'in'o'j de mi'a kon'at'ar'o, kun kiu mi plej intim'e inter'rilat'is. Ni ne akord'iĝ'is pri ĉiu'j demand'o'j kaj ne kompren'is ni'n reciprok'e perfekt'e — kiel tio dev'as est'i ĉe ver'a amik'ec'o — sed ni est'is kun'lud'ant'in'o'j en infan'aĝ'o, kaj koleg'in'o'j kiel jun'a'j edz'in'o'j; tiam ni preskaŭ ĉiu'tag'e ni'n vizit'is, kaj tia'manier'e nask'iĝ'is inter ni cert'a kutim'intim'ec'o, kiu malgraŭ la fundament'a diferenc'o de ni'a'j natur'o'j — ig'is ni'a'j'n rilat'o'j'n tre agrabl'a'j. Est'is mal'vast'e lim'ig'it'a kamp'o, sur kiu ni ni'n renkont'is; sed sur ĝi ni ni'n reciprok'e am'is. Grand'a part'o de mi'a anim'a viv'o rest'is de ŝi ne'kon'at'a. Mi neniam est'is kon'ig'int'a al ŝi la opini'o'j'n, kiu'j'n mi akir'is dum mi'a trankvil'a stud'ad'o, kaj mi eĉ ne dezir'is tio'n far'i.
Kiel mal'oft'e oni pov'as si'n tut'e mal'kovr'i al ali'ul'o! Mi oft'e spert'is en mi'a viv'o, ke al unu mi pov'is montr'i nur tiu'n ĉi, al ali'a nur tiu'n flank'o'n de mi'a spirit'a person'ec'o; ke en mi'a'j rilat'o'j kun ĉi tiu aŭ tiu nur unu cert'a registr'o streĉ'iĝ'is, la ceter'a klav'ar'o rest'is mut'a.
Inter Lori kaj mi est'is sufiĉ'e da tem'o'j por tre long'a babil'ad'o: ni'a'j re'memor'o'j el la infan'ec'o, ni'a'j infan'o'j, la okaz'int'aĵ'o'j de ni'a societ'a rond'o, tualet'o'j, angl'a'j roman'o'j k. t. p.
La knab'o de Lori, Xaver, hav'is la sam'a'n aĝ'o'n kiel mi'a Rudolf kaj est'is li'a prefer'at'a kamarad'o; kaj la fil'in'et'o de Lori, Beatrix, tiam dek'monat'a, est'is de ni ŝerc'e destin'it'a est'ont'e far'iĝ'i graf'in'o Rudolf Dotzky.
”Fin'e mi vi'n re'vid'as! ”ek'kri'is Lori, akcept'ant'e mi'n. ”Vi far'iĝ'is ermit'in'o dum la last'a temp'o. Mi'a'n est'ont'a'n bo'fil'o'n mi ankaŭ de long'e ne hav'is la honor'o'n vid'i ĉe mi — Beatrix tio'n tre mal'bon'e akcept'os ... Nun, rakont'u, mi'a kar'ul'in'o, kio'n vi far'as? ... Kaj kiel fart'as Roz'a kaj Lil'i? Por Lil'i mi hav'as tre interes'a'n sci'ig'o'n, kiu'n mi'a edz'o al'port'is al mi hieraŭ el la kaf'ej'o: iu est'as tre en'am'iĝ'int'a en ŝi'n — iu, pri kiu mi opini'is, ke li am'ind'um'is vi'n ... Do mi tio'n rakont'os post'e. Kia'n bel'et'a'n vest'o'n vi hav'as — de la Franc'in'e, ne ver'e? Mi tio'n tuj vid'is — ŝi hav'as tre original'a'n elegant'ec'o'n ... kaj la ĉapel'o de Gindreau? Rav'a! ... Li nun ankaŭ far'as vest'aĵ'o'j'n, ne nur ĉapel'o'j'n ... ankaŭ bon'gust'eg'e. Hieraŭ vesper'e ĉe Dietrichstein — kial vi ne ven'is? — Nini Chotek hav'is Gindreau-an tualet'o'n, kaj ŝi aspekt'is preskaŭ bel'et'e ...”
Tia'manier'e ŝi long'e parol'is, kaj mi respond'is sam'ton'e. Direkt'ant'e la konversaci'o'n al la societ'a'j babil'aĵ'o'j, mi kiel ebl'e plej naiv'e demand'is: ”Ĉu vi ankaŭ aŭd'is, ke princ'in'o *** hav'as am'a'n rilat'o'n kun — — kun baron'o Tilling?”
”Mi aŭd'is i'o'n simil'a'n — sed tio est'as nun de l’histoire ancienne. Hodiaŭ est'as afer'o tut'kon'at'a, ke la princ'in'o entuziasm'iĝ'as pri aktor'o de la Burg-teatr'o. Ĉu vi ebl'e interes'iĝ'as pri tiu baron'o Tilling? — Vi ruĝ'iĝ'as? Ne help'as ne'ant'a sku'ad'o de kap'o — prefer'e konfes'u! Est'as ja strang'e, ke vi tiel long'e rest'is mal'varm'a kaj sen'sent'a ... est'us por mi ver'a kontent'iĝ'o, vid'i vi'n en'am'iĝ'int'a ... Sed Tilling ne est'as konven'a edz'o por vi — vi hav'as pli bril'a'j'n sopir'ant'o'j'n — oni dir'as, ke li est'as tut'e sen'hav'a. Nu, vi est'as mem sufiĉ'e riĉ'a — sed li est'as ankaŭ tro mal'jun'a por vi ... Kiu'n aĝ'o'n hav'us nun la kompat'ind'a Arn'o?
... Est'is ja tro mal'ĝoj'a la moment'o — mi ĝi'n neniam forges'os kiam vi leg'is al mi la leter'o'n de mi'a frat'o ... Cert'e ĝi est'as mal'bon'a afer'o, la milit'o ... por mult'a'j — por ali'a'j ĝi est'as bel'eg'a instituci'o: mi'a edz'o neni'o'n pli fervor'e dezir'as ol nov'a'n milit'o'n; li tiel dezir'as si'n disting'i. Mi tio'n bon'e kompren'as — se mi est'us soldat'o, mi ankaŭ dezir'us plen'um'i hero'aĵ'o'n, aŭ almenaŭ avanc'i — en la karier'o —”
”Aŭ est'i kripl'ig'it'a aŭ mort'paf'it'a.”
”Pri tio mi neniel pens'us. Pri tio oni ne rajt'as pens'i — kaj tio traf'as nur tiu'j'n, al kiu'j ĝi est'as destin'it'a. Vi'a destin'o, kar'ul'in'o, est'is far'iĝ'i jun'a vidv'in'o.”
”Pro tio dev'is okaz'i la milit'o kun Ital'uj'o?”
”Kaj se est'as mi'a destin'o est'i edz'in'o de relativ'e jun'a general'o —”
”Tiam dev'os baldaŭ okaz'i mal'konsent'o inter popol'o'j, por ke Griesbach pov'u rapid'e avanc'i. Vi difin'as al la mond'ord'o tre simpl'a'n voj'o'n. — Kio'n vi intenc'is rakont'i al mi rilat'e al Lil'i?”
”Ke vi'a kuz'o Konrad entuziasm'iĝ'as pri ŝi. Mi supoz'as, ke li baldaŭ pet'os ŝi'a'n man'o'n.”
”Tio'n mi dub'as. Konrad Althaus est'as tro flirt'em'a kaj sen'pri'pens'a jun'ul'o, por dezir'i edz'iĝ'o'n.”
”Ha, sen'pri'pens'ul'o'j kaj flirt'ul'o'j ili ĉiu'j est'as, kaj tamen ili edz'iĝ'as, kiam ili en'am'iĝ'as ... Ĉu vi kred'as, ke li plaĉ'as al Lil'i?”
”Mi neni'o'n rimark'is.”
”Tio est'us bon'a edz'iĝ'o. Kiam li'a onkl'o Drontheim mort'os, li hered'os la bien'o'n Selavetz. Pri Drontheim — ĉu vi sci'as, ke Ferdi Drontheim, kiu el'spez'is si'a'n hav'o'n kun la danc'ist'in'o Gri'n, nun est'as edz'iĝ'ont'a kun riĉ'a bank'ist'fil'in'o? — Nu — neni'u ŝi'n akcept'os ... Ĉu hodiaŭ vesper'e vi ven'os en la angl'a'n ambasador'ej'o'n? De'nov'e ne? Ver'dir'e vi est'as prav'a — en tiu'j ambasador'a'j ’routs’ oni ne sent'as si'n hejm'ec'e: ĉe'est'as tiom da fremd'ul'o'j, pri kiu'j oni ne sci'as, ĉu ili est'as comme il faut; ĉiu vojaĝ'ant'a angl'o, si'n prezent'int'e ĉe si'a ambasador'o, est'as invit'at'a — eĉ kiam li est'as nur burĝ'a bien'ul'o, aŭ industri'ist'o, aŭ io simil'a. Mi ŝat'as la angl'o'j'n nur en la Tauchnitza el'don'aĵ'o ...
Ĉu vi jam leg'is ’Jane Eyre’? — Mir'ind'e ĉarm'a, ĉu ne? Kiam Beatrix komenc'os parol'i, mi dung'os por ŝi angl'a'n vart'ist'in'o'n ... Pri la franc'in'o de Xaver mi est'as tre mal'kontent'a ... Antaŭ ne'long'e mi renkont'is ŝi'n sur la strat'o; ŝi promen'ig'is la et'ul'o'n, kaj jun'ul'o — ŝajn'e komiz'o —paŝ'is apud'e, intim'e parol'ant'e kun ŝi. Jen subit'e mi star'is antaŭ ili. — Ha, kia embaras'o! En'tut'e, tiu'j person'o'j kaŭz'as mult'e da mal'plezur'o! ... Jen mi'a ĉambr'ist'in'o eks'iĝ'is por edz'in'iĝ'i — nun, kiam mi al ŝi al'kutim'iĝ'is ne est'as io pli ne'toler'ebl'a ol nov'a'j vizaĝ'o'j en la serv'ist'ar'o ... Kio? Vi jam vol'as for'ir'i?!”
”Jes, kar'ul'in'o, mi dev'as far'i ankoraŭ kelk'a'j'n ne'prokrast'ebl'a'j'n vizit'o'j'n ...”
Kaj mi ne las'is mi'n re'ten'i eĉ nur kvin minut'o'j'n pli'e, kvankam la ne'prokrast'ebl'a'j vizit'o'j est'is nur ŝajn'ig'it'a'j. Ali'a'j'n foj'o'j'n mi dum long'a'j hor'o'j est'is pacienc'e aŭskult'int'a tia'n mal'grav'a'n babil'aĉ'o'n kaj eĉ est'is kun'babil'int'a — sed nun ĝi kaŭz'is al mi ted'o'n. Sopir'o kapt'is mi'n ... Ha, re'e tia'n inter'parol'ad'o'n kia est'is la hieraŭ'a — ha, Tilling — Friedrich Tilling! ...
La rad'o'j de la vetur'il'o est'is do prav'a'j kun si'a re'kant'aĵ'o ... Mi ali'iĝ'is — mi est'is alt'iĝ'int'a en ali'a'n sent'region'o'n: tiu'j bagatel'o'j, kiu'j tut'e okup'is mi'a'n amik'in'o'n: tualet'o'j, serv'ist'in'o'j, rakont'o'j pri edz'iĝ'o'j kaj hered'aĵ'o'j est'is afer'o'j tro sen'valor'a'j, tro mizer'a'j, tro sufok'ig'a'j ... Ekster'e'n, supr'e'n en ali'a'n atmosfer'o'n! Kaj Tilling ja est'is liber'a: la princ'in'o ”entuziasm'iĝ'as je Burg-aktor'o” ... Tiu'n vir'in'o'n li cert'e neniam am'is ... pas'ant'a — pas'int'a aventur'o, neni'o plu.
Mi'a akcept'o'tag'o al'konduk'is al mi mult'e da vizit'ant'o'j, sed kompren'ebl'e ne li'n. — Mi li'n ne atend'is. Tio ne est'us akord'iĝ'int'a kun li'a karakter'o, post li'a ”graf'in'o, tio'n vi ne rajt'as atend'i de mi” kaj li'a'j vort'o'j dir'it'a'j ĉe la pord'et'o de la kaleŝ'o: ”Mi kompren'as, do tut'e ne” — se li tamen est'us ven'int'a al mi en tiu tag'o.
Mi li'n ofend'is tiu'n vesper'o'n, tio est'is cert'a, kaj li evit'is renkont'i mi'n, tio est'is evident'a. Sed kio'n mi pov'is far'i? Mi dezir'eg'is re'vid'i li'n, re'bon'ig'i mi'a'n tiam'a'n mal'ĝentil'aĵ'o'n kaj re'hav'i nov'a'n inter'parol'ad'o'n kiel tiu'n, kiu'n mi hav'is en la patr'a dom'o, parol'ad'o, kies ĉarm'o est'us cent'obl'e pli'grand'ig'it'a per la nun'a cert'a konsci'o de mi'a am'o.
Anstataŭ baron'o'n Tilling, la proksim'a sabat'o al'konduk'is al mi li'a'n kuz'in'o'n — la sam'a'n, ĉe kies bal'o mi kon'at'iĝ'is kun li. Kiam ŝi en'ir'is, mi'a kor'o ek'bat'is; nun mi pov'os almenaŭ aŭd'i i'o'n pri la vir'o, kiu okup'as mi'a'j'n pens'o'j'n. Tamen mi ne kuraĝ'is far'i tia'n demand'o'n; mi sent'is, ke mi ne pov'us el'dir'i li'a'n nom'o'n ne ruĝ'iĝ'ant'e, kaj sekv'e mi parol'is kun mi'a vizit'ant'in'o pri cent divers'a'j afer'o'j — inter ali'a'j ankaŭ pri la veter'o — sed nur ne pri tio, kio'n mi hav'is en la kor'o.
”Ha, Mart'a,” ŝi dir'is subit'e, ”mi hav'as komisi'o'n por vi: mi'a kuz'o Friedrich send'as salut'o'n ol vi — li for'vetur'is antaŭ'hieraŭ.” Mi sent'is, ke la sang'o for'las'is mi'a'j'n vang'o'j'n.
”For'vetur'is? Kie'n? Ĉu li'a regiment'o ŝanĝ'is garnizon'o'n?”
”Ne ... li nur pren'is mal'long'a'n for'permes'o'n, por rapid'i Berlinon, kie li'a patr'in'o est'as mort'ant'a.”
”La kompat'ind'ul'o, mi li'n bedaŭr'as; ĉar mi sci'as, kiel tre'eg'e li ador'as si'a'n patr'in'o'n.”
Post du tag'o'j mi ricev'is leter'o'n de man'o ne'kon'at'a, kun la stamp'o Berlino. Antaŭ ol mi rigard'is la sub'skrib'o'n, mi jam sci'is, ke la skrib'aĵ'o ven'is de Tilling. Ĝi en'hav'is jen'o'n: ”Berlino, Friedrichstr. 8, la 30-an de mart'o 1863 je la 1-a nokt'e.
Kar'a graf'in'o! Mi dev'as plend'i al iu ... Kial al vi? Ĉu mi rajt'as tio'n far'i? Ne — sed mi hav'as ne'kontraŭ'star'ebl'a'n dezir'eg'o'n tio'n far'i. Vi kompren'os mi'a'j'n sent'o'j'n — mi tio'n sci'as.
Se vi kon'us la mort'ant'in'o'n, vi ŝi'n am'us. Tiu sen'tim'a kor'o, tiu hel'a intelekt'o, tiu gaj'a humor'o, tia'j nobl'ec'o kaj ind'ec'o — kaj ĉio ĉi dev'as nun en'tomb'iĝ'i — neni'a esper'o!
Mi pas'ig'is la tut'a'n tag'o'n ĉe ŝi'a kuŝ'ej'o kaj rest'os tie ankaŭ dum la nokt'o — ŝi'a last'a nokt'o ...
Ŝi mult'e sufer'is, la kompat'ind'ul'in'o. Nun ŝi est'as trankvil'a, la fort'o'j mal'kresk'as, la puls'o'bat'o preskaŭ ĉes'is ... Krom mi, mal'dorm'as ankoraŭ en la ĉambr'o ŝi'a frat'in'o kaj la kurac'ist'o.
Ha, kia terur'a dis'ŝir'o: la mort'o! Oni ja sci'as, ke ĝi dev'as fal'ig'i ĉiu'j'n, kaj tamen oni ne bon'e kompren'as, ke ĝi rajt'as for'rab'i ankaŭ ni'a'j'n am'at'o'j'n. Kiom valor'is por mi mi'a patr'in'o, tio'n mi ne pov'as esprim'i.
Ŝi sci'as, ke ŝi est'as mort'ant'a. Kiam mi al'ven'is hodiaŭ maten'e, ŝi mi'n akcept'is per ĝoj'a kri'o: —Jen vi est'as — kaj mi pov'as vid'i vi'n ankoraŭ unu foj'o'n, mi'a Fritz! Mi tiel tim'is, ke vi al'ven'os tro mal'fru'e.
—Vi ja re'san'iĝ'os, pa'nj'o, mi ek'kri'is.
—Ne, ne —tio'n ne dir'u, mi'a kar'ul'o. Ne profan'u ni'a'n last'a'n kun'est'ad'o'n per la kutim'a'j konsol'o'j al la mal'san'ul'o'j. Ni dir'u adiaŭ unu al la ali'a — Mi plor'ĝem'ant'e genu'fleks'is flank'e de la lit'o.
—Vi plor'as, Fritz? ... Nu, mi ne dir'as al vi la mal'bon'a'n ”ne plor'u”. Mi est'as kontent'a, ke la adiaŭ'o de vi'a plej bon'a mal'jun'a amik'in'o vi'n ĉagren'as. Ĝi garanti'as al mi, ke mi long'temp'e rest'os ne'forges'it'a.
—Tiel long'e kiel mi viv'os, pa'nj'o!
—Ĉiam memor'u, ke vi don'is al mi grand'a'n ĝoj'o'n. Escept'int'e la zorg'o'n, kiu'n hav'ig'is al mi vi'a'j infan'a'j mal'san'o'j, kaj la mal'trankvil'o'n dum vi'a'j milit'ir'o'j, vi kaŭz'is al mi nur feliĉ'a'j'n sent'o'j'n, kaj vi help'is al mi el'ten'i la mal'ĝoj'o'j'n, kiu'j'n la sort'o trud'is al mi. Mi vi'n ben'as pro tio, mi'a infan'o.
Nun la dolor'o'j ŝi'n re'e atak'is. Kiel ŝi ĝem'is kaj ve'kri'is, kiel ŝi'a'j trajt'o'j kun'tir'iĝ'is — est'is kor'ŝir'e! Jes, la mort'o est'as terur'a, furioz'a mal'amik'o ... kaj la vid'o de tiu agoni'o memor'ig'is mi'n pri ĉiu'j agoni'o'j de mi vid'it'a'j sur la batal'kamp'o'j kaj en la hospital'o'j ... Kiam mi pens'as, ke ni hom'o'j kelk'foj'e arbitr'e, ĝoj'e ni'n reciprok'e al'pel'as al la mort'o, ke ni postul'as de la viv'plen'a jun'ul'ar'o, ke ĝi bon'vol'e ced'u al tiu mal'amik'o, kontraŭ kiu la lac'a kaj kaduk'a mal'jun'ul'ar'o mal'esper'e barakt'as, tio est'as — mal'nobl'eg'a!
Tiu nokt'o est'as terur'e long'a ... Se la kompat'ind'a mal'san'ul'in'o nur dorm'us — sed ŝi kuŝ'as kun okul'o'j mal'ferm'it'a'j.
Mi pas'ig'as du'on'hor'o'n sen'mov'a apud ŝi'a kuŝ'ej'o, post'e mi pren'as tiu'n ĉi leter'foli'o'n por skrib'i kelk'a'j'n vort'o'j'n — post'e mi re'ir'as al ŝi. Jam est'as la kvar'a. Mi ĵus aŭd'is la kvar bat'o'j'n el ĉiu'j sonor'il'ej'o'j — est'as pens'o tiel mal'varm'ig'a kaj mal'ĝoj'ig'a, ke la temp'o progres'as konstant'e, sen'inter'romp'e tra la tut'a etern'ec'o, dum por mult'am'at'a est'ul'o ĝi est'as ĉes'ont'a — por la etern'ec'o. Sed ju pli mal'varm'e, ju pli indiferent'e la natur'o ag'as rilat'e al ni'a dolor'o, des pli sopir'em'e ni rifuĝ'as al ali'a hom'a kor'o, pri kiu ni kred'as, ke ĝi bat'as simpati'e. Tial mi'n al'log'is la blank'a paper'foli'o, kiu'n la kurac'ist'o las'is sur la tabl'o, kiam li skrib'is recept'o'n — kaj tial mi send'as la foli'o'n al vi ...
7-a hor'o. Est'as fin'it'e.
—”Adiaŭ, mi'a knab'o,” est'is ŝi'a'j last'a'j vort'o'j. Post'e ŝi ferm'is la okul'o'j'n kaj ek'dorm'is — Dorm'u bon'e, mi'a kar'a patr'in'o!
Plor'ant'e kis'as vi'a'j'n kar'a'j'n man'o'j'n vi'a mort'e mal'ĝoj'a Friedrich Tilling.”
Tiu'n ĉi leter'o'n mi ankoraŭ posed'as. Kiel ĉif'it'a kaj pal'ig'it'a aspekt'as nun la foli'o! Ne nur la pas'int'a'j du'dek'kvin jar'o'j kaŭz'is tiu'n ĉi velk'iĝ'o'n, sed ankaŭ la larm'o'j kaj la kis'o'j, kun kiu'j mi tiam sur'kovr'is la kar'a'n skrib'aĵ'o'n. ”Mort'e mal'ĝoj'a” — jes, sed ankaŭ ĝoj'eg'a mi est'is, post kiam mi est'is leg'int'a. Kvankam ne est'is en ĝi eĉ unu vort'o pri am'o — neni'u leter'o pov'us pli klar'e pruv'i, ke la skrib'ant'o am'is la ricev'ont'in'o'n kaj neniu'n ali'a'n. La fakt'o, ke en tiu hor'o, apud la mort'lit'o de si'a patr'in'o, li dezir'is plor'plend'i si'a'n ĉagren'o'n ne sur la kor'o de la princ'in'o, sed sur mi'a — dev'is cert'e ĉes'ig'i ĉi'a'n dub'o'n.
La sam'a'n tag'o'n mi send'is mort'girland'o'n el cent grand'a'j blank'a'j kameli'o'j kun du'on'e ek'flor'int'a ruĝ'a roz'o inter ili. Ĉu li bon'e kompren'os, ke la pal'a'j, sen'odor'a'j flor'o'j alud'is al la mort'int'in'o kiel simbol'o de funebr'o, kaj la roz'et'o al li? ...
Konrad Althaus pet'is la man'o'n de mi'a frat'in'o Lil'i kaj est'is mal'akcept'it'a. Tamen li ne mal'esper'is, kaj rest'is kiel antaŭ'e diligent'a vizit'ant'o de ni'a dom'o kaj akompan'is ni'n en la salon'o'j'n de la ”societ'o”.
Mi foj'e esprim'is al li mi'a'n mir'o'n pri li'a ne'ŝancel'ebl'a vasal'a fidel'ec'o: ”Mi tre ĝoj'as,” mi dir'is, ”ke vi ne koler'as; sed tio mi'n cert'ig'as, ke vi'a sent'o por Lil'i ne est'as tiel fort'eg'a kiel vi dir'as, ĉar am'o mal'ŝat'it'a oft'e far'iĝ'as malic'a.”
”Vi erar'as, honor'ind'a kuz'in'o, mi am'as Lili'n furioz'e. Unu'e mi kred'is, ke mi'a kor'o aparten'as al vi; sed vi vi'n montr'is tiel singarderne mal'varm'a, ke mi ankoraŭ ĝust'a'temp'e sub'prem'is la ĝerm'ant'a'n pasi'o'n; post'e mi dum kelk'a temp'a interes'iĝ'is pri Roz'a; sed konklud'e mi'a inklin'o fiks'iĝ'is ĉe Lil'i — kaj al tiu inklin'o mi nun rest'os fidel'a — ĝis fin'o de mi'a viv'o.”
”Tio est'as nepr'e konform'a al vi'a karakter'o”.
”Lil'i aŭ neni'u!”
”Sed ĉar ŝi vi'n ne dezir'as, kompat'ind'a Konrad?”
”Ĉu vi kred'as, ke mi est'us la sol'a, kiu rifuz'it'a unu, du, tri foj'o'j'n de la sam'a am'at'in'o, la kvar'a'n foj'o'n est'is akcept'at'a se nur por fin'i la ĝen'ant'a'n am'ind'um'ad'o'n? ... Lil'i ne en'am'iĝ'is en mi'n — fakt'o ne tut'e kompren'ebl'a — sed tamen fakt'o. Ke ŝi kontraŭ'star'is la al'log'o'n tiel ne'kontraŭ'star'ebl'a'n por tiom da jun'ul'in'o'j, far'iĝ'i edz'in'o, kaj mal'akcept'is propon'o'n tre akcept'ind'a'n de mond'a vid'punkt'o, tio tre plaĉ'as al mi, kaj mi est'as efektiv'e pli en'am'iĝ'int'a ol antaŭ'e. Iom post iom mi'a si'n'don'em'ec'o ŝi'n kor'tuŝ'os kaj vek'os re'turn'am'o'n; tiam vi far'iĝ'os mi'a bo'frat'in'o, kar'eg'a Mart'a. Mi esper'as, ke vi ne ag'os kontraŭ mi.”
”Ĉu mi? — ho ne, tut'e mal'e; mi admir'as vi'a'n sistem'o'n de persist'ad'o. Tia'manier'e oni dev'us ĉiam varb'i ni'n — kio'n la angl'o'j nom'as to woe and to win. Sed por am'ind'um'i kaj konker'i, ni'a'j jun'a'j sinjor'o'j hav'as nek temp'o'n, nek dezir'o'n. Ili ne vol'as al'gajn'i si'a'n feliĉ'o'n, sed de'ŝir'i ĝi'n sen'pen'e, kvazaŭ flor'o'n ĉe la voj'rand'o.”
Tilling est'is re'ven'int'a Vienon jam de dek kvar tag'o'j, kiel mi est'is sci'iĝ'int'a, sed li ne ven'is al mi. Mi kompren'ebl'e ne pov'is esper'i vid'i li'n en salon'o'j, ĉar li'a funebr'o li'n mal'help'is tie'n ir'i. Tamen mi est'is esper'int'a, ke li ven'os al mi, aŭ almenaŭ skrib'os al mi; sed pas'is tag'o post tag'o, sen al'port'i la atend'it'a'n vizit'o'n aŭ leter'o'n.
”Mi ne kompren'as, kio est'as al vi, Mart'a,” al'parol'is mi'n, iu'n maten'o'n, onkl'in'o Maria, ”de kelk'a temp'o vi est'as tiel mal'bon'humor'a, tiel distr'it'a, tiel, mi ne sci'as, kio ... Vi est'as tre, tre mal'prav'a ne akcept'ant'e unu el vi'a'j sopir'ant'o'j. Tiu sol'ec'o — mi tio'n dir'is de la komenc'o — ne taŭg'as por vi. La konsekvenc'o est'as tiu splen'o, kiu vid'iĝ'as en vi. Ĉu vi jam plen'um'is vi'a'n pask'a'n preĝ'ad'o'n? Tio ankaŭ far'us bon'o'n al vi.”
”Mi opini'as, ke ambaŭ: edz'in'iĝ'i kaj preĝ'i dev'as est'i far'at'a'j pro am'o al la afer'o kaj ne kiel kurac'il'o kontraŭ la splen'o.
El mi'a'j sopir'ant'o'j neni'u plaĉ'as al mi, kaj pri konfes'i —”
”Vi pov'as far'i tio'n morgaŭ: est'os fast'a tag'o ... Ĉu vi hav'as bilet'o'j'n por la pied'lav'ad'o?”
”Jes — pa'ĉj'o hav'ig'is al mi kelk'a'j'n — sed mi ver'e ne sci'as, ĉu mi ir'os.”
”Ho, tio'n vi dev'as — ne est'as io pli bel'a kaj pli entuziasm'ig'a ol tiu solen'aĵ'o ... la triumf'o de la krist'an'a humil'ec'o: imperi'estr'o kaj imperi'estr'in'o ŝov'iĝ'ant'a'j sur la ter'o, por lav'i la pied'o'j'n de mal'riĉ'a'j prebend'ul'o'j kaj prebend'ul'in'o'j — ĉu tio ne bon'e simbol'ig'as, kiel mal'grand'a kaj sen'valor'a est'as la ter'a majest'ec'o kompar'e kun la di'a?”
”Por simbol'ig'i humil'ec'o'n per genu'fleks'ad'o, oni dev'as si'n sent'i tre super'a. Ĝi esprim'as: kio Di'o-Fil'o kompar'e kun la apostol'o'j, tio mi imperi'estr'o est'as kompar'e kun la ge'prebend'ul'o'j. Ŝajn'as al mi, ke tia motiv'o de la ceremoni'o ne est'as tut'e humil'a.”
”Vi hav'as strang'a'j'n opini'o'j'n, Mart'a. Dum la tri jar'o'j, kiu'j'n vi pas'ig'is en kamp'ar'a sol'ec'o, leg'ant'e mal'bon'a'j'n libr'o'j'n, vi'a'j ide'o'j tut'e ali'iĝ'is.”
”Ĉu mal'bon'a'j'n libr'o'j'n?”
”Jes, mal'bon'a'j'n — mi akcent'as la vort'o'n. Antaŭ ne'long'e, kiam mi sen'pri'pens'e parol'is al la ĉef'episkop'o pri libr'o, kiu'n mi est'is vid'int'a sur vi'a tabl'o, kaj kiu'n mi laŭ la titol'o konsider'is kiel pi'ec'a'n libr'o'n: ’La viv'o de Jesuo’ de iu Strauss — li lev'is la brak'o'j'n super la kap'o'n kaj kri'is: ’Kompat'em'a ĉiel'o, ĉu est'as ebl'e, ke vi posed'as verk'o'n tiel mal'pi'a'n!’ — Mi tut'e ruĝ'iĝ'is kaj cert'ig'is, ke mi mem ne leg'is la libr'o'n, sed nur vid'is ĝi'n ĉe parenc'in'o. ’Do admon'u tiu'n parenc'in'o'n pro ŝi'a feliĉ'o, ke ŝi for'ĵet'u tiu'n libr'o'n en fajr'o'n.’ Tio'n mi nun far'as, Mart'a.
Ĉu vi brul'ig'os tiu'n libr'o'n?”
”Se ni est'us je du-tri'cent jar'o'j pli jun'a'j, ni pov'us vid'i kiel ne nur la libr'o, sed ankaŭ ties aŭtor'o flam'iĝ'us. Tio est'us pli efik'a — sed ne por long'temp'e ...”
”Vi ne respond'as al mi. Ĉu vi brul'ig'os la libr'o'n?”
”Ne.”
”Ĉu tiel mal'long'a ’ne’?”
”Pro kio long'a'j parol'o'j? Ni ne pov'as kompren'i unu la ali'a'n pri tiu afer'o, kar'a onkli'nj'o. Mi prefer'e rakont'u al vi, kio'n hieraŭ la et'a Rudolf ...”
Kaj tiel la inter'parol'ad'o pas'is al ali'a tre produkt'em'a tem'o, pri kiu ekzist'is inter ni neni'a diferenc'o de opini'o, ĉar pri la fakt'o, ke Rudolf Dotzky est'as la plej am'ind'a, plej original'a, laŭ si'a aĝ'o la plej progres'int'a infan'o en la mond'o — pri tio ni ambaŭ est'is nepr'e konsent'ant'a'j.
La sekv'ant'a'n tag'o'n mi decid'is ĉe'est'i la pied'lav'ad'o'n. Iom post la dek'a hor'o mi'a frat'in'o Roz'a kaj mi, nigr'e vest'it'a'j, kiel dec'as en la antaŭ'pask'a semajn'o, ir'is en la grand'a'n ceremoni'hal'o'n de ”Burg.” Tie sur estrad'o sid'lok'o'j est'is rezerv'it'a'j por la membr'o'j de la aristokrat'ar'o kaj de la diplomat'ar'o. Oni do est'is de'nov'e inter si kaj dis'don'is salut'o'j'n dekstr'e'n kaj mal'dekstr'e'n. Ankaŭ la galeri'o est'is dens'e plen'ig'it'a: sam'e privilegi'it'o'j, kiu'j est'is ricev'int'a'j en'ir'bilet'o'j'n — sed tamen iom'et'e miks'it'a'j, ne aparten'ant'a'j al la ”krem'o,” kiel ni tie mal'supr'e sur ni'a estrad'o. Unu'vort'e la mal'nov'a kast'a apart'ig'o kaj prefer'o — okaz'e de tiu solen'o de simbol'ig'it'a humil'ec'o.
Mi ne sci'as, ĉu la ali'a'j hav'is religi'e solen'a'n sent'o'n; sed mi atend'is la ven'ont'a'n spektakl'o'n kun la sam'a sent'o, kun kiu oni en la teatr'o atend'as anonc'it'a'n prezent'ad'o'n. Sam'e kiel tie, post inter'ŝanĝ'o de salut'o'j de loĝi'o al loĝi'o, oni atent'e rigard'as la kurten'o'n lev'iĝ'ont'a'n, mi direkt'is la okul'o'j'n sur la lok'o'n, kie la ĥor'ist'ar'o kaj la sol'ist'o'j de la al'proksim'iĝ'ant'a prezent'ad'o dev'is aper'i. La dekoraci'o jam est'is star'ig'it'a — nom'e la long'a tabl'o, ĉe kiu dek du mal'jun'ul'o'j kaj dek du mal'jun'ul'in'o'j est'is sid'iĝ'ont'a'j.
Mi est'is kontent'a, ke mi ven'is, ĉar mi sent'is mi'n sci'vol'a, kio ja est'as agrabl'a sent'o, kaj sent'o, kiu moment'e liber'ig'as de mal'gaj'a'j pens'o'j. Mi'a konstant'a ĉagren'o est'is: Kial Tilling si'n ne montr'as? Tiu fiks'a ide'o mi'n nun for'las'is; kio'n mi dezir'is kaj atend'is vid'i, est'is la imperi'estr'a'j kaj la prebend'ul'a'j aktor'o'j de la solen'o. Tuj post la fin'iĝ'o de la mes'o, la kort'eg'a'j alt'rang'ul'o'j en'ir'is la ĉambr'eg'o'n, sekv'at'a'j de la general'ar'o kaj de la oficir'o'j. Mi las'is mi'a'n rigard'o'n indiferent'e vag'i sur ĉiu'j'n ĉi uniform'it'a'j'n figur'aĵ'o'j'n — ili ja ne est'is la ĉef'a'j ag'ant'o'j, sed nur destin'it'a'j por plen'ig'i la scen'ej'o'n — kiam subit'e mi ek'vid'is Tilling, star'ant'a kontraŭ ni'a tribun'o. Mi ek'trem'is, kvazaŭ traf'it'a de elektr'a bat'o. Li ne rigard'is laŭ ni'a direkt'o. Li'a vizaĝ'o montr'is post'sign'o'j'n de la dum la last'a'j semajn'o'j tra'viv'it'a sufer'o; est'is tre mal'ĝoj'a esprim'o sur li'a'j trajt'o'j. Kiel volont'e mi est'us esprim'int'a al li mi'a'n simpati'o'n per mut'a, sent'em'a man'prem'o! Mi las'is mi'a'n rigard'o'n obstin'e fiks'it'a sur li, esperant'e, ke tio per magnet'a fort'o li'n dev'ig'os mi'n rigard'i — sed van'e.
”Ili ven'as, ili ven'as!” kri'is Roz'a, puŝ'ant'e mi'n. ”Vid'u ... kiel bel'e! kvazaŭ pentr'aĵ'o!”
Est'is la mal'jun'ul'o'j, vest'it'a'j per antikv'a'j german'a'j kostum'o'j, kiu'j nun aper'is sur la scen'ej'o. La plej jun'a el la vir'in'o'j — laŭ inform'o de la gazet'o'j — est'is ok'dek ok-, la plej jun'a el la vir'o'j ok'dek'kvin'jar'a. Sulk'iĝ'int'a'j, sen'dent'a'j, klin'a'j, — mi ver'e ne pov'is kompren'i la ”ha, kiel bel'e” de Roz'a. Kio'n ŝi admir'is, est'is la ali'vest'aĵ'o. Tiu tre bon'e akord'iĝ'is kun la tut'a solen'o, inspir'it'a de mez'epok'a sent'o. La anakronism'o'j est'is ni kun ni'a'j modern'a'j vest'o'j kaj ide'o'j — ni ne konven'is al tiu pentr'aĵ'o.
Kiam la du'dek kvar ge'mal'jun'ul'o'j est'is sid'iĝ'int'a'j ĉe la tabl'o, kelk'a'j mal'jun'et'a'j sinjor'o'j kun vest'o'j brod'it'a'j kaj kovr'it'a'j per orden'o'j en'paŝ'is en la ĉambr'eg'o'n: — la sekret'a'j konsil'ant'o'j kaj la ĉambelan'o'j; mult'a'j kon'at'a'j vizaĝ'o'j —ankaŭ la ministr'o ”Ja cert'e” — trov'iĝ'is inter ili. Fin'e ven'is la pastr'o'j, kiu'j dev'is funkci'i dum la solen'o. Kaj nun la en'ir'o de la statist'o'j est'as fin'it'a kaj la atent'o de la publik'o plej fort'e streĉ'it'a.
Tamen mi'a'j okul'o'j ne est'is, kiel tiu'j de la ali'a'j rigard'ant'o'j, tiel fiks'e direkt'it'a'j al la lok'o, kie la kort'eg'o est'is aper'ont'a, ili ĉiam re'ven'is al Tilling. Li nun est'is vid'int'a kaj re'kon'int'a mi'n.
Li salut'is.
Re'e la man'o de Roz'a tuŝ'is mi'a'n brak'o'n: ”Mart'a — ĉu vi est'as mal'san'a? Vi subit'e far'iĝ'is pal'a kaj ruĝ'a — vid'u! ... nun, nun!”
Efektiv'e la ĉef'o de la orkestr'o, t. e. la ceremoni'estr'o lev'is si'a'n baston'o'n kaj far'is sign'o'n, ke la imperi'estr'a par'o al'proksim'iĝ'as. Tio cert'e promes'is ĝoj'ig'a'n vid'o'n, ĉar krom tio, ke ĝi est'is la plej alt'rang'a — ĝi sen'dub'e est'is unu el la plej bel'a'j par'o'j en la land'o. Kun'e kun la ge'imperi'estr'o'j ankaŭ kelk'a'j ĉef'duk'o'j kaj ĉef'duk'in'o'j est'is en'ir'int'a'j, kaj nun la solen'o pov'is komenc'iĝ'i. Ĉeval'estr'o'j-tranĉ'ant'o'j kaj paĝi'o'j al'port'is la plen'ig'it'a'j'n plad'o'j'n, kaj la monarĥ'o kaj la monarĥ'in'o met'is ili'n antaŭ la sid'ant'a'j'n ge'mal'jun'ul'o'j'n. Tio est'is ankoraŭ pli pentr'ind'a ol antaŭ'e. La vaz'ar'o kaj la manĝ'aĵ'o'j kaj la manier'o, laŭ kiu la paĝi'o'j ili'n port'is, memor'ig'is divers'a'j'n fam'a'j'n bild'o'j'n pri festen'o'j en renesanc'a stil'o.
Sed apenaŭ la manĝ'aĵ'o'j est'is lok'ig'it'a'j, ili jam est'is for'pren'it'a'j, labor'o kiu'n — ankaŭ kiel sign'o de humil'ec'o — la ĉef'duk'o'j plen'um'is. Post'e la tabl'o est'is for'port'at'a kaj la plej efekt'plen'a scen'o de la prezent'ad'o (kio'n la franc'o'j nom'as ”le clou de la pièce”, la pied'lav'ad'o komenc'iĝ'is. Kompren'ebl'e nur ŝajn'a pied'lav'ad'o, kiel la festen'o est'is nur ŝajn'a festen'o. Ter'e'n genu'ant'e, la imperi'estr'o per tuk'o tuŝ'et'is la pied'o'j'n de la mal'jun'ul'o'j, post kiam la help'ant'a pastr'o el kruĉ'o est'is ŝajn'e verŝ'int'a akv'o'n sur ili'n, kaj nun li antaŭ'e'n ŝov'is si'n de la unu'a prebend'ul'o ĝis la last'a, dum la imperi'estr'in'o — kiu'n oni ali'e vid'as nur majest'e star'ant'a — en la sam'a humil'a ten'iĝ'o, en kiu ŝi'a kutim'a graci'ec'o ŝi'n ne for'las'is, plen'um'is la sam'a'n task'o'n antaŭ la dek du prebend'ul'in'o'j. La akompan'ant'a muzik'o, aŭ, se oni prefer'as, la klar'ig'ant'a ĥor'o, est'is la dum'e legat'a evangeli'o de la tag'o.
Mi volont'e moment'o'n est'us kun'sent'int'a tio'n, kio okaz'is en la anim'o de tiu'j ge'mal'jun'ul'o'j, dum ili sid'is tie en strang'a kostum'o, okul'um'at'a'j de bril'a ĉe'est'ant'ar'o, la land'estr'o'n, la land'estr'in'o'n — la ge'imperi'estr'a'j moŝt'o'j — ĉe si'a'j pied'o'j ...
Ver'ŝajn'e ĝi ne est'is klar'a sent'o, sed konfuz'a du'on'rev'o, sent'o sam'temp'e ĝoj'a kaj mal'agrabl'a, embaras'it'a kaj solen'a, tut'a halt'o de pens'o'j en mal'kler'a'j kaj aĝ'o'kaduk'a'j, kompat'ind'a'j kap'o'j. La sol'a real'aĵ'o en la afer'o por la bon'kor'a'j ge'mal'jun'ul'o'j est'is la esper'o al la ru ̧silka sak'et'o kun la tri'dek arĝent'a'j mon'er'o'j, don'ot'a al ĉiu el ili per imperi'estr'a man'o, kaj la korb'o plen'a de manĝ'aĵ'o, kiu'n ili for'port'os hejm'e'n.
La tut'a ceremoni'o baldaŭ fin'iĝ'is, kaj tuj post'e la ĉambr'eg'o mal'plen'iĝ'is. Unu'e la kort'eg'o el'ir'is, post'e la ali'a'j ĉe'est'ant'o'j kaj sam'temp'e la publik'o de sur la estrad'o kaj galeri'o.
”Ĝi est'is bel'a, bel'a!” murmur'is Roz'a kun profund'a spir'ad'o.
Mi neni'o'n respond'is. Ver'dir'e, mi ne hav'is kaŭz'o'n kompat'i la konfuz'o'n kaj sen'pens'ec'o'n de la fest'a'j mal'jun'ul'o'j, ĉar mi mem hav'is nur tre mal'klar'a'n kompren'o'n de la ĵus okaz'int'a solen'aĵ'o, kaj pens'is pri nur unu afer'o: Ĉu li atend'os mi'n ĉe la el'ir'ej'o?
Sed ni ne ating'is la el'ir'ej'o'n tiel baldaŭ kiel mi dezir'is. Ni dev'is prem'i la man'o'j'n de preskaŭ ĉiu'j rigard'int'o'j sur la estrad'o, kiu'j sam'temp'e kun ni for'las'is si'a'j'n lok'o'j'n. Form'iĝ'is grand'a grup'o en la koridor'o, kaj okaz'is ver'a maten'kun'ven'o.
”Salut'o'n, Ton'i.” ”Bonjour, Mart'a.” — ”Ho, vi ankaŭ ĉe'est'as, graf'in'o?” — ”Ĉu vi jam est'as invit'it'a por la pask'a dimanĉ'o?”
— ”Bon'a'n tag'o'n, vi'a moŝt'o, ne forges'u, ke ni vi'n atend'as morgaŭ vesper'e por danc'et'o.” — ”Ĉu vi hieraŭ ĉe'est'is la predik'o'n ĉe la Dominik'an'o'j?” — ”Ne, mi est'is en Sacré Coeur, kie mi'a'j fil'in'o'j far'as re'tir'iĝ'o'n.” — ”La plej proksim'a prov'o de ni'a bon'far'a prezent'ad'o okaz'os mard'o'n je la dek'du'a, kar'a baron'o, ven'u ĝust'a'temp'e.” — ”Ĉu vi rimark'is, Lori, kiel la ĉef'duk'o Ludwig Viktor ĉiam strab'e rigard'is al Fanny?” — ”Madame, j’ai l’honneur de vous présenter mes hommages.” — ”Ah, c’est vous; marquis ... charmée.” — ”I wish you good morning, Lord Chesterfield.” — ”Oh, how ar'e you? Awfully fin'e woman, your Empress.” — ”Ĉu vi jam mend'is loĝi'o'n por la prezent'ad'o de Adelina Patti? Mir'ind'a, lev'iĝ'ant'a stel'o ...” — ”La sci'ig'o pri fianĉ'iĝ'o de Ferdi Drontheim kun la bank'ist'fil'in'o tamen ver'iĝ'as — est'as skandal'o!”
Tiu inter'parol'ad'o simil'is al zum'ad'o de abel'o'j. Naiv'a aŭskult'ant'o ne est'us suspekt'int'a, ke ĝi rezult'is el la sent'o'j de ĵus plen'um'it'a humil'ec'a medit'ad'o.
Fin'e ni el'paŝ'is antaŭ la pord'eg'o'n, kie ni'a'j vetur'il'o'j atend'is, kaj kie est'is amas'iĝ'int'a'j mult'a'j hom'o'j. Tiu'j ĉi dezir'is vid'i almenaŭ tiu'j'n, kiu'j hav'is la feliĉ'o'n vid'i la kort'eg'o'n; ili post'e si'a'vic'e, kiel tiu'j, kiu'j vid'is la vid'int'o'j'n, pov'os si'n montr'i al la mal'pli privilegi'it'a'j.
Apenaŭ ni est'is el'paŝ'int'a'j, Tilling ek'star'is antaŭ mi. Li riverenc'is.
”Mi dev'as dank'i vi'n, graf'in'o Dotzky, pro la bel'eg'a girland'o.”
Mi etend'is al li la man'o'n — sed ne kapabl'is dir'i eĉ unu vort'o'n. Ni'a kaleŝ'o al'proksim'iĝ'is; ni dev'is en'vetur'iĝ'i, kaj Roz'a vol'is rapid'i. Tilling met'is la man'o'n al la ĉap'o kaj est'is for'ir'ont'a.
Tiam mi fort'eg'e pen'is kaj dir'is per voĉ'o al mi mem tut'e fremd'a: ”Dimanĉ'o'n, inter la du'a kaj tri'a, mi est'os hejm'e.”
Li mut'e klin'iĝ'is kaj ni en'kaleŝ'iĝ'is.
”Vi cert'e mal'varm'um'is, Mart'a,” dir'is mi'a frat'in'o dum la vetur'o, ”vi'a invit'o sonor'is terur'e raŭk'a. Kaj kial vi ne prezent'is al mi tiu'n melankoli'a'n oficir'o'n? Mi ne oft'e vid'is vizaĝ'o'n pli mal'gaj'a'n.”
Mi sent'as mi'n mal'trankvil'a, plen'a de solen'a, dolĉ'a esper'o. Tiu'n ĉi sent'o'n mi dev'as fiks'i sur tiu'j'n ĉi foli'o'j'n, por ke, kiam post mult'a'j jar'o'j mi ili'n tra'leg'os, mi pov'u tre viv'e re'memor'ig'i al mi la hor'o'n, kiu'n mi nun tiel emoci'at'e atend'as. Ebl'e okaz'os tut'e ali'e ol mi pens'as — ebl'e ankaŭ ĝust'e tiel ... ĉiu'okaz'e est'os interes'e por mi vid'i, je kia grad'o antaŭ'vid'o kaj real'ec'o akord'iĝ'is. — — La atend'at'o mi'n am'as — tio'n pruv'as al mi li'a leter'o skrib'it'a apud la mort'lit'o de li'a patr'in'o; li ankaŭ est'as am'at'a — tio'n la roz'et'o en la mort'girland'o sen'dub'e al li mal'kovr'is ...
Kaj nun ni kun'ven'os sen atest'ant'o'j — kor'emoci'at'e — li dezir'ant'e konsol'o'n — mi plen'a de dezir'o konsol'i: mi supoz'as, ke ni ne parol'os mult'e ... Larm'o'j en la okul'o'j, man'o'j trem'ant'e unu'ig'it'a'j — kaj ni est'os kompren'int'a'j ni'n reciprok'e ... Du am'plen'a'j, du feliĉ'a'j hom'o'j — serioz'e, solen'e, pasi'e, pi'eg'e feliĉ'a'j — dum en la societ'o oni indiferent'e kaj sek'e anonc'as la afer'o'n jen'e: ’Ĉu vi jam sci'as? Mart'a Dotzky fianĉ'in'iĝ'is kun Tilling — mal'profit'a edz'in'iĝ'o ...’ Est'as la du'a kaj kvin minut'o'j — li nun ĉiu'moment'e pov'as en'ir'i. — La sonor'il'o ... kia kor'bat'ad'o, kia trem'ad'o! mi sent'as, ke —”
Ĝis tie mi skrib'is. La last'a lini'o est'as preskaŭ ne'leg'ebl'a, sign'o, ke tiu kor'bat'ad'o, tiu trem'ad'o ne est'is nur retor'ik'a figur'o.
Antaŭ'vid'o kaj real'ec'o ne akord'iĝ'is: Dum si'a du'on'hor'a vizit'o Tilling kondut'is si'n'gard'e kaj mal'varm'e. Li pet'is pardon'o'n de mi pro si'a mal'tim'o skrib'i al mi; tiu flank'e'n'las'o de etiket'o, li dir'is, est'is la sekv'o de la ne'respond'ec'o de hom'o en dolor'a moment'o. Post'e li ankoraŭ rakont'is kelk'a'j'n trajt'o'j'n el la viv'o kaj last'a'j tag'o'j de si'a patr'in'o; sed pri tio, kio'n mi atend'is — ne eĉ unu vort'o'n. Sekv'e mi ankaŭ far'iĝ'is pli kaj pli si'n'gard'a kaj mal'varm'a. Kiam li star'iĝ'is por for'ir'i, mi far'is neniu'n prov'o'n re'ten'i li'n, nek invit'is li'n re'ven'i.
Kaj kiam li est'is for, mi rapid'is al la ankoraŭ mal'ferm'it'a'j ruĝ'a'j kajer'o'j kaj daŭr'ig'is la fraz'o'n inter'romp'it'a'n: ”Mi sent'as, ke — ĉio est'as fin'it'a ... ke mi tromp'iĝ'is, ke li mi'n ne am'as kaj nun kred'as, ke li est'as al mi sam'e indiferent'a kiel mi al li. Mi kondut'is preskaŭ ne'konven'e. Mi sent'as — ke li neniam re'ven'os. Kaj tamen la mond'o ne en'hav'as du'a'n edz'o'n por mi! Tiel bon'a, tiel nobl'a, tiel sprit'a vir'o ne plu ekzist'as — kaj neni'u ali'a vir'in'o vi'n am'as tiom, kiel mi vi'n est'us am'int'a, Friedrich — cert'e ne vi'a princ'in'o, al kiu vi ŝajn'e re'ir'is. Mi'a fil'o Rudolf, vi est'u mi'a konsol'o, mi'a sub'ten'o. De nun mi rezign'as vir'in'a'n am'o'n; nur la patr'in'a am'o plen'ig'os mi'a'n kor'o'n kaj viv'o'n ... Se mi sukces'os far'i el vi vir'o'n, kia li est'as — se mi iam est'os pri'plor'at'a de vi, Rudolf, kiel li pri'plor'as si'a'n patr'in'o'n, tiam mi est'os ating'int'a mi'a'n cel'o'n.”
Est'as ver'dir'e mal'saĝ'a far'o, verk'ad'o de tag'libr'o. La prov'o per vort'o'j etern'ig'i tiu'j'n ĉiam variant'a'j'n, dis'flu'ant'a'j'n kaj de'nov'e re'nov'iĝ'ant'a'j'n dezir'o'j'n, projekt'o'j'n kaj opini'o'j'n, el kiu'j konsist'as la viv'o de la anim'o, est'as mal'saĝ'a entrepren'o. Ĝi al'port'as al la pli'mal'jun'iĝ'int'a re'leg'ont'a ”eg'o” la hont'ig'a'n kon'o'n de la propr'a ŝanĝ'em'o. Tie nun vid'iĝ'as sur la sam'a foli'o kaj sub la sam'a dat'o du tut'e mal'sam'a'j humor'o'j: unu'e la plej cert'a konfid'o — apud'e la plej plen'a rezign'o, kaj la sekv'ont'a'j foli'o'j sen'dub'e al'port'os i'o'n tut'e nov'a'n ...
La pask'a'n lund'o'n la veter'o est'is ver'e printemp'a, kaj la vetur'ad'o tradici'e okaz'ant'a en tiu tag'o en ”Prater” — spec'o de antaŭ'fest'o de la grand'a maj'a kors'o — bon'e sukces'is. Mi ankaŭ memor'as kiel tiu bril'o, tiu fest'a kaj printemp'a ĝu'eg'o, mi'n tiam ĉirkaŭ'ant'a, kontrast'is kun la mal'ĝoj'o, kiu plen'ig'is mi'a'n anim'o'n. Kaj tamen mi ne volont'e est'us for'don'int'a mi'a'n mal'ĝoj'o'n por hav'i de'nov'e gaj'a'n, sed sam'temp'e mal'plen'a'n kor'o'n, kiel antaŭ ĉirkaŭ du monat'o'j, kiam mi ne ankoraŭ kon'at'iĝ'is kun Tilling. Ĉar, se mi'a am'o ŝajn'e est'is mal'feliĉ'a, ĝi tamen est'is am'o — t. e. pli'ig'o de la intens'ec'o de la viv'o: tiu varm'a, kares'a sent'o ŝvel'ig'ant'a mi'a'n kor'o'n, kiam ajn la kar'a figur'o prezent'iĝ'is antaŭ mi'a intern'a okul'o — mi ne est'us vol'int'a ĝi'n ne'hav'i.
Mi cert'e ne esper'is renkont'i la objekt'o'n de mi'a'j rev'o'j tie en ”Prater,” mez'e de vir'in'a gaj'ec'o. Kaj tamen: kiam mi foj'e las'is mi'a'j'n rigard'o'j'n vag'i al la rajd'ale'o, mi de mal'proksim'e vid'is oficir'o'n galop'ant'a laŭ mi'a direkt'o, kaj mi tuj — kvankam mi'a miop'a okul'o li'n nur mal'klar'e disting'is — re'kon'is Tillingon. Kiam li al'proksim'iĝ'is kaj salut'ant'e preter'pas'is ni'a'n vetur'il'o'n, mi respond'is al li'a salut'o ne nur per balanc'o de la kap'o, sed per vigl'a'j sign'o'j. Tuj mi kompren'is, ke mi far'is i'o'n ne'konven'a'n kaj ne prav'ig'it'a'n.
”Al kiu vi far'is tiu'j'n sign'o'j'n?” demand'is mi'a frat'in'o Lil'i: ”Ĉu est'is al pa'ĉj'o? ... Ha, mi vid'as,” ŝi al'don'is, ”tie promen'as la ne'evit'ebl'a Konrad — ĉu vi'a man'tord'ad'o est'is por li?”
Tiu aper'o de la ”ne'evit'ebl'a Konrad” est'is tre ĝust'a'temp'a.
Mi est'is dank'a pro ĝi, kaj tuj pruv'is mi'a'n dank'em'o'n: ”Vid'u, Lil'i,” mi dir'is, ”li do est'as am'ind'ul'o, kaj cert'e li est'as ĉi tie pro vi — vi dev'us kompat'i li'n, vi dev'us favor'i li'n ...
Ho, se vi sci'us, kiel dolĉ'e est'as am'i iu'n, vi ne tiel ferm'us vi'a'n kor'o'n. Feliĉ'ig'u li'n do, la bon'ul'o'n.”
Lil'i rigard'is mi'n mir'ig'it'e.
”Sed se li est'as al mi indiferent'a, Mart'a?”
”Ĉu ebl'e vi am'as iu'n ali'a'n?”
Ŝi sku'is la kap'o'n. ”Ne, neniu'n.”
”Ho, vi kompat'ind'ul'in'o!”
Ni ankoraŭ du, tri foj'o'j'n vetur'is tie'n kaj re'e'n en la ale'o, Sed tiu'n, kiu'n mi'a'j rigard'o'j fervor'e serĉ'is, mi ne re'vid'is. Li est'is for'las'int'a la Prateraleojn.
trov'iĝ'is en mi'a salon'o.
Mi nur pen'e sub'prem'is kri'o'n de surpriz'o: la vizit'o est'is tiel ne'atend'it'a kaj sam'temp'e tiel ĝoj'ig'a. Sed mi'a ĝoj'o baldaŭ ĉes'is, kiam Tilling, salut'int'e la ĉe'est'ant'o'j'n kaj, laŭ mi'a invit'o, sid'iĝ'int'e kontraŭ mi, dir'is per mal'varm'a voĉ'o: ”Mi ven'is, graf'in'o, por adiaŭ'i al vi. Mi for'las'os Vienon post kelk'a'j tag'o'j.”
”Ĉu por long'temp'e?” ”Kaj kie'n,” ”kaj kial?”
”Kaj kial?” demand'is sam'temp'e kaj viv'ec'e la ali'a'j, dum mi rest'is mut'a.
”Ebl'e por ĉiam — Hungar'uj'o'n — Trans'met'it'a en ali'a'n regiment'o'n — Pro prefer'o al la maĝiaroj,” respond'is Tilling al la divers'a'j demand'o'j.
Dum'e mi est'is reg'int'a mi'n.
”Est'is rapid'a decid'o” mi dir'is, kiel ebl'e plej trankvil'e. ”Kia'manier'e vi'n ofend'is ni'a Vieno, ke vi ĝi'n for'las'as tiel ne'atend'it'e?”
”Ĝi est'as tro viv'a kaj tro gaj'a. Mi sopir'as al dezert'a step'o.”
”Ho ne,” opini'is Konrad, ”ju pli oni si'n sent'as mal'gaj'a, des pli oni dev'as serĉ'i distr'aĵ'o'n. Unu vesper'o en Karlteatro est'as sen'dub'e pli re'freŝ'ig'a ol long'a, en'pens'a sol'ec'o.”
”La plej bon'a rimed'o por vi'n vigl'ig'i, kar'a Tilling,” dir'is mi'a patr'o, ”est'us vigl'a, gaj'a milit'o — sed bedaŭr'ind'e ne est'as nun ia ŝanc'o; la pac'o minac'as daŭr'i sen'fin'e.”
”Kia strang'a kombin'o de vort'o'j,” mi ne pov'is mi'n de'ten'i rimark'i: ”milit'o kaj gaj'a; pac'o kaj — minac'i.”
”Ja cert'e,” asert'is la ministr'o, ”la politik'a horizont'o ne vid'ig'as nun i'a'n nigr'a'n punkt'o'n; tamen minac'a'j nub'o'j kelk'foj'e ne'atend'it'e lev'iĝ'as —kaj la ŝanc'o neniam est'as for'ig'it'a, ke iu — kvankam mal'grav'a — mal'konsent'o okaz'ig'os milit'o'n. Tio'n mi dir'as por vi'a konsol'o, leŭtenant-kolonel'o. Pri mi, kiu kaŭz'e de mi'a ofic'o dev'as administr'i la intern'a'j'n afer'o'j'n de mi'a land'o, mi'a'j dezir'o'j dev'ig'e cel'as nur la kiel ebl'e plej long'a'n konserv'ad'o'n de la pac'o; ĉar ĝi sol'a taŭg'as por prosper'ig'i la interes'o'j'n aparten'ant'a'j'n al mi'a ofic'o; tamen tio ne mal'help'as mi'n aprob'i la rajt'ig'it'a'j'n dezir'o'j'n de tiu'j, kiu'j de la milit'ist'a vid'punkt'o —”
”Permes'u, ekscelenc'o,”inter'romp'is Tilling, ”ke, por mi'a person'o, mi for'ig'u la supoz'o'n, ke mi dezir'as milit'o'n, kaj ankaŭ, ke mi protest'u kontraŭ la pretend'o, ke la milit'ist'a vid'punkt'o est'as ali'a ol la hom'a. Ni est'as ĉi tie por defend'i la land'o'n, se mal'amik'o ĝi'n minac'as, sam'e kiel la fajr'o'brigad'o est'as tie par esting'i fajr'o'n, se iu okaz'as. Pro tio la soldat'o ne est'as prav'ig'it'a dezir'i milit'o'n, nek la esting'ist'o dezir'i fajr'o'n.
Ambaŭ signif'as mal'feliĉ'o'n, grand'a'n mal'feliĉ'o'n, kaj neni'u rajt'as ĝoj'i pri la mal'feliĉ'o de si'a'j proksim'ul'o'j.”
”Vi, bon'a, kar'a vir'o!” mi silent'e al'parol'is la parol'int'o'n. Tiu daŭr'ig'is: ”Mi bon'e sci'as, ke la okaz'o por person'a super'ec'o prezent'iĝ'as por unu nur ĉe fajr'o'j, por la ali'a nur ĉe milit'ir'o'j; sed kiel mal'grand'anim'a est'us hom'o, kies ego'ism'o en tia grad'o li'n erar'ig'us, ke ĝi kaŝ'us al li la kon'o'n de la komun'a sufer'ad'o; aŭ kiel kruel'a, se vid'ant'e ĝi'n, li ne kompat'us. La pac'o est'as la plej grand'a bon'far'o — aŭ pli ĝust'e la for'est'o de la plej grand'a mal'bon'far'o — ĝi est'as, kiel vi mem dir'is, la sol'a stat'o, en kiu la interes'o'j de la loĝ'ant'ar'o pov'as est'i prosper'ig'at'a'j; kaj ĉu vi vol'as don'i al part'o de tiu loĝ'ant'ar'o — al la arme'o — la rajt'o'n for'dezir'i la prosper'a'n stat'o'n kaj al'dezir'i la pere'ig'a'n? stimul'i tiu'n dezir'o'n, ĝis kiam ĝi far'iĝ'os postul'o, kaj ebl'e ĝi'n eĉ plen'um'i? milit'ir'i, por ke la arme'o est'u okup'at'a kaj kontent'ig'at'a — brul'ig'i dom'o'j'n, por ke la fajr'o'brigad'o disting'iĝ'u kaj rikolt'u laŭd'o'n?”
”Vi'a kompar'o lam'as, kar'a leŭtenant-kolonel'o,” dir'is mi'a patr'o, kontraŭ si'a kutim'o al'parol'ant'e Tillingon per li'a milit'ist'a titol'o, ebl'e por re'memor'ig'i li'n, ke li'a'j opini'o'j ne akord'iĝ'as kun li'a profesi'o. ”Fajr'o'j al'port'as nur domaĝ'o'n, dum milit'o'j pov'as hav'ig'i al la land'o potenc'o'n kaj grand'ec'o'n. Ĉu la regn'o'j form'iĝ'is kaj pli'vast'iĝ'is ali'manier'e ol per sukces'plen'a'j milit'o'j? La person'a glor'am'o ne est'as la sol'a sent'o, kiu plezur'ig'as la soldat'o'n en milit'o; est'as antaŭ ĉio la naci'a, la patr'uj'a fier'ec'o, kiu tie ĉerp'as bon'eg'a'n nutr'aĵ'o'n; — unu'vort'e est'as la patriot'ism'o —”
”Nom'e la am'o al la patr'uj'o,” dir'is Tilling. ”Mi ne kompren'as, kial ni milit'ist'o'j imag'as, ke ni sol'a'j posed'as tiu'n sent'o'n, kiu'n natur'e hav'as la pli'mult'o de la hom'o'j. Ĉiu am'as la ter'bul'o'n, sur kiu li nask'iĝ'is; ĉiu dezir'as la progres'o'n kaj prosper'o'n de si'a'j sam'land'an'o'j; sed feliĉ'o kaj glor'o est'as akir'ebl'a'j per ali'a'j rimed'o'j ol per milit'a; oni pov'as fier'iĝ'i pri ali'a'j hero'aĵ'o'j ol batal'o'j; ekzempl'e mi est'as pli fier'a pri ni'a Anastasius Grün ol pri ĉi tiu aŭ tiu ĉef'general'o.”
”Ho, kiel oni pov'as kompar'i poet'o'n kun general'o!” ek'kri'is mi'a patr'o.
”Tio'n mi ankaŭ demand'as. La sen'sang'a laŭr'o est'as mult'e pli bel'a.”
”Sed, kar'a baron'o,” dir'is nun mi'a onkl'in'o, ”mi ankoraŭ neniam aŭd'is soldat'o'n parol'i tia'manier'e. Kie do rest'as la batal'a fervor'o, la milit'ist'a entuziasm'o?”
”Tiu'j'n sent'o'j'n mi bon'e kon'as, estim'at'a sinjor'in'o. Inspir'it'a de ili, mi kiel dek'naŭ'jar'a jun'ul'o la unu'a'n foj'o'n ir'is al milit'o. Sed kiam mi vid'is la real'aĵ'o'n; kiam mi est'is atest'ant'o de la sovaĝ'ec'o dum ĝi sen'katen'ig'it'a, mi'a entuziasm'o ĉes'is, kaj mi ne plu ir'is en la sekv'ant'a'j'n batal'o'j'n kun plezur'o, sed kun rezignaci'o.”
”Aŭskult'u, Tilling, mi ĉe'est'is pli da milit'ir'o'j ol vi kaj ankaŭ vid'is sufiĉ'e da terur'a'j scen'o'j; sed mi'n la fervor'o ne for'las'is.
Kiam, en la jar'o 49, mi kiel jam mal'jun'et'a vir'o marŝ'is kun Radetzky, mi sent'is la sam'a'n ĝoj'eg'o'n kiel la unu'a'n foj'o'n.”
”Pardon'u, ekscelenc'o — sed vi aparten'as al pli mal'jun'a generaci'o, en kiu la milit'ist'a spirit'o est'is ankoraŭ mult'e pli vigl'a ol en mi'a, kaj en kiu la mond'kompat'o, kiu cel'as la for'ig'o'n de ĉiu mizer'o kaj nun penetr'as en rond'o'j'n pli kaj pli vast'a'j'n, est'is preskaŭ ne'kon'at'a.”
”Al kio tio util'as? Mizer'o dev'as ĉiam est'i — ne est'as ebl'e ĝi'n for'ig'i, sam'e mal'mult'e kiel la milit'o'n ...”
”Nu, graf'o Althaus, per tiu'j ĉi vort'o'j vi karakteriz'as la jam tre ŝancel'it'a'n vid'manier'o'n de la est'int'ec'o pri ĉiu'j soci'a'j mal'bon'aĵ'o'j, nom'e la vid'punkt'o'n de la rezignaci'o, laŭ kiu oni rigard'as ĉio'n ne'evit'ebl'a kaj natur'neces'a. Sed kiam foj'e, je la vid'o de grand'a mizer'o, la dub'a demand'o ”ĉu ĝi dev'as est'i?”
en'penetr'is la kor'o'n, la kor'o ne plu pov'as rest'i mal'varm'a, kaj krom kompat'o, nask'iĝ'as ankaŭ spec'o de pent'o — ne person'a pent'o, sed — kiel mi dev'as tio'n esprim'i? — riproĉ'o de la epok'a konscienc'o.”
Mi'a patr'o lev'is la ŝultr'o'j'n. ”Tio'n mi ne kompren'as,” li dir'is. ”Mi pov'as nur cert'ig'i vi'n, ke ne nur ni av'o'j re'memor'as la tra'viv'it'a'j'n milit'ir'o'j'n kun fier'ec'o kaj ĝoj'o, sed ke ankaŭ la pli'mult'o el la jun'a'j kaj plej jun'a'j vir'o'j, se vi demand'us ili'n, ĉu ili plezur'e milit'ir'as, vigl'e respond'us: Jes, plezur'e — plezur'eg'e.”
”La plej jun'a'j — sen'dub'e. Ili hav'as ankoraŭ en la kor'o la entuziasm'o'n, kiu'n la lern'ej'o en'radik'ig'is en ili'n. Kaj el la ali'a'j, mult'a'j respond'us tiu'n ”plezur'e”, ĉar, laŭ ĝeneral'a'j ide'o'j, ĝi ŝajn'as vir'a kaj kuraĝ'a; la sincer'a ”mal'plezur'e” ja pov'us tre facil'e est'i konsider'at'a kiel tim'em'a.”
”Ha,” dir'is Lil'i kun frost'o'trem'o ”mi ankaŭ tim'us ... Dev'as est'i terur'e, kiam de ĉiu'j flank'o'j al'flug'as la kugl'o'j, kiam ĉiu'moment'e minac'as la mort'o —”
”Tio aŭd'iĝ'as tre natur'a el vi'a knab'in'a buŝ'o,” dir'is Tilling, ”sed ni dev'as mal'konfes'i la instinkt'o'n de mem'konserv'o ...
Soldat'o'j dev'as rezign'i eĉ kompat'o'n, kun'sent'o'n kun la mizer'eg'o traf'ant'a la amik'o'n kaj la mal'amik'o'n, ĉar krom la tim'o, oni plej mult'e mal'laŭd'as ĉe ni ĉi'a'n sentimental'ec'o'n.”
”Nur en la milit'o, kar'a Tilling,” dir'is mi'a patr'o, ”nur en la milit'o; en la privat'a viv'o, dank’al Di'o, ni ankaŭ hav'as mol'a'j'n kor'o'j'n.”
”Jes, mi sci'as: est'as spec'o de en'sorĉ'o. Post la milit'proklam'o oni dir'as subit'e pri ĉiu'j terur'aĵ'o'j: ’Ne valor'as’. Infan'o'j, dum si'a'j lud'o'j, kelk'foj'e uz'as tiu'n inter'konsent'o'n. ’Se mi far'os tio'n aŭ tio'n ĉi, ĝi ne valor'os’, ili dir'as. Kaj en la batal'lud'o reg'as ankaŭ tia'j sekret'a'j inter'akord'iĝ'o'j: Mort'ig'o ne signif'as plu mort'ig'o'n, rab'ad'o ne est'as rab'ad'o — sed rekvizici'o; brul'ant'a'j vilaĝ'o'j ne prezent'as fajr'o'j'n, sed ’lok'o'j'n okup'it'a'j'n’. Pri ĉiu'j ordon'o'j de la leĝ'o'libr'o, de la kateĥism'o, de la moral'o oni dir'as dum daŭr'as la lud'o — ’ne valor'as’. Sed kiam kelk'foj'e la lud'fervor'o mal'fort'iĝ'as, kiam la inter'konsent'it'a ’ne valor'as’ dum moment'o est'as forges'it'a, kaj kiam oni vid'as la ĉirkaŭ'ant'a'j'n scen'o'j'n laŭ ili'a real'ec'o kaj kompren'as, ke tiu profund'eg'a mal'feliĉ'o, tiu krim'eg'o plen'e ’valor'as’, tiam oni dezir'as nur i'o'n, por evit'i la ne'sufer'ebl'a'n dolor'o'n de tiu kompren'o: — est'i mort'int'a.”
”Est'as ver'e,” rimark'is onkl'in'o Maria pens'em'e, ”ke ordon'o'j kiel jen'a'j: Ne mort'ig'u — ne ŝtel'u — am'u vi'a'n proksim'ul'o'n kiel vi'n mem — pardon'u al vi'a'j mal'amik'o'j —”
”Ne valor'as,” ripet'is Tilling. ”Kaj tiu'j, kies profesi'a ofic'o est'us la instru'ad'o pri tiu'j ordon'o'j, est'as la unu'a'j, kiu'j ben'as ni'a'j'n arm'il'o'j'n kaj pet'eg'as ke Di'o ben'u ni'a'j'n buĉ'ad'o'j'n.”
”Kaj rajt'e,” dir'is mi'a patr'o. ”Jam la Di'o de la Bibli'o est'is la Di'o de la batal'o'j, la Sinjor'o de la milit'ist'ar'o'j ... Est'as li, kiu ordon'as al ni port'i la glav'o'n, est'as li —”
”Kies vol'o'n la hom'o'j ĉiam difin'as tiel,” inter'romp'is Tilling, ”kiel ili ĝi'n dezir'as — kaj pri kiu ili pretend'as, ke li don'is etern'a'j'n ordon'o'j'n de am'o, por ili'n neni'ig'i per di'a ’ne valor'as’, tuj kiam la infan'o'j lud'as la grand'a'n lud'o'n de mal'am'o. Preciz'e sam'e mal'delikat'a kaj ne'konsekvenc'a, preciz'e sam'e infan'a kiel la hom'o, est'as la de li prezent'it'a di'o. Kaj nun, graf'in'o,”
li al'don'is star'iĝ'ant'e, ”pardon'u al mi, ke mi okaz'ig'is tiel mal'agrabl'a'n diskut'o'n, kaj las'u mi'n adiaŭ'i.”
Mal'kviet'ig'a'j sent'o'j ekscit'is mi'n. Ĉio, kio'n li ĵus dir'is ig'is la kar'a'n vir'o'n pli kar'a al mi ... Kaj ĉu nun mi dev'is dis'iĝ'i de li ebl'e por ĉiam? ĉu antaŭ la ali'a'j inter'ŝanĝ'i kun li mal'varm'a'n adiaŭ'o'n kaj ne atend'i plu'o'n? ... Est'is ne'ebl'e: mi plor'us, post kiam li est'us ferm'int'a la pord'o'n mal'antaŭ si. Tio ne dev'is okaz'i. Mi ek'star'is.
”Unu moment'o'n, baron'o Tilling,” mi dir'is ... ”mi dev'as ankoraŭ montr'i al vi la fotograf'aĵ'o'n, pri kiu ni parol'is antaŭ ne long'e.”
Li rigard'is mi'n surpriz'it'e, ĉar neniam ni est'is parol'int'a'j pri fotograf'aĵ'o. Tamen li al mi sekv'is en ali'a'n angul'o'n de la salon'o, kie sur tabl'o kuŝ'is divers'a'j album'o'j kaj — kie oni pov'is parol'i, ne aŭd'at'a de la ali'a'j.
Mi mal'ferm'is album'o'n, kaj Tilling klin'iĝ'is super ĝi'n. Sam'temp'e mi parol'is al li du'on'voĉ'e kaj trem'ant'e: ”Mi ne las'os vi'n for'ir'i tia'manier'e ... Mi vol'as, mi dev'as parol'i kun vi.”
”Kiel vi vol'as, graf'in'o — mi aŭskult'as.”
”Ne, ne nun. Vi dev'as re'ven'i ... morgaŭ, je la sam'a hor'o!”
Li ŝajn'is hezit'i.
”Mi tio'n ordon'as ... je la memor'o de vi'a patr'in'o, kiu'n mi pri'plor'is kun vi.”
”Ho, Mart'a!” ...
La nom'o tiel el'dir'it'a tra'penetr'is mi'n kiel radi'o de feliĉ'o.
”Morgaŭ do,” mi ripet'is, rigard'ant'e en li'a'j'n okul'o'j'n.
”Je la sam'a hor'o.”
Ni inter'konsent'is. Mi re'ir'is al la ali'a'j, kaj Tilling, al'met'int'e mi'a'n man'o'n al si'a'j lip'o'j kaj salut'int'e la ceter'a'j'n per riverenc'o, pas'is tra la pord'o.
”Strang'a hom'o,” rimark'is mi'a patr'o balanc'ant'e la kap'o'n.
”Kio'n li ĵus dir'is al ni, cert'e ne plaĉ'us al la super'ul'o'j.”
Mi atend'is la ven'ont'a'n inter'parol'o'n kun miks'it'a'j sent'o'j de pasi'a mal'trankvil'o, dolĉ'a sen'pacienc'o kaj — iom da embaras'o. Kio'n efektiv'e mi vol'is dir'i al li, mi ne preciz'e sci'is — pri tio mi ne dezir'is pens'i ... Se Tilling ebl'e demand'us mi'n: ”Nu, graf'in'o, kio'n vi vol'as sci'ig'i al mi — kio'n vi dezir'as de mi?” mi ne pov'us respond'i al li la ver'o'n, nom'e: ”Mi vol'as dir'i al vi, ke mi vi'n am'as; mi dezir'as ke — vi rest'u”. — Sed ne est'is ver'ŝajn'e, ke li demand'os mi'n tiel sek'e, kaj ni cert'e kompren'os unu la ali'a'n sen tia'j kategori'a'j demand'o'j kaj respond'o'j. La ĉef'a afer'o est'is: li'n re'vid'i — kaj se la dis'iĝ'o est'as neces'a, ke ĝi ne okaz'u sen kor'a adiaŭ'o. Ĉe la nur'a pens'o pri adiaŭ'o mi'a'j okul'o'j plen'iĝ'is de larm'o'j.
En tiu moment'o la atend'it'o en'paŝ'is.
”Mi obe'as vi'a'n ordon'o'n, graf'in'o, kaj — kio est'as al vi?” li si'n inter'romp'is. ”Ĉu vi plor'is? Ĉu vi plor'as ankoraŭ?”
”Ĉu mi? ... ne ... est'is la fum'o — en la apud'a ĉambr'o, la kamen'o ... Sid'iĝ'u, Tilling ... mi ĝoj'as, ke vi ven'is —”
”Kaj mi ĝoj'as, ke vi ordon'is al mi, ke mi ven'u — ĉu vi memor'as? vi ordon'is je la nom'o de mi'a patr'in'o ... Mi do intenc'as dir'i al vi ĉio'n, kio mi'n mal'trankvil'ig'as. Mi —”
”Nu, kial vi halt'as?”
”Parol'i est'as pli mal'facil'e por mi ol mi supoz'is.”
”Tamen vi montr'is al mi tiom da konfid'o — dum tiu dolor'a nokt'o, kiam vi mal'dorm'is apud la lit'o de la mort'ant'in'o. — Kial vi nun perd'is tiu'n konfid'o'n?”
”Dum tiu solen'a hor'o mi kvazaŭ el'iĝ'is el mi mem — de post tiu temp'o mi'a kutim'a tim'em'o mi'n re'kapt'is. — Mi kompren'as, ke tiam mi trans'pas'is mi'a'n rajt'o'n — kaj, por ne plu ĝi'n trans'paŝ'i, mi evit'is vi'a'n proksim'ec'o'n.” ...
”Efektiv'e: ŝajn'as, ke vi evit'is mi'n. Kial?”
”Kial? Tial, ke mi vi'n ador'as.”
Mi neni'o'n respond'is, kaj por mal'montr'i mi'a'n kor'tuŝ'ec'o'n, mi de'turn'is la kap'o'n. Ankaŭ Tilling silent'is.
Fin'e re'trankvil'iĝ'int'e, mi inter'romp'is la silent'o'n.
”Kial vi vol'as for'las'i Vienon?” mi demand'is.
”Pro la sam'a kaŭz'o.”
”Ĉu vi ne pov'as ŝanĝ'i vi'a'n decid'o'n?”
”Mi pov'us — la trans'lok'iĝ'o ne est'as ankoraŭ decid'it'a.”
”Rest'u do.”
Li kapt'is mi'a'n man'o'n — ”Mart'a!”
Est'is la du'a foj'o, ke li nom'is mi'n per mi'a nom'o. Tiu'j ĉi du silab'o'j hav'is por mi ebri'ig'ant'a'n sonor'o'n ... Al tio mi dev'is respond'i i'o'n, kio sonor'u al li sam'e dolĉ'e — ankaŭ du silab'o'j, en kiu'j kuŝ'u ĉio, kio ŝvel'ig'is mi'a'n kor'o'n, kaj lev'ant'e al li mi'a'n rigard'o'n, mi dir'is mal'laŭt'e: ”Friedrich!”
En tiu moment'o la pord'o mal'ferm'iĝ'is kaj en'ir'is mi'a patr'o.
”Ha, jen vi est'as! La serv'ist'o dir'is, ke vi ne est'as hejm'e, sed mi respond'is, ke mi vol'as atend'i vi'n ... Bon'a'n tag'o'n, Tilling!
Post vi'a hieraŭ'a adiaŭ'o mi est'as tre surpriz'it'a, vid'i vi'n ĉi tie —”
”Mi'a for'ir'o est'as nul'ig'it'a, ekscelenc'o, kaj mi ven'is —”
”Ĉu far'i vizit'o'n al mi'a fil'in'o? Bon'e. Nun sci'u tio'n, kio mi'n al'konduk'as al vi, Mart'a. Est'as famili'a afer'o ...”
Tilling star'iĝ'is: ”Ĉu mi do ebl'e ĝen'as?”
”Mi'a sci'ig'o ne tiom urĝ'as.”
Mi dezir'is, ke pa'ĉj'o kun si'a famili'a afer'o est'u ĉe la antipod'o'j. Neni'u inter'romp'o pov'is est'i por mi pli mal'oportun'a. Tilling ne pov'is far'i i'o'n ali'a'n ol for'ir'i. Sed laŭ tio, kio ĵus okaz'is inter ni, for'ir'o ne signif'is ĉiam'a'n dis'iĝ'o'n: ni'a'j pens'o'j, ni'a'j kor'o'j rest'os kun'e.
”Kiam mi vi'n re'vid'os?” li mal'laŭt'e demand'is, por adiaŭ'o, kis'ant'e mi'a'n man'o'n.
”Morgaŭ maten'e, je la naŭ'a, en Prater, sur ĉeval'o,” mi respond'is sam'ton'e.
Mi'a patr'o salut'is la for'ir'ant'o'n sufiĉ'e mal'varm'e, kaj post kiam la pord'o ferm'iĝ'is mal'antaŭ li: ”Kio'n tio signif'as?” demand'is li kun sever'a mien'o: ”Vi dir'ig'as, ke vi ne est'as hejm'e — kaj mi vi'n trov'as en tête à tête kun tiu sinjor'o?”
Mi ruĝ'iĝ'is — du'on'e pro koler'o, du'on'e pro embaras'o. ”Kio est'as la famili'a afer'o, kiu'n vi —”
”Est'as la jen'a: Mi vol'is for'ig'i vi'a'n am'ind'um'ant'o'n, por dir'i al vi mi'a'n opini'o'n ... Mi konsider'as tio'n tre grav'a afer'o, ke vi, graf'in'o Dotzky, nask'it'a Althaus, neniel risk'u vi'a'n bon'a'n reputaci'o'n.”
”Kar'a patr'o, la plej cert'a'n gard'ant'o'n de mi'a reputaci'o kaj de mi'a honor'o mi ja posed'as en la person'o de mi'a mal'grand'a Rudolf Dotzky, kaj rilat'e al la patr'a aŭtoritat'o de graf'o Althaus, mi respekt'plen'e vi'n memor'ig'as, ke kiel sen'de'pend'a vidv'in'o, mi pov'as ĝi'n mal'atent'i. Mi ne intenc'as hav'ig'i al mi am'ant'o'n, ĉar est'as tio, kio'n vi ŝajn'e supoz'as, sed, se mi decid'us re'edz'in'iĝ'i, mi rezerv'as al mi la rajt'o'n tut'e liber'e elekt'i, konsil'iĝ'ant'e nur kun mi'a or'o.”
”Ĉu edz'in'iĝ'i kun Tilling? kio'n vi pens'as? Tio far'iĝ'us ver'a famili'a mal'feliĉ'eg'o. Tiam mi preskaŭ prefer'us ... ne, tio'n mi ne vol'as dir'i ... sed serioz'e, ĉu vi hav'as tia'n intenc'o'n?”
”Kio'n oni pov'as kontraŭ'dir'i? Vi antaŭ ne'long'e propon'is al mi super'leŭtenant'o'n, kapitan'o'n kaj major'o'n — Tilling est'as eĉ leŭtenant-kolonel'o —”
”Des pli mal'bon'e. Se li est'us civil'ul'o, oni pov'us pardon'i al li la opini'o'j'n, kiu'j'n li hieraŭ konfes'is; sed ĉe milit'ist'o ili preskaŭ egal'as perfid'o'n ... Ebl'e li volont'e eks'iĝ'us, por ne risk'i milit'ir'o'n, kies lac'ig'o'j'n kaj sufer'o'j'n li evident'e tim'as. Kaj, ĉar li ne posed'as hav'o'n, li tre saĝ'e projekt'as riĉ'a'n edz'iĝ'o'n. Sed mi kor'e esper'as, ke vir'in'o, kiu est'as fil'in'o de mal'jun'a soldat'o, batal'int'a en kvar milit'o'j kaj pret'a de'nov'e entuziasm'e ek'milit'i — kiu krom tio est'as la vidv'in'o de kuraĝ'a, jun'a milit'ist'o, mort'int'a sur la honor'kamp'o, ne konsent'os tiu'n unu'iĝ'o'n.”
Mi'a patr'o, kiu dum si'a parol'ad'o grand'paŝ'e tie'n kaj re'e'n ir'is en la ĉambr'o, est'is tut'e ruĝ'a pro ekscit'o, kaj li'a voĉ'o trem'is. Mi ankaŭ intern'e est'is tre emoci'it'a. La fraz'o'j, la sen'signif'a vort'o'tint'ad'o, sub kiu kaŝ'iĝ'is la atak'o'j kontraŭ la vir'o de mi'a am'o, mi'n naŭz'is. Sed mi trov'is neni'o'n por kontraŭ'dir'i. Mi sent'is, ke mi'a defend'o ne kapabl'us neni'ig'i la tut'e ne'prav'ig'it'a'n mal'just'aĵ'o'n far'it'a'n al Tilling. Se mi'a patr'o tiel mal'prav'e juĝ'is la opini'o'j'n esprim'it'a'j'n hieraŭ, li tio'n far'is pro absolut'a ne'kompren'o. Mi'a patr'o est'is simpl'e blind'a kontraŭ la vid'manier'o, kiu'n Tilling reprezent'is. Mi li'n ne pov'is ig'i vid'ant'a. Mi ne pov'is instru'i li'n, uz'i ali'a'n moral'a'n mezur'il'o'n ol la milit'ist'a'n kiu, laŭ la opini'o de general'o Althaus, ja est'is la plej alt'a por juĝ'i la opini'o'j'n, kiu'j'n tiu hav'is kiel hom'o kaj pens'ul'o. Sed dum mi rest'is mut'a pro la ĵus aŭd'it'a atak'o, tiel ke mi'a patr'o pov'is kred'i, ke li mi'n hont'ig'is kaj ke li sufok'is mi'a'j'n intenc'o'j'n en ili'a ĝerm'o, mi mi'n sent'is du'obl'e sopir'e al'tir'at'a al la kalumni'it'a vir'o, kaj des pli mi decid'is far'iĝ'i li'a.
Feliĉ'e mi ja est'is liber'a. La mal'aprob'o de mi'a patr'o mi'n cert'e pov'is mal'ĝoj'ig'i, sed ĝi ne pov'is de'ten'i mi'n de mi'a kor'am'o.
Krom tio, ne est'is lok'o en mi'a anim'o por tro grand'a ĉagren'o. La mir'ind'a, potenc'a feliĉ'o, kiu antaŭ kvar'on'hor'o si'n prezent'is al mi, est'is tro intens'a por flank'e toler'i ted'o'n.
Ankoraŭ ne est'is la naŭ'a, kiam mi el'kaleŝ'iĝ'is ĉe la en'ir'ej'o de la Prateraleoj, kaj supr'e'n'ir'is sur la ĉeval'o'n, kiu'n la ĉeval'ej'serv'ist'o est'is al'konduk'int'a. La veter'o est'is printemp'a kaj mild'a — kvankam sen'sun'a, sed des pli dolĉ'a, kaj sun'bril'o'n mi ja hav'is en la kor'o. Dum la nokt'o est'is pluv'int'e; la foli'ar'o bril'is je freŝ'a verd'ec'o kaj el la ter'o el'iĝ'is odor'o de mal'sek'ec'o.
Rajd'int'e apenaŭ cent paŝ'o'j'n en la ale'o, mi aŭd'is mal'antaŭ mi la huf'bat'o'j'n de ĉeval'o al'kur'ant'a per rapid'a trot'o. ”Ha, bon'a'n tag'o'n, Mart'a — mi ĝoj'as vid'i vi'n ĉi tie.”
Est'is Konrad, la ne'evit'ebl'a. Mi'n tiu renkont'o tut'e ne ĝoj'ig'is. Nu, est'as ver'e, ke Prater ne est'is mi'a privat'a park'o, kaj en tiel bel'a printemp'a maten'o la rajd'ale'o est'is ĉiam plen'a. Kiel mi do pov'is est'i tiel mal'saĝ'a, tie ĉi esper'i ne'ĝen'at'a'n rendevu'o'n? Althaus ig'is si'a'n ĉeval'o'n al'pren'i la ir'ad'o'n de la mi'a, kaj li evident'e intenc'is far'iĝ'i mi'a fidel'a akompan'ant'o. Nun mi de mal'proksim'e vid'is Friedrich von Tilling, al'galop'ant'a laŭ mi'a direkt'o.
”Kuz'o — ĉu mi ne est'as por vi bon'a liganino? Vi sci'as, ke mi pen'as favor'e inklin'ig'i mi'a'n frat'in'o'n Lil'i al vi.”
”Jes, plej nobl'a kuz'in'o.”
”Nur hieraŭ vesper'e mi al ŝi de'nov'e laŭd'is vi'a'j'n bon'a'j'n ec'o'j'n ... ĉar vi fakt'e est'as bon'eg'a jun'ul'o: komplez'em'a, indulg'em'a —”
”Kio'n vi atend'as, ke mi far'u?”
”Ke vi vip'et'u vi'a'n ĉeval'o'n kaj trot'ig'u ĝi'n ali'e'n ...”
Tilling est'is jam tut'e proksim'a. Unu'e Konrad rigard'is li'n, du'e mi'n, kaj sen dir'i eĉ unu vort'o'n, li kun rid'et'o balanc'is la kap'o'n kaj galop'is for, kvazaŭ li for'kur'us de mal'amik'o.
”De'nov'e la sam'a Althaus!” est'is la unu'a'j vort'o'j de Tilling, kiam li est'is turn'int'a si'a'n ĉeval'o'n por rajd'i ĉe mi'a flank'o. En li'a'j ton'o kaj mien'o klar'e esprim'iĝ'is ĵaluz'o. Tio plezur'ig'is mi'n.
”Ĉu li tia'manier'e for'kur'is, ĉar li mi'n vid'is, aŭ ĉu li perd'is la kontrol'o'n de si'a ĉeval'o?”
”Mi for'send'is li'n, ĉar —”
”Graf'in'o Mart'a — mi bedaŭr'as, ke mi renkont'is vi'n en la societ'o de Althaus. Ĉu vi sci'as, ke oni dir'as, ke li en'am'iĝ'is al si'a kuz'in'o?”
”Tio est'as ver'a.”
”Kaj ke li dezir'eg'as ŝi'a'n favor'o'n?”
”Tio ankaŭ est'as ver'a.”
”Kaj ne tut'e sen'esper'e?”
”Ne tut'e sen'esper'e —”
Tilling silent'is. Feliĉ'e rid'et'ant'e, mi rigard'is li'a'n vizaĝ'o'n.
”Vi'a rigard'o kontraŭ'dir'as vi'a'j'n last'a'j'n vort'o'j'n,” li dir'is post paŭz'o, ”ĉar vi'a rigard'o ŝajn'e dir'as al mi: Althaus mi'n am'as sen'esper'e.”
”Li mi'n tut'e ne am'as. La objekt'o de li'a aspir'o est'as mi'a frat'in'o Lil'i.”
”Vi for'rul'as ŝton'o'n de mi'a kor'o. Tiu hom'o est'is unu el la kaŭz'o'j, pro kiu'j mi vol'is for'las'i la urb'o'n. Mi ne est'us pov'int'a el'ten'i la vid'o'n —”
”Kaj kiu'j est'is la ali'a'j kaŭz'o'j?” mi inter'romp'is.
”La tim'o, ke mi'a pasi'o grand'iĝ'us, ke mi ĝi'n ne plu pov'us kaŝ'i — ke mi far'iĝ'us rid'ind'a kaj sam'temp'e mal'feliĉ'a —”
”Ĉu vi est'as mal'feliĉ'a hodiaŭ?”
”Ho Mart'a! ... De'post hieraŭ tia turn'iĝ'o de sent'o'j kapt'is mi'n, ke mi est'as preskaŭ sen'konsci'a; sed ne sen tim'o kvazaŭ en tro dolĉ'a sonĝ'o — ke subit'e mi vek'iĝ'u al dolor'a real'ec'o.
Fund'e mi'a am'o est'as ja sen'esper'a ... Kio'n mi pov'as don'i al vi? Hodiaŭ vi'a favor'o al mi rid'et'as kaj mi'n alt'ig'as ĝis la sep'a ĉiel'o ... Morgaŭ — aŭ iom pli post'e — vi re'pren'os de mi vi'a'n ne'merit'it'a'n favor'o'n kaj mi'n puŝ'os en abism'o'n de mal'esper'o ... Mi mi'n mem ne plu re'kon'as. Kiel hiperbol'e mi nun parol'as — kvankam mi ordinar'e est'as trankvil'a, pri'pens'em'a hom'o, mal'amik'o de ĉiu'j tro'grand'ig'o'j ... Sed apud vi neni'o ŝajn'as al mi tro'grand'ig'it'a ... est'as en vi'a pov'o, ig'i mi'n feliĉ'eg'a aŭ mizer'a ...”
”Ni parol'u ankaŭ pri mi'a'j dub'o'j: la princ'in'o —”
”Ho, ĉu ankaŭ vi aŭd'is pri tiu babil'aĉ'o? ĝi est'as tut'e ne'ver'a.”
”Kompren'ebl'e, vi mal'konfes'as. Tio est'as vi'a dev'o —”
”La menci'it'a sinjor'in'o, kies kor'o est'as nun katen'it'a en ’Burg’ — por kiom da temp'o? ĉar ŝi'a kor'o si'n oft'e for'don'as — tiu sinjor'in'o ne dev'ig'us eĉ la plej diskret'a'n vir'o'n al silent'o — vi do pov'as du'obl'e mi'n kred'i. Kaj ceter'e: ĉu mi est'us dezir'int'a for'las'i Vienon, se tiu fam'o est'us prav'ig'it'a?”
”Ĵaluz'o ne sci'as far'i konklud'o'j'n: ĉu mi vi'n ven'ig'us ĉi tie'n, se mi est'us ven'int'a por renkont'i mi'a'n kuz'o'n Althaus?”
”Far'iĝ'as mal'facil'e por mi, Mart'a, rajd'i tiel trankvil'e ĉe vi'a flank'o. Mi vol'us fal'i je vi'a'j pied'o'j — vol'us almenaŭ al'pren'i vi'a'n am'at'a'n man'o'n al mi'a'j lip'o'j —”
”Kar'a Friedrich,” mi dir'is kares'e, ”tia'j el'montr'o'j ne est'as neces'a'j — oni pov'as esprim'i si'a'n respekt'o'n per vort'o'j sam'e kiel per genu'fleks'o kaj kares'i sam'e kiel —”
”Per kis'o,” li al'don'is.
Post tiu last'a vort'o, kiu ni'n ambaŭ elektr'e trem'ig'is, ni moment'o'n fiks'e ni'n rigard'is reciprok'e en la okul'o'j'n, per tio spert'ant'e, ke oni pov'as kis'i eĉ per rigard'o'j ...
Li parol'is unu'e: ”De kiam? —”
Mi tre bon'e kompren'is la ne fin'it'a'n demand'o'n.
”De'post tiu vesper'manĝ'o ĉe mi'a patr'o,” mi respond'is. ”Kaj vi?”
”Mi? Ebl'e ankaŭ de tiu vesper'o. Sed far'iĝ'is al mi tut'e klar'e nur ĉe la mort'lit'o de mi'a kompat'ind'a patr'in'o ... Kiel sopir'e mi'a'j pens'o'j rifuĝ'is al vi!”
”Tiel mi ankaŭ tio'n kompren'is. Sed vi ne kompren'is la lingv'o'n de la ruĝ'a roz'o kun'plekt'it'a kun la blank'a'j flor'o'j de mort'o; ali'e vi mi'n ne est'us evit'int'a post vi'a re'ven'o. Mi ankoraŭ ne kompren'as la kial'o'n de tiu evit'o — kaj kial vi dezir'is for'vetur'i.”
”Ĉar mi ne kuraĝ'is esper'i, ke mi pov'os akir'i vi'a'n am'o'n.
Nur kiam vi ordon'is, je la memor'o de mi'a patr'in'o, ke mi ven'u al vi kaj rest'u — tiam mi sci'is, ke vi est'as al mi favor'a — ke est'as permes'it'e al mi dediĉ'i al vi mi'a'n viv'o'n.”
”Se mi do ne la unu'a est'us mal'kovr'int'a mi'a'n am'o'n — ĉu vi ne est'us pen'int'a mi'n akir'i?”
”Vi hav'as grand'a'n nombr'o'n da aspir'ant'o'j — mi ne est'us trud'int'a mi'n inter tiu an'ar'o.”
”Ho, ili ne interes'as mi'n. La pli'mult'o nur cel'as la riĉ'a'n vidv'in'o'n —”
”Per ĉi tiu'j vort'o'j vi montr'as la bar'o'n, kiu mi'n ĉef'e de'ten'is de la varb'ad'o: riĉ'a vidv'in'o — kaj mi tut'e sen'hav'a. Prefer'e pere'i pro mal'feliĉ'a am'o ol est'i suspekt'at'a de la mond'o kaj precip'e de la vir'in'o, kiu'n mi ador'as, pri tio, kial vi ĵus kulp'ig'is vi'a'n aspir'ant'ar'o'n.”
”Ho, vi fier'ul'o, nobl'ul'o, kar'ul'o! Ceter'e mi ne est'us kapabl'a suspekt'i vi'n pri ia ajn mal'nobl'a pens'o ...”
”De kie tiu konfid'o? Fakt'e vi kon'as mi'n nur tre mal'mult'e.”
Kaj nun sekv'is ali'a'j demand'o'j. Post la demand'o ”de kiam”
ni am'as unu la ali'a'n, ven'is la diskut'ad'o pri ”kial”. Tio, kio mi'n unu'e est'is kapt'int'a est'is la manier'o, laŭ kiu li parol'is pri la milit'o. Kio'n mi por mi mem est'is pens'int'a kaj sent'int'a — opini'ant'e, ke neni'u soldat'o pov'as tio'n pens'i kaj ankoraŭ mal'pli el'parol'i — tio'n li est'is pens'int'a pli klar'e ol mi, kaj pli fort'e sent'int'a — kaj tut'e mal'kaŝ'e el'dir'int'a. Tiel mi vid'is, ke li'a kor'o super'as la interes'o'j'n de li'a profesi'o kaj li'a spirit'o la opini'o'j'n de li'a epok'o. Tio est'is, por tiel dir'i, la baz'o de mi'a al li dediĉ'it'a am'o — sed krom la diskut'at'a'j ”kial'o'j,” ekzist'is ankoraŭ sen'nombr'a'j ”tial'o'j”. Tial, ke li hav'is ekster'aĵ'o'n tiel bel'et'a'n, tiel nobl'a'n; — ĉar li est'is fil'o tiom am'ant'a; ĉar — ”Kaj vi? Kial vi mi'n am'as?” mi inter'romp'is mi'a'n raport'o'n.
”Pro mil tial'o'j kaj pro unu.”
”Dir'u. Unu'e la mil.”
”La grand'a kor'o — la mal'grand'a pied'o — la bel'a'j okul'o'j — la bril'a intelekt'o — la dolĉ'a rid'et'o — la sagac'a spirit'o — la blank'a man'o — la vir'in'a ind'ec'o — la mir'ind'a —”
”Halt'u! Ĉu vi tia'manier'e daŭr'ig'os ĝis mil? Tiam prefer'e dir'u la unu tial'o'n!”
”Tio cert'e est'as pli simpl'a, ĉar tiu unu, laŭ si'a fort'o kaj ne'kontraŭ'star'ebl'ec'o, ampleks'as ĉiu'j'n ali'a'j'n. Mi vi'n am'as, Mart'a, ĉar — mi vi'n am'as. Tial.”
Ke la sci'ig'o, kiu'n mi hav'is por li, okaz'ig'os mal'agrabl'a'j'n diskut'o'j'n, tio'n mi antaŭ'vid'is. Tamen mi dezir'is kiel ebl'e plej baldaŭ liber'ig'i mi'n de tiu ne'evit'ebl'a mal'agrabl'aĵ'o, kaj prefer'e ĝi'n kontraŭ'star'i sub la unu'a impres'o de mi'a ĵus akir'it'a feliĉ'o.
Mi'a patr'o, kiu kutim'is mal'fru'e en'lit'iĝ'i, est'is ankoraŭ maten'manĝ'ant'a kaj leg'ant'a la gazet'o'j'n, kiam mi en'ir'is li'a'n ĉambr'o'n. Onkl'in'o Maria ankaŭ ĉe'est'is, sam'e okup'at'a per leg'ad'o de gazet'o'j.
Ĉe mi'a iom subit'a en'ir'o mi'a patr'o surpriz'it'e lev'is la okul'o'j'n, kaj onkl'in'o Maria de'met'is si'a'n gazet'o'n el la man'o.
”Mart'a? Tiel fru'e? Kaj en rajd'vest'o — kio'n tio signif'as?”
Mi ĉirkaŭ'pren'is ambaŭ, kaj ĵet'ant'e mi'n en apog'seĝ'o'n, dir'is: ”Tio signif'as, ke mi re'ven'as de rajd'ad'o en Prater, kie okaz'is io, kio'n mi vol'as sci'ig'i al vi sen'prokrast'e. Mi do eĉ ne pren'is temp'o'n, ir'i hejm'e'n por ŝanĝ'i vest'aĵ'o'n —”
”Do io tre grav'a kaj urĝ'a?” demand'is mi'a patr'o, brul'ig'ant'e cigar'o'n. ”Rakont'u, ni aŭskult'as.”
Kie mi komenc'u? Ĉu far'i antaŭ'parol'o'n kaj prepar'o'j'n? Ne, prefer'e rapid'i kun kap'o mal'supr'e'n, kiel oni si'n ĵet'as en la akv'o'n de la salt'o'tabul'o.
”Mi fianĉ'in'iĝ'is.”
Onkl'in'o Maria lev'is la brak'o'j'n, kaj mi'a patr'o sulk'ig'is la frunt'o'n.
”Mi esper'as, ke vi ne —” li komenc'is.
Sed mi ne las'is li'n fin'i: ”Fianĉ'in'iĝ'is kun vir'o, kiu'n mi kor'e am'as kaj estim'as, kaj pri kiu mi kred'as, ke li pov'as nepr'e feliĉ'ig'i mi'n — kun baron'o Friedrich Tilling.”
Mi'a patr'o ek'salt'is: ”Jen! Post ĉio, kio'n mi dir'is al vi hieraŭ —”
Onkl'in'o Maria sku'is la kap'o'n: ”Mi prefer'e est'us aŭd'int'a ali'a'n nom'o'n,” ŝi dir'is. ”Unu'e von Tilling ne est'as konven'a fianĉ'o; oni dir'as, ke li est'as tut'e sen'hav'a; du'e li'a'j princip'o'j kaj opini'o'j ŝajn'as ...”
”Li'a'j princip'o'j kaj opini'o'j akord'iĝ'as kun mi'a'j, kaj mi ne est'as dev'ig'at'a serĉ'i tiel nom'at'a'n ”konven'a'n” fianĉ'in'iĝ'o'n. Patr'o —kar'a pa'ĉj'o, ne montr'u mien'o'n tiel mal'dolĉ'a'n, ne detru'u la alt'a'n feliĉ'o'n, kiu'n mi en ĉi tiu moment'o sent'as — mi'a bon'a, am'at'a pa'ĉj'o!”
”Sed infan'o,” li respond'is per ton'o iom kviet'ig'it'a, ĉar kares'o li'n ĉiam sen'arm'ig'is, ”est'as ĝust'e vi'a feliĉ'o, kiu'n mi cel'as. Mi ne pov'us feliĉ'iĝ'i kun soldat'o, kiu ne est'as soldat'o korp'e kaj anim'e.”
”Ne est'as vi, kiu edz'iĝ'os kun Tilling,” rimark'ig'is onkl'in'o Maria tut'e ĝust'e. ”La soldat'ec'o ne est'as tiel grav'a,” ŝi al'don'is; ”sed mi ne pov'us est'i feliĉ'a kun vir'o, kiu parol'as pri la Di'o de la Bibli'o per ton'o tiel mal'respekt'em'a, kiel antaŭ ne'long'e —”
”Permes'u, kar'a onkl'in'o, ke mi rimark'ig'u al vi, ke ankaŭ vi ne est'as dev'ig'at'a edz'in'iĝ'i kun Tilling.”
”La vol'o de la hom'o est'as li'a paradiz'o,” dir'is mi'a patr'o kun ĝem'o, re'sid'iĝ'ant'e. ”Kompren'ebl'e Tilling eks'iĝ'os, ĉu ne?”
”Pri tio ni ne ankoraŭ parol'is. Mi tio'n dezir'us — sed mi tim'as, ke li tio'n ne far'os.”
”Se oni pri'pens'as, ke vi rifuz'is princ'o'n,” ĝem'is onkl'in'o Maria, ”kaj nun, anstataŭ alt'iĝ'i, vi mal'alt'iĝ'as laŭ soci'a rang'o!”
”Kiel mal'am'ind'a'j vi ambaŭ est'as — tamen pretend'ant'e, ke vi mi'n am'as. Jen, la unu'a'n foj'o'n de'post la mort'o de kompat'ind'a Arn'o, mi aper'as antaŭ vi kun la sci'ig'o, ke mi mi'n sent'as plen'e feliĉ'a, kaj anstataŭ ĝoj'i pri tio, vi el'met'as ĉiu'spec'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n por mi'n mal'ĝoj'ig'i — kaj kiu'j? militarism'o, Jehovo, soci'a rang'o!”
Post apenaŭ du'on'hor'o mi tamen est'is sukces'int'a sufiĉ'e ŝanĝ'i la humor'o'n de la ge'mal'jun'ul'o'j. Laŭ la antaŭ'tag'a parol'ad'o de mi'a patr'o, mi atend'is de li'a flank'o kontraŭ'star'o'n pli fort'a'n. Ebl'e li est'us pov'int'a sufok'i mi'a'n intenc'o'n kaj inklin'o'n, se mi est'us hav'int'a nur intenc'o'n kaj inklin'o'n; sed kontraŭ la ”fait accompli” li kompren'is, ke mal'ced'o ne plu util'us.
Aŭ, ĉu ebl'e est'is la influ'o de la super'bord'iĝ'ant'a feliĉ'sent'o, si'n montr'ant'a en mi'a'j bril'a'j okul'o'j kaj en mi'a voĉ'o, kiu for'pel'is li'a'n ĉagren'o'n, kaj en kiu li ne'vol'e ĝoj'ig'it'e dev'is part'o'pren'i?
— Resum'e, kiam mi star'iĝ'is kaj adiaŭ'is, li prem'is kor'a'n kis'o'n sur mi'a'n vang'o'n kaj promes'is, ven'i al mi ankoraŭ la sam'a'n vesper'o'n, por salut'i si'a'n est'ont'a'n bo'fil'o'n kiel si'a'n.
Domaĝ'e, ke la ruĝ'a'j kajer'o'j ne raport'as, kiel plu'e pas'is tiu tag'o kaj la sekv'ant'a vesper'o. Post tiom da temp'o la detal'o'j mal'aper'is el mi'a memor'o — mi nur re'memor'as, ke ili est'is bel'eg'a'j hor'o'j.
Por la te'o mi est'is kun'ven'ig'int'a ĉirkaŭ mi la tut'a'n famili'o'n, kaj mi prezent'is al ili Friedrich von Tilling kiel mi'a'n fianĉ'o'n.
Roz'a kaj Lil'i est'is rav'it'a'j; Konrad Althaus ek'kri'is: ”Brav'e, Mart'a! kaj por vi, Lil'i, tio est'u ekzempl'o!” Mi'a patr'o aŭ est'is venk'int'a si'a'n antaŭ'a'n antipati'o'n, aŭ li sukces'is ĝi'n kaŝ'i pro am'o al mi; kaj onkl'in'o Maria est'is mol'anim'a kaj kor'tuŝ'it'a: ”La ge'edz'iĝ'o'j est'as kontrakt'at'a'j en la ĉiel'o,” ŝi dir'is, ”kaj ĉiu viv'as laŭ si'a destin'o. Kun la ben'o de Di'o vi far'iĝ'os feliĉ'a'j, kaj tio'n mi sen'ĉes'e pet'eg'os por vi.”
Ankaŭ mi'a fil'o Rudolf est'is prezent'it'a al la est'ont'a nov'a pa'ĉj'o; kaj est'is por mi sent'o ĝoj'eg'a kaj solen'a, vid'i ke la am'at'a vir'o pren'is la am'at'a'n infan'o'n en si'a'j'n brak'o'j'n kaj li'n kis'is, dir'ant'e: ”El vi, knab'et'o, mi far'os vir'o'n perfekt'a'n.”
Dum la daŭr'o de la vesper'o mi'a patr'o el'met'is si'a'n ide'o'n pri eks'iĝ'o: ”Vi nun, laŭ mi'a supoz'o, rezign'os vi'a'n profesi'o'n. Ĉu ne, Tilling? Ne ŝat'ant'e la milit'o'n —”
Friedrich, tre surpriz'it'e, rekt'ig'is la kap'o'n: ”Ĉu rezign'i mi'a'n profesi'o'n? Mi ne hav'as ali'a'n ... Kaj ne est'as neces'e, ŝat'i la milit'o'n por far'i milit'serv'o'n, sam'e kiel oni ne bezon'as — ,’ ”Jes, jes,” inter'romp'is mi'a patr'o, ”tio'n vi jam dir'is antaŭ'e: sam'e kiel fajr'o'esting'ist'o ne bezon'as ŝat'i fajr'o'j'n —”
”Mi pov'us cit'i plu'a'j'n ekzempl'o'j'n: sam'e kiel kurac'ist'o ne bezon'as ŝat'i kancer'o'n kaj tif'o'n, aŭ juĝ'ist'o est'i admir'ant'o de ŝtel'o'j. Sed ĉu rezign'i mi'a'n profesi'o'n? Kia'n motiv'o'n mi hav'us por tio'n far'i?”
”Motiv'o est'us,” dir'is onkl'in'o Maria, ”liber'ig'i vi'a'n edz'in'o'n de la garnizon'a viv'o — kaj de la tim'o, se okaz'as milit'o ...
Kvankam tiu tim'o est'us sen'senc'a, ĉar se al iu est'as destin'it'e mal'jun'iĝ'i, li long'temp'e viv'os, malgraŭ la danĝer'o'j.”
”La dir'it'a'j motiv'o'j cert'e est'us grav'a'j. Plej'ebl'e for'ig'i de mi'a est'ont'a edz'in'o la mal'agrabl'aĵ'o'j'n de la viv'o, est'os mi'a plej fervor'a klopod'o; sed la mal'agrabl'aĵ'o hav'i edz'o'n sen profesi'o kaj okup'o est'us pli grav'a ol tiu de garnizon'a viv'o, ĉu ne ver'e?
Kaj la risk'o, ke mi'a edz'iĝ'o est'u atribu'it'a al mal'labor'em'o aŭ mal'kuraĝ'o est'us pli mal'bon'a ol la danĝer'o'j de milit'ir'o. Ver'dir'e, la pens'o neniam ven'is en mi'a'n kap'o'n ... Esper'ebl'e ankaŭ ne en vi'a'n, Mart'a?”
”Kaj se mi far'us el ĝi kondiĉ'o'n?”
”Tio'n vi ne far'os. Ali'e mi dev'us rezign'i la plej alt'a'n feliĉ'o'n.
Vi est'as riĉ'a — mi posed'as neni'o'n krom mi'a milit'ist'a ofic'o, krom la ŝanc'o pri est'ont'a avanc'o — kaj tiu'n ĉi posed'aĵ'o'n mi ne vol'as for'don'i. Tio est'us kontraŭ ĉia ind'ec'o, kontraŭ mi'a'j ide'o'j pri honor'o.”
”Brav'e, mi'a fil'o ... nun mi est'as kontent'a. Tia ag'o est'us est'int'a hont'aĵ'o. Post nur ne'long'a temp'o vi ating'os la rang'o'n de kolonel'o kaj cert'e far'iĝ'os general'o — fin'e vi ebl'e far'iĝ'os komand'ant'o de fortik'aĵ'o, guberni'estr'o aŭ ministr'o de milit'o. Tio hav'ig'os ankaŭ al la edz'in'o agrabl'a'n situaci'o'n.”
Mi silent'is. Mi tut'e ne cel'is far'iĝ'i komand'ant'edz'in'o. Mi plej mult'e est'us ŝat'int'a pas'ig'i mi'a'n viv'o'n kun la vir'o de mi'a elekt'o en kamp'ar'a re'tir'iĝ'o; tamen li'a'j esprim'it'a'j decid'o'j plaĉ'is al mi; ĉar ili gard'is li'n kontraŭ la mal'nobl'ig'ant'a suspekt'o, kiu'n mi'a patr'o hav'is kontraŭ li, kaj kiu'n li cert'e est'us sufer'int'a ankaŭ de la flank'o de la mond'o.
”Jes, tut'e kontent'a” — daŭr'ig'is mi'a patr'o. ”Ĉar, mal'kaŝ'e, mi opini'is, ke vi precip'e cel'is ... nu, nu — vi ne bezon'as montr'i tiel furioz'a'n mien'o'n — mi vol'as dir'i, ke vi flank'e cel'is re'tir'iĝ'i por viv'i privat'e, kaj tio'n far'ant'e vi est'us tre mal'prav'a. Ankaŭ pro mi'a Mart'a, ĉar ŝi ja ver'e est'as soldat'infan'o, soldat'vidv'in'o — kaj mi ne kred'as, ke ŝi daŭr'e pov'us am'i vir'o'n vest'it'a'n kiel civil'ul'o.”
Nun Tilling dev'is rid'i. Li direkt'is al mi rigard'o'n, kiu klar'e esprim'is: Mi kon'as vi'n pli bon'e, kaj li respond'is laŭt'e: ”Tio'n mi ankaŭ kred'as: ŝi sen'dub'e nur en mi'a'n uniform'o'n en'am'iĝ'is.”
Mi'a fianĉ'o hav'ig'is al si du'monat'a'n for'permes'o'n por ni'a ge'edz'iĝ'a vojaĝ'o. Ni'a unu'a halt'o far'iĝ'is en Berlino.
Mi est'is esprim'int'a la dezir'o'n, met'i girland'o'n sur la tomb'o'n de la patr'in'o de Friedrich kaj komenc'i ni'a'n vojaĝ'o'n per tiu pilgrim'ad'o.
En la prus'a ĉef'urb'o ni rest'is ok tag'o'j'n. Per Friedrich mi kon'at'iĝ'is kun li'a'j tie loĝ'ant'a'j parenc'o'j, kaj ĉiu'j el ili far'is al mi impres'o'n kiel ebl'e plej agrabl'a'n. Kompren'ebl'e — uz'ant'e la roz'kolor'a'j'n okul'vitr'o'j'n, tra kiu'j dum la miel'a'j semajn'o'j la mond'o tiel bel'e aspekt'as — oni ja ĉio'n konsider'as am'ind'a kaj bel'a. Ceter'e la hom'o'j ĝeneral'e nur gaj'e kaj afabl'e kondut'as kontraŭ nov'e ge'edz'iĝ'int'a'j par'o'j; ĉiu'j si'n sent'as dev'ig'at'a'j dis'ĵet'i ĉiam nov'a'j'n roz'o'j'n sur ili'a'n sen tio jam flor'plen'a'n voj'o'n.
Kio precip'e plaĉ'is al mi ĉe la nord'a'j german'o'j est'is la lingv'o. Ne nur, ĉar ili parol'is per la akcent'o de mi'a edz'o — unu el li'a'j propr'ec'o'j, en kiu mi tuj est'is en'am'iĝ'int'a — sed ĉar ĝi ŝajn'is al mi, kompar'e kun la aŭstria el'parol'ad'o, el'montr'i pli alt'a'n grad'o'n de kler'ec'o; aŭ, pli ĝust'e, ne nur ŝajn'is, sed efektiv'e montr'is. Se oni mezur'as la valor'o'n de hom'o laŭ la grad'o de kler'ec'o — kaj kiu pli ĝust'a mezur'il'o ekzist'as ol ĝi? — nord'a german'o est'as iom'et'e pli hom'o ol sud'a german'o.
Tiu dir'o el la buŝ'o de prus'o far'us impres'o'n tre arogant'a'n kaj el plum'o de aŭstri'an'in'o ebl'e ŝajn'as ne'patriot'a; — sed tre mal'oft'a est'as ver'o, kiu ne ie aŭ iu'n ofend'as ...
Ni'a'n unu'a'n vizit'o'n en Berlino — for'las'int'e la tomb'ej'o'n — ni far'is al la frat'in'o de la mort'int'in'o. Laŭ la am'ind'ec'o kaj spirit'a eminent'ec'o de tiu vir'in'o, mi pov'is konklud'i, kiel afabl'a kaj rimark'ind'a cert'e est'is la patr'in'o de Friedrich, se ŝi simil'is al sinjor'in'o Korneli'a von Tessow. Ŝi est'is vidv'in'o de prus'a general'o kaj hav'is nur unu fil'o'n, ĵus far'iĝ'int'a leŭtenant'o.
Pli bel'a'n jun'ul'o'n ol Gottfried von Tessow mi neniam vid'is dum mi'a tut'a viv'o. Est'is kor'tuŝ'e vid'i kiel patr'in'o kaj fil'o am'is unu la ali'a'n; ŝajn'is, ke ankaŭ tiu'rilat'e sinjor'in'o Korneli'a simil'is al si'a frat'in'o. Vid'ant'e ŝi'a'n fier'ec'o'n pri Gottfried kaj li'a'n kares'em'o'n al la patr'in'o, mi jam antaŭ'ĝoj'is pri la temp'o, kiam mi'a fil'o Rudolf est'os plen'kresk'a. Nur unu afer'o'n mi ne pov'is kompren'i, kaj mi tio'n ankaŭ dir'is al mi'a edz'o: ”Kiel patr'in'o pov'as permes'i, ke ŝi'a sol'a infan'o, ŝi'a juvel'o, elekt'u tia'n danĝer'a'n profesi'o'n, kia est'as la milit'ist'a?”
”Ekzist'as pens'o'j, kar'ul'in'o,” respond'is al mi Friedrich, ”kiu'j'n neni'u pens'as, konsider'o'j al cert'a tem'o rilat'ant'a'j, pri kiu'j neni'u medit'as. Tia pri'pens'o est'as la danĝer'o de la milit'ist'a profesi'o. Oni ne permes'as, ke ĝi si'n prezent'u: est'as — tiel oni opini'as — spec'o de mal'dec'o kaj mal'kuraĝ'o en tia konsider'o.
Est'as do kred'o ne'evit'ebl'a kaj ĝeneral'e akcept'at'a, ke tiu'n danĝer'o'n oni nepr'e dev'as risk'i, kaj ke oni ĝi'n fakt'e preskaŭ ĉiam sukces'e tra'viv'as (la procent'o'j de la mort'int'o'j divid'iĝ'as je la ali'a'j). — Oni do tut'e ne pens'as pri probabl'ec'o de mort'o. Ĝi ja ekzist'as; sed ĝi est'as la sam'a por ĉiu nask'it'o, kaj neni'u pens'as pri la mort'o. Pri la for'ig'o de mal'agrabl'a'j ide'o'j la spirit'o far'as mir'ind'aĵ'o'j'n. Kaj fin'e, kia'n pli agrabl'a'n kaj pli bel'a'n situaci'o'n pov'as hav'i prus'a nobel'o ol tiu'n de prus'a kavaleri'oficir'o?”
Ŝajn'is, ke mi ankaŭ plaĉ'is al onkl'in'o Korneli'a. ”Ha,” ŝi foj'e ek'ĝem'is, — ”kial mi'a kompat'ind'a frat'in'o ne hav'is la ĝoj'o'n hav'i tia'n bo'fil'in'o'n kaj vid'i, ke ŝi'a Friedrich est'as tiel feliĉ'a, kiel li nun est'as kun vi? Est'is ĉiam ŝi'a fervor'a dezir'o vid'i li'n edz'iĝ'int'a.
Sed li hav'is tiel alt'a'j'n pretend'o'j'n pri edz'iĝ'o —”
”Ho ne, onkli'nj'o, ĉar li est'is kontent'a je mi ...”
”Tio'n la angl'o'j nom'as a trap for a compliment. Mi esper'as, ke mi'a Gottfried iam sam'e bon'e traf'os la cel'o'n. Mi jam dezir'eg'as spert'i la ĝoj'o'j'n de av'in'o. Tamen mi atend'os ankoraŭ long'e: mi'a fil'o nun hav'as nur du'dek unu jar'o'j'n.”
”Li konfuz'os mult'a'j'n knab'in'kap'o'j'n,” mi dir'is, ”romp'os mult'a'j'n kor'o'j'n —”
”Tio ne est'as ver'ŝajn'a: ne ekzist'as jun'ul'o pli bon'a kaj honest'a. Li iam tre feliĉ'ig'os edz'in'o'n —”
”Kiel Friedrich si'a'n —”
”Tio'n vi ankoraŭ ne pov'as sci'i, mi'a kar'a; pri tio ni re'parol'os post dek jar'o'j. Dum la unu'a'j semajn'o'j preskaŭ ĉiu'j ge'edz'o'j est'as feliĉ'a'j. Sed per tio mi ne intenc'as esprim'i i'a'n dub'o'n pri mi'a nev'o aŭ vi — mi mem kred'as, ke vi'a feliĉ'o est'os daŭr'a.”
De Berlino ni vetur'is al la german'a'j ban'lok'o'j. Escept'e de mi'a mal'long'a vojaĝ'o en Ital'uj'o kun Arn'o — pri kiu mi ceter'e hav'is nur tre mal'preciz'a'n re'memor'o'n — mi neniam est'is for'las'int'a la hejm'o'n. Tiu kon'iĝ'o kun nov'a'j lok'o'j, nov'a'j hom'o'j, nov'a'j viv'manier'o'j, mi'n tre rav'is. La mond'o subit'e aspekt'is pli bel'a kaj du'obl'e interes'a. Se ne est'us est'int'a mi'a et'a Rudolf, kiu'n mi post'las'is, mi est'us propon'int'a al Friedrich: ”Ni dum jar'o'j rond'vojaĝ'u kiel nun. Ni vizit'u la tut'a'n Eŭrop'o'n kaj post'e ali'a'j'n kontinent'o'j'n; ni ĝu'u tiu'n migr'ad'o'n, tiu'n liber'a'n vag'ad'o'n; ni kolekt'u trezor'o'j'n da nov'a'j impres'o'j kaj spert'o'j! Kie'n ajn ni al ven'os — kaj kiel ajn fremd'a'j est'os por ni la land'o kaj la hom'o'j — per ni'a kun'est'ad'o ni kun'port'os sufiĉ'a'n kvant'o'n da hejm'ec'o.”
Kio'n est'us respond'int'a Friedrich al tiu propon'o? Ver'ŝajn'e, ke oni ne pov'as raci'e ”edz'iĝ'vojaĝ'i” ĝis viv'fin'o, ke li'a for'permes'o daŭr'os nur du monat'o'j'n kaj tiu'spec'a'j'n plu'a'j'n saĝ'aĵ'o'j'n.
Ni vizit'is Baden-Baden, Homburg kaj Wiesbaden. Ĉie la sam'a gaj'a, elegant'a viv'o — ĉie tiom da interes'a'j hom'o'j el ĉiu'j land'o'j. Dum la inter'rilat'o'j kun tiu'j fremd'ul'o'j mi rimark'is, ke Friedrich perfekt'e kon'as la franc'a'n kaj la angl'a'n lingv'o'j'n; tio alt'ig'is li'n ankoraŭ je unu grad'o en mi'a admir'o. Mi ĉiam trov'is nov'a'j'n merit'o'j'n en li: dolĉ'anim'ec'o'n, gaj'ec'o'n, vigl'a'n impres'ebl'ec'o'n por ĉia bel'ec'o. Ŝip'vetur'ad'o sur Rejn'o li'n rav'is, kaj en la teatr'o aŭ koncert'o, kiam la art'ist'o'j est'is bon'a'j, ĝu'o bril'is en li'a'j okul'o'j. Pro tio la river'o Rejn'o kun ĝi'a'j kastel'o'j ŝajn'is al mi du'obl'e romantik'a, pro tio mi du'obl'e admir'is la muzik'aĵ'o'j'n de fam'a'j virtuoz'o'j.
Tiu'j du monat'o'j bedaŭr'ind'e tro rapid'e pas'is. Friedrich pet'is pli'long'ig'o'n de si'a for'permes'o, sed sen'sukces'e. Est'is por mi, de'post ni'a ge'edz'iĝ'o, la unu'a ĉagren'o, kiam al'ven'is tiu oficial'a paper'o, kiu sek'stil'e ordon'is ni'a'n re'ven'o'n.
”Kaj tio'n la hom'o'j nom'as liber'ec'o!” mi kri'is, ĵet'ant'e sur la tabl'o'n la ofend'a'n dokument'o'n.
Tilling rid'et'is. ”Ho, mi tut'e ne imag'as, ke mi est'as liber'a, mi'a estr'in'o,” li dir'is.
”Se mi est'us vi'a estr'in'o, mi pov'us ordon'i al vi for'las'i la milit'serv'o'n kaj serv'i nur mi'n.”
”Pri tiu demand'o ni ja est'is inter'konsent'int'a'j —”
”Cert'e: mi dev'is ced'i; tamen tio pruv'as, ke vi ne est'as mi'a sklav'o — kaj tio'n mi plen'e aprob'as, mi'a kar'a, fier'a edz'o!”
Sed la pesimism'a'n doktrin'o'n, ke la viv'o est'as mal'bon'aĵ'o, ke est'us pli bon'e por ĉiu'j ne est'i nask'it'a'j — ni'a propr'a ekzist'ad'o plen'e refut'is.
Krist'nask'e ni ir'is al Vieno por pas'ig'i la fest'o'tag'o'j'n en famili'a rond'o. Mi'a patr'o nun est'is tut'e trankvil'ig'it'a rilat'e al Friedrich. La fakt'o, ke li ne for'las'is la milit'serv'o'n est'is for'pel'int'a la antaŭ'a'j'n suspekt'o'j'n. Ke mi ”ne'konven'e edz'in'iĝ'is”
sen'dub'e rest'is la konvink'o de mi'a patr'o, kaj ankaŭ de onkl'in'o Maria; ali'part'e ili dev'is konsent'i pri la fakt'o, ke mi'a edz'o tre feliĉ'ig'is mi'n, kaj pro tio ili est'is dank'em'a'j.
Roz'a kaj Lil'i bedaŭr'is, ke dum la ven'ont'a karnaval'o ili en'ir'os en la ”mond'o'n” ne sub mi'a observ'ad'o, sed sub tiu mult'e pli sever'a de onkl'in'o. Konrad Althaus, kiel antaŭ'e, est'is oft'a vizit'ant'o en la dom'o, kaj ŝajn'is al mi, ke li far'is kelk'a'j'n progres'o'j'n en la favor'o de Lil'i.
La sankt'a vesper'o far'iĝ'is tre gaj'a. Est'is lum'ig'it'a grand'a krist'nask'a arb'o, kaj ĉiu'spec'a'j donac'o'j est'is inter'ŝanĝ'it'a'j. La reĝ'o de la fest'o kaj tiu, kiu ricev'is plej mult'e da donac'o'j est'is kompren'ebl'e mi'a fil'o Rudolf; sed ankaŭ ĉiu'j ali'a'j ricev'is donac'o'j'n. Friedrich ricev'is de mi objekt'o'n, ĉe kies aspekt'o li ne pov'is de'ten'i ĝoj'a'n kri'o'n. Ĝi est'is arĝent'a paper'prem'il'o en form'o de cikoni'o. Ĝi ten'is en bek'o paper'et'o'n, sur kiu est'is skrib'it'a'j per mi'a man'o la vort'o'j: En somer'o 1864 mi al'port'os i'o'n.
Friedrich mi'n fort'eg'e ĉirkaŭ'pren'is. Se la ali'a'j ne ĉe'est'us, li cert'e est'us far'int'a kun mi rond'danc'et'o'n.
”Mi admir'as vi'a'n sagac'ec'o'n, doktor'o. Jes, ni est'as feliĉ'a'j.
Ĉu ni rest'os tia'j? Tio bedaŭr'ind'e ne de'pend'as de ni, sed de la sort'o ... Super ĉiu feliĉ'o flug'pend'as ia danĝer'o, kaj ju pli intens'a la unu'a, des pli terur'a la ali'a.”
”Kio'n vi pov'as tim'i?”
”La mort'o'n.”
”Ha, pri ĝi mi ne pens'is. Mi cert'e, kiel kurac'ist'o, oft'e renkont'as tiu'n tim'ig'il'o'n — sed mi ĝi'n mal'atent'as. Por san'a'j kaj jun'a'j hom'o'j, kiel la pri'parol'it'a feliĉ'a par'o, ĝi est'as tiel mal'proksim'a —”
”Kio'n util'as al soldat'o jun'ec'o kaj san'o?”
”For'pel'u tia'j'n ide'o'j'n, kar'eg'a baron'in'o. Minac'as neni'u milit'o. Ĉu ne ver'e, ekscelenc'o,” li al'parol'is la ministr'o'n, ”nun'temp'e ne vid'iĝ'as sur la ĉiel'o politik'a la oft'e cit'it'a nigr'a punkt'o?”
”Punkt'o signif'as tro mal'mult'e,” respond'is la al'parol'it'a.
”Est'us pli ver'e nigr'a, pez'a nub'o.”
Mi ek'trem'is ĝis intern'e.
”Kio? Kiel? kio'n vi pens'as?” mi kri'is viv'ec'e.
”Dan'uj'o tro mal'bon'e kondut'as ...”
”Ha, Dan'uj'o,” mi dir'is trankvil'ig'it'a. ”La nub'o do ne minac'as ni'n. Mi ja ĉiu'okaz'e ĉagren'iĝ'as aŭd'ant'e, ke ie est'os batal'o — sed se milit'ir'os la dan'o'j kaj ne la aŭstri'an'o'j, mi cert'e tio'n bedaŭr'as, sed mi ne tim'as pro tio.”
”Nek est'us bezon'o tim'i, se okaz'e Aŭstrio part'o'pren'us. Defend'ant'e la rajt'o'j'n de Schlesvig-Holstein kontraŭ la per'fort'o de Dan'uj'o, ni neni'o'n risk'os. Ne est'as afer'o pri aŭstria teritori'o, kies perd'o pov'us est'i kaŭz'at'a de mal'sukces'a milit'o —”
”Ĉu vi do kred'as, pa'ĉj'o, ke — se ni'a'j trup'o'j dev'us el'marŝ'i — mi pens'us pri afer'o'j kiel aŭstria teritori'o kaj dan'a per'fort'o? Mi vid'us nur unu afer'o'n: la mort'danĝer'o'n de ni'a'j am'at'o'j. Kaj tiu rest'as sam'e grav'a, ĉu okaz'as milit'o pro tiu aŭ ali'a kaŭz'o.”
”La individu'a'j sort'o'j ne grav'as, kar'a infan'o, kiam la afer'o est'as pri histori'a'j okaz'aĵ'o'j. Se okaz'as milit'o, silent'as la demand'o, ĉu ĉi tiu aŭ tiu mort'os aŭ ne, kaj nur aŭd'iĝ'as la grav'eg'a demand'o, kiom la patr'uj'o per tio gajn'os aŭ perd'os. Kaj kiel mi dir'is: se ni batal'os kontraŭ la dan'o'j, ni perd'os neni'o'n, sed ni pli'fort'ig'os ni'a'n potenc'o'n en la German'a Lig'o. Mi ĉiam esper'as, ke la Habsburgoj iam re'gajn'os la de ili merit'it'a'n rang'o'n kiel german'a'j imperi'estr'o'j. Tio nur est'us laŭ rajt'o. La ni'a est'as la plej grav'a ŝtat'o en la Lig'o! Ni'a hegemoni'o ja est'as cert'a — sed tio ne sufiĉ'as ... Mi plezur'e konsent'us pri milit'o kontraŭ Dan'uj'o, ne nur por re'bon'ig'i la mal'sukces'o'n de la jar'o 59, sed ankaŭ por tia'manier'e ali'form'ig'i ni'a'n pozici'o'n en la German'a Lig'o, ke tio al ni plen'e kompens'us la perd'o'n de Lombardio kaj — ebl'e? — al ni hav'ig'us tia'n pli'fort'ig'o'n, ke ni facil'e re'gajn'us tiu'n provinc'o'n.”
Mi send'is rigard'o'n al Friedrich. Li ne part'o'pren'is la konversaci'o'n, sed rid'ant'e inter'parol'is kun Lil'i. Akr'a dolor'o tra'penetr'is mi'a'n anim'o'n: dolor'o kvazaŭ en unu fask'o unu'ig'ant'e mult'a'j'n divers'a'j'n percept'o'j'n: Milit'o ... kaj li, mi'a ĉio, dev'os kun'ir'i ... kripl'ig'it'a, mort'paf'it'a ... la infan'o sub mi'a kor'o, kies anonc'it'a al'ven'o li'n hieraŭ tiel ĝoj'ig'is — ĉu ĝi nask'iĝ'os sen'patr'a? —Detru'it'a, detru'it'a — ni'a apenaŭ ek'flor'int'a feliĉ'o, kiu promes'is ankoraŭ frukt'o'j'n tiel sufiĉ'eg'a'j'n! ... Tiu danĝer'o sur unu teler'o de la pes'il'o, kaj kio sur la ali'a? Ŝat'at'ec'o de Aŭstrio en la German'a Lig'o, liber'ig'o de Schlesvig-Holstein ”freŝ'a'j laŭr'o'foli'o'j en la glor'kron'o de la arme'o” t. e. kelk'a'j fraz'o'j por lern'ej'a'j parol'ad'o'j kaj arme'a'j proklam'o'j ... kaj eĉ tio est'is nur dub'a, ĉar tiel ebl'a kiel la venk'o est'is ja la mal'venk'o ... Kaj ne nur al izol'a sufer'o, la mi'a, est'as kontraŭ'met'at'a la supoz'at'a bon'stat'o de la patr'o'land'o, sed kelk'a'j mil'o'j da hom'o'j en la propr'a kaj en la mal'amik'a land'o sufer'os la sam'a'n mi'n ĵus tra'penetr'ant'a'n dolor'o'n — Ha, ĉu ne est'us ebl'e, tio'n mal'help'i — ĉu oni tio'n ne pov'us antaŭ'for'ig'i? — Se ĉiu'j unu'iĝ'us — ĉiu'j saĝ'ul'o'j, bon'ul'o'j, just'ul'o'j — por de'turn'i la minac'ant'a'n mal'bon'o'n — ”Dir'u do,” mi laŭt'e al'parol'is la ministr'o'n, ”ĉu ver'e la situaci'o est'as tiel mal'bon'a? Ĉu vi do, ministr'o'j kaj diplomat'o'j, ne pov'is evit'i tia'j'n konflikt'o'j'n, ĉu vi ne sukces'os ili'n mal'help'i?”
”Ĉu vi do kred'as, baron'in'o, ke est'as ni'a ofic'o star'ig'i etern'a'n pac'o'n? Tio sen'dub'e est'us bel'a misi'o — sed ne'plen'um'ebl'a. Mi'a ofic'o nur est'as gard'i la interes'o'j'n de ni'a'j respektiv'a'j ŝtat'o'j kaj dinasti'o'j, por kontraŭ'star'i al ĉiu minac'ant'a mal'pli'ig'o de ili'a potenc'o, laŭ'pov'e akir'i ĉiu'n ebl'a'n super'ec'o'n, ĵaluz'e gard'i la honor'o'n de la land'o, venĝ'i iu'n al ni far'it'a'n insult'o'n —”
”Mal'long'e,” mi inter'romp'is, ”ag'i laŭ la milit'ist'a princip'o: plej ebl'e mal'util'i al la mal'amik'o — nom'e al ĉiu ali'a ŝtat'o — kaj, se nask'iĝ'as disput'o, obstin'e asert'i, ke oni est'as prav'a — eĉ kiam oni konsci'as, ke oni est'as mal'prav'a; ĉu ne ver'e?”
”Ja cert'e.”
”Ĝis kiam la du disput'ant'o'j sen'pacienc'iĝ'as, kaj dev'as ek'batal'i ... est'as abomen'ind'e!”
”Tamen tio est'as la sol'a rimed'o. Kiel ali'e pov'us est'i mal'konfuz'it'a disput'o inter popol'o'j?”
”Kiel do mal'konfuz'iĝ'as proces'o'j inter unu'op'a'j civiliz'it'a'j hom'o'j?”
”Per tribunal'o. Sed popol'o'j sub'met'iĝ'os al neni'u tia.”
”Ne pli ol la sovaĝ'ul'o'j,” dir'is d-ro Bresser, mi'n help'ant'e.
”Erg'o, koncern'e reciprok'a'j'n rilat'o'j'n, la popol'o'j est'as ankoraŭ ne'civiliz'it'a'j, kaj pas'os ankoraŭ mult'e da temp'o, ĝis kiam ili sukces'os star'ig'i arbitraci'a'n tribunal'o'n.”
”Tio neniam far'iĝ'os,” dir'is mi'a patr'o. ”Est'as afer'o'j, kiu'j nur per milit'o pov'as est'i mal'konfuz'it'a'j, sed ne per proces'o.
Eĉ se oni pov'us star'ig'i tia'n arbitraci'a'n tribunal'o'n — la fort'a'j reg'ist'ar'o'j, sam'e ne'volont'e sub'met'iĝ'us al ĝi, kiel du nobel'o'j, el kiu'j unu est'as ofend'it'a de la ali'a, sub'met'us si'a'n mal'konsent'o'n al tribunal'o. Tiu'j ĉi simpl'e, send'int'e si'a'j'n atest'ant'o'j'n unu al ali'a, honest'e inter'batal'us.”
”La duel'o ankaŭ est'as barbar'a, mal'bon'mor'a kutim'o —”
”Vi ĝi'n ne ŝanĝ'os, doktor'o.”
”Mi ĝi'n almenaŭ ne aprob'as, ekscelenc'o.”
”Kio'n vi do dir'as, Friedrich?” demand'is nun mi'a patr'o la bo'fil'o'n. ”Ĉu vi ankaŭ opini'as, ke iu, post ricev'it'a vang'o'frap'o, dev'as plend'i al juĝ'ist'o por 5 fl. da mon'a kompens'o?”
”Mi tio'n ne far'us.”
”Vi instig'us la ofend'int'o'n al duel'o?”
”Kompren'ebl'e.”
”Ha, ha, doktor'o — ha, ha, Mart'a,” triumf'e kri'is mi'a patr'o, ”ĉu vi aŭd'as? Eĉ Tilling, kvankam ne ŝat'ant'e milit'o'n, konfes'as ke li aprob'as la duel'o'n.”
”Aprob'i? Ne, tio'n mi ne pretend'is. Mi nur dir'is, ke eventual'e mi prefer'us duel'i — kiel mi far'is jam kelk'foj'e; sam'e kompren'ebl'e, kiel mi jam kelk'foj'e milit'ir'is kaj, en la proksim'a okaz'o, de'nov'e milit'ir'os. Mi sub'met'iĝ'as al la dekret'o'j de la honor'o. Sed tio'n far'ant'e mi ne intenc'as kred'ig'i, ke tiu'j dekret'o'j, kia'j ili ekzist'as inter ni, est'as konform'a'j al mi'a moral'a ideal'o. Iom post iom, kiam tiu ideal'o ek'reg'os, la pri'honor'a opini'o ankaŭ ali'iĝ'os: unu'e insult'o sufer'it'a, sed ne merit'it'a, ne re'fal'os kiel mal'honor'o sur la sufer'int'o'n, sed sur la mal'ĝentil'a'n insult'int'o'n; du'e la kutim'o de mem'venĝ'ad'o en afer'o'j de honor'o est'os for'ig'it'a, sam'e kiel la mem'valid'ig'o de propr'a rajt'o en ali'a'j afer'o'j efektiv'e jam ĉes'is en civiliz'it'a'j soci'a'j rond'o'j. Ĝis tiam —”
”Ni long'a'n temp'o'n atend'os,” inter'romp'is mi'a patr'o, ”tiel long'e kiel ekzist'os nobel'o'j —”
”Ankaŭ tio ne bezon'as ĉiam daŭr'i,” opini'is la doktor'o.
”Ho, ho! vi intenc'as for'ig'i eĉ la nobel'ar'o'n, vi radikal'ul'o?”
kri'is mi'a patr'o.
”La feŭd'a'n cert'e. La est'ont'ec'o ne bezon'os nobel'o'j'n.”
”Des pli da nobl'ul'o'j,” pli'fort'ig'is Friedrich.
”Kaj tiu nov'a spec'o konsent'os pri vang'o'frap'o'j?”
”Ĝi ili'n ne don'os.”
”Kaj si'n ne defend'os, se la najbar'a ŝtat'o ĝi'n milit'e atak'os?”
”Ne ekzist'os atak'ant'a'j najbar'a'j ŝtat'o'j — tiel mal'mult'e kiel nun'temp'e ni'a'j'n bien'o'j'n mal'amik'a'j najbar'a'j kastel'o'j ĉirkaŭ'as.
Kaj sam'e kiel la nun'a kastel'mastr'o ne plu bezon'as band'o'n da arm'it'a'j servut'ul'o'j —”
”Sekv'e la est'ont'a ŝtat'o pov'os ekzist'i sen arme'o? Kio do far'iĝ'os el vi leŭtenant-kolonel'o?”
”Kio far'iĝ'is el la arm'it'a'j servut'ul'o'j?”
La mal'nov'a disput'o, tia'manier'e re'komenc'it'a, daŭr'is dum kelk'a temp'o. Mi rav'it'e aŭskult'is mi'a'n edz'o'n; est'is por mi ne'dir'ebl'a ĝoj'o, vid'i kiel firm'e kaj konvink'ig'e li defend'is la interes'o'j'n de super'a civiliz'o, kaj en'pens'e mi don'is al li la titol'o'n de li antaŭ'e cit'it'a'n: ”nobl'ul'o.”
Ni rest'is ankoraŭ du semajn'o'j'n en Vieno. Sed ne est'is por mi gaj'a liber'temp'o. Tiu fatal'a ”ven'ant'a milit'o,” kiu'n nun pri'trakt'is ĉiu'j gazet'o'j kaj inter'parol'ad'o'j, for'pren'is de mi ĉiu'n viv'o'ĝoj'o'n. Kiam ajn mi pens'is pri iu el la er'o'j, el kiu'j konsist'is mi'a feliĉ'o — precip'e pri la posed'o de la ĉiu'tag'e pli am'at'a edz'o — mi ankaŭ dev'is pens'i pri la mal'cert'ec'o, pri la danĝer'o, kiu'j en la est'ont'a milit'o minac'os mi'a'n feliĉ'o'n. Mi ne kapabl'is tut'kor'e ĝu'i. Akcident'o'j kiel mal'san'o kaj mort'o, fajr'o'j kaj inund'o'j, ja oft'e okaz'as; sed oni kutim'as ne plu pens'i pri ili, kaj malgraŭ tiu'j danĝer'o'j, oni viv'as kun sufiĉ'e da trankvil'o. Sed kial la hom'o'j kre'is por si mem danĝer'o'j'n arbitr'e al'trud'it'a'j'n, tia'manier'e obstin'e, ne'si'n'gard'e kaj ne'natur'e ŝancel'ig'ant'e la ne'cert'a'n fundament'o'n, sur kiu est'as baz'it'a ili'a ter'a feliĉ'o? Ver'dir'e, oni kutim'is konsider'i ankaŭ la milit'o'n kiel laŭ'natur'a'n fenomen'o'n, parol'ant'e pri ĝi, kvazaŭ pri io kontrakt'o'n nul'ig'ant'a, kiel ter'trem'o kaj inund'o — kaj sekv'e ankaŭ pens'i pri ĝi kiel ebl'e plej mal'mult'e. Sed mi ne plu pov'is akcept'i tiu'n vid'manier'o'n. La demand'o'n: Ĉu tio do dev'as est'i? pri kiu Friedrich iam parol'is, mi rilat'e al la milit'o oft'e est'is ne'int'a, kaj anstataŭ rezignaci'o mi sent'is dolor'o'n kaj koler'o'n — mi dezir'us vok'i al ili ĉiu'j: Ne far'u ĝi'n! — ne far'u ĝi'n!
Ĉi tiu Schlesvig-Holstein kaj la dan'a konstituci'o — ĉu tio ni'n koncern'as? Ĉu la ”laŭ'protokol'a princ'o” neni'ig'is la fundament'a'j'n leĝ'o'j'n de la 13-a de novembr'o 1813, aŭ ĉu li ili'n konfirm'is — kio'n tio signif'as por ni? Sed jen ĉiu'j gazet'o'j kaj konversaci'o'j en'hav'is nur diskut'o'j'n pri tiu demand'o, kvazaŭ ĝi est'us la afer'o plej grav'a, plej decid'a, plej revoluci'a de la mond'o, kaj la demand'o: Ĉu ni'a'j edz'o'j kaj fil'o'j est'os mort'ig'it'a'j aŭ ne? kompar'e preskaŭ indiferent'a: Mi'n pli-mal'pli trankvil'ig'is nur la ide'o pri dev'o. Jes cert'e: — ni al'iĝ'is al la German'a Lig'o kaj kun'e kun la german'a'j frat'o'j ni dev'as batal'i por la rajt'o'j de sub'prem'at'a'j german'a'j frat'o'j. La princip'o de naci'ec'o ebl'e est'as io, kio dev'as est'i fort'e sub'ten'at'a — de tiu vid'punkt'o do ĝi dev'as est'i ... Per al'kroĉ'iĝ'o al tiu ide'o la dolor'a koler'o en mi'a anim'o iom'et'e mal'akr'iĝ'is. Se mi est'us pov'int'a antaŭ'vid'i, ke post du jar'o'j tiu tut'a german'a frat'iĝ'o ŝanĝ'iĝ'os en la plej amar'a'n mal'amik'ec'o'n, kaj ke la mal'am'o al la prus'o far'iĝ'os pli furioz'a ol nun la mal'am'o al la dan'o — mi jam tiam est'us kompren'int'a, kiel mi nun kompren'as, ke la motiv'o'j cit'it'a'j kiel prav'ig'o de la atak'o est'is nur fraz'o'j kaj pretekst'o'j. La vesper'o'n antaŭ nov'jar'o ni de'nov'e pas'ig'is en la dom'o de mi'a patr'o. Kiam sonor'is la dek'du'a, tiu lev'is si'a'n punĉ'glas'o'n: ”La milit'o, kiu ni'n atend'as en la nov'e'nask'it'a jar'o far'iĝ'u glor'a por ni'a'j arm'il'o'j” — li dir'is solen'e — mi re'met'is mi'a'n jam lev'it'a'n glas'o'n sur la tabl'o'n — ”kaj est'u ni'a'j am'at'o'j al ni konserv'at'a'j!” li fin'is.
Nun mi re'pren'is la glas'o'n.
”Kial vi ne tint'ig'is dum la unu'a part'o de mi'a tost'o, Mart'a?”
”Ĉar mi pri milit'ir'o nur pov'as dezir'i, ke ĝi — ne okaz'u.”
Kiam ni re'ven'is en ni'a'n hotel'o'n kaj en ni'a'n dorm'o'ĉambr'o'n, mi mi'n ĵet'is sur la brust'o'n de Friedrich.
”Mi'a sol'am'at'o! Friedrich! Friedrich!”
Li kares'e mi'n prem'is al si.
”Kio est'as al vi, Mart'a? Ĉu vi plor'as ... hodiaŭ en la nov'jar'a nokt'o? Kial do inaŭgur'i la jun'a'n 1864 per larm'o'j. kar'ul'in'o?
Ĉu vi do est'as mal'feliĉ'a? Ĉu mi iel vi'n ofend'is?”
”Vi? Ho ne, ne — vi mi'n nur tro feliĉ'ig'as — kaj pro tio mi tim'as.”
”Ĉu superstiĉ'a, mi'a Mart'a? Ĉu vi ankaŭ imag'as envi'em'a'j'n di'o'j'n, kiu'j detru'as tro bel'a'n hom'feliĉ'o'n.”
”Ne la di'o'j — la mal'saĝ'a'j hom'o'j mem al'tir'as sur si'n mal'feliĉ'o'n.”
”Ĉu vi alud'as al la ebl'a milit'o? Tamen neni'o est'as ankoraŭ decid'it'a, kial do la tro'fru'a ĉagren'o? Kiu sci'as, ĉu okaz'os batal'o, kiu sci'as, ĉu mi dev'os kun'marŝ'i? ... Ven'u, kar'ul'in'o, ni sid'iĝ'u” — li al'tir'is mi'n apud si, sur la sof'o'n — ”ne mal'ŝpar'u vi'a'j'n larm'o'j'n pro nur'a ebl'ec'o.”
”Jam la ebl'ec'o mi'n dolor'ig'as. Se est'us cert'ec'o, Friedrich.
mi ne kviet'e plor'us sur vi'a ŝultr'o — mi laŭt'ig'us mi'a'j'n kri'o'j'n kaj ĝem'o'j'n ... Sed la ebl'ec'o, la probabl'ec'o, ke dum la ven'ont'a jar'o milit'ist'a ordon'o vi'n for'ŝir'os el mi'a'j brak'o'j — jam sufiĉ'as por ig'i mi'n tim'i kaj funebr'i.”
”Pri'pens'u, Mart'a, vi mem ir'as renkont'e al danĝer'o — kiel vi'a krist'nask'a donac'o ĝi'n tiel delikat'e sci'ig'is al mi — kaj tamen ni ambaŭ ne pens'as pri la terur'a ebl'ec'o minac'ant'a ĉiu'n vir'in'o'n per la akuŝ'o, preskaŭ tiel oft'e kiel ĉiu'n vir'o'n sur la batal'kamp'o ... Ni ĝu'u la viv'o'n kaj ne pens'u pri la mort'o flug'pend'ant'a super ni'a'j kap'o'j.”
”Vi ja parol'as kiel onkl'in'o Maria, kar'ul'o — kvazaŭ ni'a sort'o nur de'pend'us de la ’destin'o’ kaj ne de la ne'si'n'gard'em'o, kruel'ec'o, sovaĝ'ec'o kaj stult'ec'o de ni'a'j proksim'ul'o'j. Kio est'as la ne'evit'ebl'a neces'o de tiu milit'o kontraŭ Dan'uj'o?”
”Ĝi ne ankoraŭ komenc'iĝ'is, pov'as ankoraŭ —”
”Mi sci'as, mi sci'as: — okaz'aĵ'o'j pov'as ankoraŭ mal'help'i la mal'bon'aĵ'o'n. Sed ne la hazard'o, ne politik'a'j ruz'aĵ'o'j kaj kapric'o'j dev'us decid'i tia'n grav'a'n demand'o'n, nur la firm'a, sincer'a hom'a vol'o. Kio'n util'as mi'a ’dev'us’ kaj ’ne dev'us’ — mi ne pov'as ŝanĝ'i la ord'o'n de la far'o'j, sed nur plend'i pri ili. Por tio, help'u mi'n, Friedrich, — ne prov'u mi'n konsol'i per la komun'a'j, sen'valor'a'j el'turn'iĝ'o'j! Vi mem ili'n ne kred'as — vi mem sent'as por ili laŭd'ind'a'n antipati'o'n ... Vi plaĉ'os al mi nur, se vi kun'e kun mi kondamn'as kaj pri'plend'as tio'n, kio tiel eg'e mal'feliĉ'ig'os mi'n kaj sen'nombr'a'j'n ali'a'j'n hom'o'j'n.”
”Jes, kar'ul'in'o mi'a, se la fatal'aĵ'o okaz'os, mi konsent'os, ke vi est'as prav'a, tiam mi ne kaŝ'os al vi la abomen'o'n kaj la mal'am'o'n, kiu'n la ordon'it'a popol'mort'ig'o inspir'as al mi ... Sed hodiaŭ ni ankoraŭ ĝu'u la viv'o'n ... Ni ja posed'as unu la ali'a'n — neni'o ni'n dis'ig'as ... ne la plej mal'grand'a bar'o inter ni'a'j anim'o'j! Ni ĝu'eg'u tiu'n feliĉ'o'n — dum ĝi est'as ni'a ... Ni ne pens'u pri ties minac'at'a detru'o ... Cert'e neni'a ĝoj'o pov'as etern'e daŭr'i. Post cent jar'o'j est'os tut'e egal'e, ĉu ni viv'is long'e aŭ ne: Fin'e tio ne de'pend'as de la nombr'o de la bel'a'j viv'tag'o'j, sed de la grad'o de ili'a bel'ec'o. La est'ont'o al'port'u kio'n ĝi vol'os, mi'a kar'eg'a edz'in'o — ni'a est'ant'o est'as tiel bel'a, tiel bel'a, ke mi nun pov'as sent'i nur feliĉ'eg'a'n rav'o'n.”
Dum li tia'manier'e parol'is, li met'is si'a'n brak'o'n ĉirkaŭ mi kaj kis'is mi'a'n kap'o'n, apog'it'a'n sur li'a brust'o. Tiam mi ankaŭ forges'is la minac'ant'a'n est'ont'o'n kaj en'profund'iĝ'is en la dolĉ'a'n pac'o'n de la nun'a moment'o.
Neni'u nun dub'is pri la ven'ont'a milit'o. En Vieno mi ankoraŭ est'is aŭd'int'a kelk'a'j'n person'o'j'n, kiu'j opini'is, ke la danholsteina demand'o ebl'e pov'us est'i solvat'a per diplomati'o; sed en la milit'ist'a'j rond'o'j de ni'a fortik'aĵ'a garnizon'o oni nepr'e mal'kred'is la ebl'ec'o'n de pac'o. Inter la oficir'o'j kaj ili'a'j edz'in'o'j plej mult'e reg'is ĝoj'a ekscit'ec'o: est'ont'a okaz'o de disting'iĝ'o kaj avanc'o por kontent'ig'i la ag'em'ec'o'n de la unu'a, la ambici'o'n de la du'a, la mon'bezon'o'n de la tri'a.
”Est'as bon'eg'a milit'o, kiu prepar'iĝ'as,” dir'is la kolonel'o, ĉe kiu ni est'is festen'ant'a'j kun'e kun kelk'a'j ali'a'j oficir'o'j kaj oficir'edz'in'o'j, ”bon'eg'a milit'o, kiu est'as ankaŭ tre popular'a. Neni'u danĝer'o por ni'a teritori'o — ankaŭ la kamp'ar'an'o'j'n ĝi ne mal'util'os, ĉar la milit'a scen'ej'o est'os en fremd'a land'o. En tia'j cirkonstanc'o'j la plezur'o batal'i est'as ver'e du'obl'ig'it'a.”
”Kio mi'n entuziasm'ig'as,” dir'is jun'a super'leŭtenant'o, ”est'as la nobl'a motiv'o defend'i la sub'prem'it'a'j'n rajt'o'j'n de ni'a'j frat'o'j. Ke la prus'o'j ir'os kun'e kun ni, aŭ pli ĝust'e ni kun'e kun ili, unu'e cert'ig'as la venk'o'n, du'e pli'fort'ig'os la naci'a'j'n lig'il'o'j'n.
La ide'o de naci'ec'o —”
”Vi prefer'e ne parol'u pri tio,” inter'romp'is la regiment'estr'o iom sever'ton'e. ”Por aŭstr'o ĉi tiu tromp'o ne bon'e konven'as.
Est'is tiu ide'o, kiu okaz'ig'is la milit'o'n de 59, ĉar sur tiu ĉeval'aĉ'o ”ital'a Ital'uj'o” ĉiam rajd'is Louis Napoléon. Kaj tiu princip'o tut'e ne taŭg'as por Aŭstrio; bohem'o'j, hungar'o'j, german'o'j, kroat'o'j — kie est'as la naci'a lig'il'o? Ni kon'as nur unu princip'o'n ni'n unu'ig'ant'a'n, la lojal'a'n am'o'n al ni'a dinasti'o. Kio ni'n dev'as entuziasm'ig'i, kiam ni milit'ir'as, ne est'as la fakt'o, ke ni batal'as por german'o'j kaj kun'e kun german'o'j, sed ke ni pov'as milit'ir'ant'e serv'i ni'a'n nobl'a'n kaj am'at'a'n milit'estr'o'n.
Viv'u la imperi'estr'o!”
Ĉiu'j star'iĝ'is kaj tint'ig'is la glas'o'j'n. Fajr'er'o de entuziasm'o en'ir'is ankaŭ mi'a'n kor'o'n, ĝi'n plen'ig'ant'e unu moment'o'n per agrabl'a varm'o. Am'i la sam'a'n objekt'o'n, la sam'a'n person'o'n, kiam oni est'as mil'op'e, tio inspir'as strang'a'n mil'obl'ig'it'a'n si'n'don'em'o'n ... Est'as tio, kio kiel lojal'ec'o, kiel patriot'ism'o, kiel gild'am'o ŝvel'ig'as la kor'o'j'n. Ĝi ne est'as io ali'a ol am'o, kaj ĝi tiel potenc'e efik'as, ke la ordon'it'a ag'o de mal'am'o — la plej abomen'ind'a ag'o de mort'ig'a mal'am'o: la milit'o — montr'iĝ'as kiel plen'um'it'a ag'o de am'o.
Sed nur moment'o'n mi sent'is tiu'n ard'o'n en mi'a kor'o, ĉar am'o pli fort'a ol tiu al ĉiu'j el'pens'ebl'a'j patr'uj'o'j aŭ patr'uj'estr'o'j kuŝ'is en ties fund'o — la am'o al mi'a edz'o. Li'a viv'o est'is por mi la plej grand'a el ĉiu'j bon'aĵ'o'j, kaj se ĝi est'us el'met'ot'a al danĝer'o, mi pov'us nur mal'ben'i la entrepren'o'n — ĉu ĝi rilat'as al Schlesvig-Holstein aŭ al Japan'uj'o.
La sekv'ant'a'n temp'o'n mi pas'ig'is tre'eg'e mal'trankvil'e. La 16-an de januar'o la lig'an'o'j postul'is de Dan'uj'o, ke ĝi neni'ig'u cert'a'n leĝ'o'n, kontraŭ kiu la holsteina deput'it'ar'o kaj kavalir'ar'o al'vok'is la protekt'o'n de la lig'o, kaj tio dum la daŭr'o de du'dek kvar hor'o'j. Dan'uj'o tio'n rifuz'is. Kiu konsent'us tia'n komand'o'n? Tiu'n rifuz'o'n oni kompren'ebl'e est'is antaŭ'vid'int'a, ĉar prus'a'j kaj aŭstriaj trup'o'j jam star'is ĉe la land'lim'o'j, kaj la 1-an de februar'o ili trans'pas'is la river'o'n Eider.
La sang'a'j kuboj do re'e est'is fal'int'a'j — la milit'o komenc'iĝ'is.
Tio ig'is mi'a'n patr'o'n skrib'i al ni gratul'a'n leter'o'n: ”Ek'ĝoj'u, infan'o'j,” li skrib'is. ”Ni hav'as nun okaz'o'n re'bon'ig'i la bat'o'j'n ricev'it'a'j'n en 59, bat'ant'e la dan'o'j'n. Se ni re'ven'os hejm'e'n el la nord'o kiel venk'int'o'j, ni pov'os post'e ni'n re'e direkt'i al la sud'o: la prus'o'j rest'as ni'a'j lig'an'o'j, kaj tiam la mal'bon'eg'a'j ital'o'j kun si'a intrig'em'a Louis Napoleon ne plu valor'os.”
La regiment'o de Friedrich ne est'is send'it'a al la land'lim'o, kio kaŭz'is al la kolonel'o kaj oficir'o'j grand'a'n sen'iluzi'iĝ'o'n. De mi'a patr'o al'ven'is al ni kondolenc'a skrib'aĵ'o: ”Mi sincer'e bedaŭr'as, ke Tilling hav'as la mal'bon'ŝanc'o'n serv'i en regiment'o ne destin'it'a por komenc'i milit'ir'o'n si'n tiel glor'e anonc'ant'a'n; ceter'e est'as ankoraŭ ebl'e, ke la al'vok'o sekv'os. Mart'a kompren'ebl'e vid'as nur la bon'a'n flank'o'n de la afer'o kaj ĝoj'as, ke ŝi ne rajt'as tim'i pro la am'at'a edz'o, kaj ankaŭ Friedrich, laŭ konfes'o, ne est'as amik'o de milit'o; sed mi pens'as, ke li nur teori'e ĝi'n mal'ŝat'as, ke por tiel dir'it'a'j ”hom'am'a'j”
motiv'o'j li prefer'us, se ne est'us batal'o; sed se ĝi okaz'os, li volont'e ĉe'est'os, instig'it'a de vir'a milit'em'o. Ver'e oni dev'us ĉiam send'i la tut'a'n arme'o'n kontraŭ la mal'amik'o; est'i dev'ig'at'a rest'i hejm'e en tia moment'o, est'as por milit'ist'o tro mal'agrabl'e.”
”Ĉu est'as mal'agrabl'e al vi, Friedrich mi'a, rest'i ĉe mi?” mi demand'is, post leg'o de la leter'o.
Li prem'is mi'n al si'a kor'o. Tiu mut'a respond'o est'is por mi sufiĉ'a.
Sed al kio tio util'is? Mi ne est'is plu trankvil'a. Ĉiu'n tag'o'n pov'is al'ven'i la ordon'o for'marŝ'i. Ha, est'u la mal'feliĉ'a milit'o baldaŭ fin'it'a! ... Mi fervor'eg'e leg'is en la gazet'o'j la raport'o'j'n el la milit'ej'o kaj tre'eg'e dezir'is, ke la lig'an'o'j gajn'u decid'ig'a'j'n batal'o'j'n. Mi konfes'as, ke la dezir'o ne est'is ĉef'e patriot'a. Kompren'ebl'e mi prefer'is vid'i la venk'o'n de ni'a flank'o; sed kio'n mi atend'is de ĝi, est'is unu'e la fin'iĝ'o de la milit'o, antaŭ ol mi'a ”ĉio en la mond'o” est'us dev'ig'at'a part'o'pren'i, nur du'e la triumf'o de mi'a'j sam'land'an'o'j, kaj last'e la interes'o'j de la ”mar'ĉirkaŭ'at'a” pec'o de land'o. Ĉu Schlesvig aparten'us al Dan'uj'o aŭ ne, est'is por mi afer'o tut'e indiferent'a. Kaj fin'e — ĉu ĝi ne dev'us est'i sam'e indiferent'a por la schlesvig-holsteinanoj? Ĉu do tiu'j ĉi du popol'o'j ne kompren'is, ke est'as nur ili'a'j konduk'ant'o'j, kiu'j batal'as por la posed'o de land'o kaj potenc'o, ke tiu'okaz'e la afer'o ne est'as pri ili'a'j bon- aŭ mal'bon'fart'o, sed pri la avid'ec'o de la laŭ'protokol'a kaj de la Augustenburga princ'o'j. Kiam kelk'a'j hund'o'j mal'pac'iĝ'as pro kelk'a'j ost'o'j, la hund'o'j mem mord'as unu'j la ali'a'j'n; sed en la histori'o de la popol'o'j la mal'saĝ'a'j ost'o'j inter'batal'as kaj si'n reciprok'e pere'ig'as, por defend'i la rajt'o'j'n de si'a'j aspir'ant'o'j. ”Mi'n Azor dezir'eg'as” — kaj ”Mi'n postul'as Plut'o” — ”Mi protest'as kontraŭ la ung'eg'o'j de Kar'o,” kaj ”Mi fier'iĝ'as, ĉar mi est'as manĝ'ot'a de Minka”, dir'as la ost'o'j. ”Dan'uj'o ĝis Eider,” kri'is la dan'a'j patriot'o'j. ”Ni postul'as Friedrichon von Augustenburg kiel duk'o'n,”
vok'is la lojal'ul'o'j el Holstein. Ni'a'j gazet'a'j artikol'o'j kaj la babil'ad'o'j de ni'a'j politik'ist'o'j kompren'ebl'e proklam'is la aksiom'o'n, ke la afer'o, kiu'n ni defend'as, est'as la pli just'a, la sol'a ”histori'e evolu'it'a”, la sol'e neces'a por la konserv'o de la ”eŭrop'a ekvilibr'o”. Kompren'ebl'e en la gazet'o'j kaj politik'a'j konversaci'o'j en Kopenhago la kontraŭ'a aksiom'o est'is defend'at'a kun egal'a energi'o. Kial ne reciprok'e kompar'i la rajt'o'j'n, por inter'konsent'i, kaj se tio mal'sukces'as, elekt'i tri'a'n potenc'o'n kiel arbitraci'a'n juĝ'ist'o'n? Kial nur ĉiam ambaŭ'flank'e kri'i: ”Mi — mi rajt'as,” ĝi'n kri'i, eĉ ne est'ant'e konvink'it'a, tiel long'e, ĝis kiam la voĉ'o far'iĝ'as raŭk'a kaj oni ek'bat'as — las'ant'e la decid'o'n al la per'fort'o? Ĉu tio ne est'as sovaĝ'ec'o? Kaj se nun tri'a potenc'o si'n en'miks'as en la mal'pac'o'n, ĝi tio'n ne far'as per arbitraci'a juĝ'o, sed per bat'o'j ... Kaj ĉu tio'n oni nom'as ”ekster'a politik'o”? Est'as ekster'a kaj intern'a mal'delikat'ec'o. Inter'naci'a barbar'ec'o. — —
Tiam mi ek'sci'is, ke la pri'disput'at'a region'o jam en 1027 est'is ced'it'a al Dan'uj'o. Do la dan'o'j est'as prav'a'j; ili est'as la laŭ'rajt'a'j reĝ'o'j de la land'o ...
Sed tiam, post du'cent jar'o'j, la land'o est'as don'it'a al pli jun'a famili'o de la reĝ'a gent'o kaj far'iĝ'is dan'a feŭd'o. En 1326 Schlesvig est'as ced'it'a al graf'o Gerhard von Holstein, kaj la ”Waldemara Konstituci'o” ordon'as, ke ĝi ”neniam plu est'u tia'manier'e kun'lig'ot'a kun Dan'uj'o, ke est'as nur unu estr'o. ”Ha, do la rajt'o tamen est'as ĉe la flank'o de la lig'an'o'j: ni batal'as por la Waldemara Konstituci'o. Tio sen'dub'e est'as bon'a: ĉar kio'n util'us dokument'it'a'j dekret'o'j, se oni ili'n ne sub'ten'as?
En 1448 la Waldemara Konstituci'o est'as re'e cert'ig'it'a de reĝ'o Christian I. Do ne est'as dub'o; ”neniam dev'as est'i unu estr'o.” Kia'n rajt'o'n hav'as do la laŭ'protokol'a princ'o?
Post dek du jar'o'j la estr'o de Schlesvig-Holstein mort'as sen'infan'a, kaj la deput'it'ar'o kun'ven'as en Rip'e'n (bon'e, ke oni ĉiam tiel preciz'e sci'as, kiam kaj kie la deput'it'ar'o kun'ven'as: est'is do en 1460, en Rip'e'n) kaj proklam'as la dan'a'n reĝ'o'n duk'o de Schlesvig, kaj por tio li promes'as al ili, ke la land'o'j ”etern'e rest'os kun'e — ne'divid'it'a'j”. Tio mi'n de'nov'e iom konfuz'ig'as. La sol'a cert'ec'o est'as la ”etern'e rest'os kun'e”.
Sed en la sekv'o de tiu histori'a stud'o la konfuz'o ĉiam pli'grand'iĝ'as, ĉar nun komenc'iĝ'as, malgraŭ la formul'o: ”etern'e ne'divid'it'a'j” (la vort'o ”etern'e” ĝeneral'e lud'as en politik'a'j kontrakt'o'j strang'a'n rol'o'n), sen'ĉes'a fend'o kaj divid'o de la posed'aĵ'o inter la fil'o'j de la reĝ'o kaj re'unu'iĝ'o sub sekv'ant'a reĝ'o kaj fond'o de nov'a'j famili'o'j — Holstein-Gottorp kaj Schlesvig-Sonderburg kiu'j sekv'e de interŝangoj kaj ced'o'j, re'e divid'iĝ'as en la branĉ'o'j Sonderburg-Augustenburg, BeckGlücksburg, Sonderburg-Glücksburg, Holstein-Glückstadt, — mal'long'e, mi tut'e konfuz'iĝ'as.
Sed antaŭ'e'n! Ebl'e la histori'a rajt'o, pro kiu la fil'o'j de ni'a land'o dev'os sang'ad'i, motiv'iĝ'os post'e.
Christian Iv en'miks'iĝ'as en la tri'dek'jar'a milit'o, kaj la imperi'an'o'j kun la sved'o'j per'fort'e en'ir'as la duk'land'o'j'n. Nun far'iĝ'as nov'a kontrakt'o (en Kopenhago, 1658), per kiu la super'ec'o super la ŝlesvig'a land'part'o est'as garanti'it'a al la famili'o Holstein-Gottorp. kaj sekv'e la dan'a feŭd'estr'ec'o est'as fin'it'a.
Por etern'e fin'it'a. Dank’al Di'o. Mi nun kompren'as.
Sed kio okaz'as per patent'o de la 22-a de aŭgust'o 1721?
Simpl'e tio: la Gottorpa part'o de Schlesvig est'as en'korp'ig'it'a en la dan'a monarĥi'o. Kaj la 1-an de juni'o 1773 ankaŭ Holstein est'as ced'it'a al la dan'a reĝ'a famili'o — la tut'aĵ'o est'as nun konsider'at'a dan'a provinc'o.
Tio ali'ig'as la afer'o'n: mi nun vid'as, ke la dan'o'j est'as prav'a'j.
Sed ne tut'e, ĉar la Viena kongres'o de 1815 proklam'as Holsteinon part'o de la German'a Lig'o ... Sed tio koler'ig'as la dan'o'j'n. Ili el'pens'as la signal'vort'o'n: ”Dan'uj'o ĝis Eider” kaj cel'as la plen'a'n akir'o'n de Schlesvig de ili nom'it'a ”Sud'a Jutlando”. Ĉi tie kontraŭ'e oni uz'as la signal'vort'o'n ”hered'rajt'o de la Princ'o de Augustenburg” por okaz'ig'i german-naci'a'j'n demonstraci'o'j'n. En 1846 reĝ'o Christian skrib'as publik'a'n leter'o'n, en kiu li difin'as kiel cel'o'n la ne'divid'ebl'ec'o'n de la tut'a ŝtat'o, malgraŭ la protest'o de la ”german'a'j land'o'j”. Du jar'o'j'n post'e la plen'a unu'iĝ'o est'as proklam'it'a de la land'estr'o ne plu kiel cel'o, sed kiel ”fait accompli”, kaj sekv'as la ribel'o de la ”german'a'j land'o'j”. Okaz'as batal'o'j. Jen venk'as la dan'o'j, jen la schlesvig-holsteinanoj. Post'e la German'a Lig'o si'n en'miks'as.
La prus'o'j per'fort'e okup'as la alt'aĵ'o'j'n de Düppel; sed tio ne fin'as la disput'o'n. Prus'uj'o kaj Dan'uj'o kontrakt'as pac'o'n; Schlesvig-Holstein dev'as nun batal'i sol'a kontraŭ la dan'o'j kaj est'as venk'it'a apud Idstedt.
La Lig'o nun postul'as de la ”ribel'ant'o'j,” ke ili ĉes'ig'u la milit'o'n. Tio'n ili far'as. Aŭstriaj trup'o'j okup'as Holstein, kaj la du duk'land'o'j est'as divid'it'a'j. Kie nun est'as la dokument'it'a ”etern'a kun'rest'ad'o”?
Sed la afer'o ankoraŭ ne est'as ord'ig'it'a. Jen mi trov'as london'an protokol'o'n de la 5-a de maj'o 1852, kiu garanti'as la hered'sekv'o'n de Schlesvig al princ'o Christian von Glücksburg (garanti'as!). Nun mi almenaŭ sci'as, de kie de'ven'as la nom'o ”laŭ'protokol'a” princ'o.
En 1854, kiam ĉiu duk'land'o ricev'is propr'a'n konstituci'o'n, ambaŭ est'as ”dan'ig'it'a'j”. Sed en 1858 la dan'ig'o de Holstein dev'as est'i de'nov'e for'ig'it'a. Nun la histori'a prezent'ad'o est'as jam tre proksim'a al la est'ant'o; sed mi ankoraŭ ne klar'e vid'as, al kiu laŭ'rajt'e aparten'as la du land'o'j, kaj kio efektiv'e kaŭz'is la nun'a'n milit'o'n.
La 18-an de novembr'o 1858 la fam'a ”Fundament'a leĝ'o por la komun'a'j afer'o'j de Dan'uj'o kaj Schlesvig” est'as akcept'it'a de la Regn'a Konsil'ant'ar'o. Du tag'o'j'n post'e mort'as la reĝ'o. Kun li de'nov'e esting'iĝ'as famili'o — nom'e la famili'o HolsteinGlückstadt, kaj en la moment'o, kiam la sekv'ant'o de la monarĥ'o konfirm'as la du'tag'a'n leĝ'o'n, aper'as Friederich von Augustenburg (tiu'n famili'o'n mi preskaŭ est'us forges'int'a), valor'ig'as si'a'j'n pretend'o'j'n kaj si'n turn'as kun'e kun la kavalir'ar'o al la German'a Lig'o por pet'i de ĝi help'o'n.
Tiu sen'prokrast'e okup'ig'as Holsteinon per saksoj kaj hanoveranoj kaj proklam'as Friedrichon von Augustenburg duk'o ... Kial?
Sed tio'n Prus'uj'o kaj Aŭstrio ne konsent'as. Kial? Tio'n mi eĉ hodiaŭ ankoraŭ ne kompren'as.
Oni dir'as, ke la londona protokol'o dev'as est'i respekt'at'a.
Kial? Ĉu do protokol'o'j pri afer'o'j, kiu'j ni'n neniel koncern'as, est'as tiel respekt'ind'a'j, ke ni dev'as ili'n defend'i per la sang'o de ni'a'j propr'a'j fil'o'j? Sen'dub'e est'as ĉi tie de'nov'e ia sekret'a ”ŝtat'a prudent'o” ... Kiel dogm'o'n oni dev'as konstat'i: Tio, kio'n la sinjor'o'j ĉe la verd'a diplomat'a tabl'o decid'as, est'as la plej alt'a saĝ'o kaj cel'as la kiel ebl'e plej grand'a'n pli'ig'o'n de la patr'uj'a potenc'o. La londona protokol'o de la 8-a de maj'o 1852 dev'as est'i konserv'at'a, sed la kopenhaga fundament'a leĝ'o de la 13a de januar'o 1863 dev'as est'i for'ig'it'a, kaj tio en la daŭr'o de du'dek kvar hor'o'j. De tio de'pend'as la honor'o kaj bon'stat'o de Aŭstrio. La dogm'o ne est'is tre kred'ebl'a, sed en politik'a'j afer'o'j, preskaŭ pli ol en religi'a'j, la popol'amas'o direkt'iĝ'as laŭ la princip'o ”quia absurdum”; oni de la komenc'o rezign'as la kompren'o'n. Kiam la glav'o est'as el'tir'it'a, sufiĉ'as la kri'o ”hurá” kaj la fervor'a venk'em'o. Krom tio, oni ankaŭ preĝ'as, ke la ĉiel'o ben'u la batal'o'n. Ĉar est'as cert'e, ke la bon'a Di'o dev'as dezir'i, ke la protokol'o de la 8-a de maj'o est'u sub'ten'at'a kaj la leĝ'o de la 13-a de januar'o nul'ig'it'a; li dev'as konduk'i la afer'o'n tia'manier'e, ke tiom da hom'o'j sang'as kaj vilaĝ'o'j brul'as, kiom est'as neces'e, por ke la famili'o Glückstadt, aŭ tiu de Augustenburg, reg'u cert'a'n pec'o'n da ter'o ... Ho, vi stult'a, kruel'a, sen'pens'a, infan'a mond'o! Tio est'is la rezult'o de mi'a'j histori'a'j stud'o'j.
Mi tio'n tiel ekzakt'e sci'is, ĉar re'e kuŝ'is sur la tabl'o'j pingl'o'pik'it'a'j land'kart'o'j, sur kiu'j la mov'o'j kaj pozici'o'j de la trup'o'j est'is sign'it'a'j, laŭ la al'ven'int'a'j sci'ig'o'j.
”Se ni nun ankaŭ okup'os la Düppelajn redut'o'j'n, aŭ se ni eĉ konker'os Alsen,” dir'is la olmützaj burĝ'o'j (ĉar neni'u pli volont'e parol'as pri milit'a'j far'o'j per ”ni” ol tiu'j, kiu'j neniam ili'n ĉe'est'is), ”tiam ni est'os fin'int'a'j ... Nun ni'a'j aŭstri'an'o'j re'e montr'as, kio'n ili kapabl'as. Ankaŭ la brav'a'j prus'o'j batal'as bon'eg'e — ambaŭ kun'e est'as ja ne'venk'ebl'a'j. La fin'o est'os, ke ni konker'os la tut'a'n Dan'uj'o'n kaj ĝi'n al'don'os al la German'a Lig'o — glor'a, feliĉ'ig'a milit'o!”
Mi ankaŭ nun neni'o'n pli fervor'e dezir'is ol la okup'o'n de Düppel —ju pli baldaŭ, des pli bon'e — ĉar tiu okaz'o est'us ja decid'ig'a kaj fin'us la bat'ad'o'n. Esper'ebl'e fin'os, antaŭ ol la regiment'o de Friedrich ricev'os la ordon'o'n for'marŝ'i. Ho, tiu damokl'a glav'o! ... Ĉiu'n tag'o'n, vek'iĝ'ant'e, mi tim'is la sci'ig'o'n: ”Ni for'marŝ'os!” Friedrich est'is pret'a. Li tio'n ne dezir'is, sed li ĝi'n antaŭ'vid'is.
”Kutim'iĝ'u al ĝi, infan'o,” li dir'is al mi. ”Ne util'as mal'ced'o kontraŭ la ne'for'ig'ebl'a neces'o. Mi ne kred'as, ke eĉ post la akir'o de Düppel la milit'o ĉes'os. La for'send'it'a du'obl'a arme'o est'as tro mal'grand'a por efik'i fin'a'n sub'met'iĝ'o'n de la dan'o'j; est'os neces'e send'i nov'a'j'n trup'o'j'n — kaj tiam ankaŭ mi'a regiment'o ne rest'os hejm'e.”
Tiu milit'ir'o jam daŭr'is pli ol du monat'o'j'n sen ia rezult'o. Se nur la terur'a afer'o pov'us est'i decid'it'a per unu batal'o, kiel en duel'o. Sed ne: post perd'o de unu batal'o, sekv'os du'a; se unu lok'o est'as ced'int'a, ali'a est'os okup'at'a ktp. Ĝis eksterm'o de unu aŭ de la ali'a arme'o.
La 14-an de april'o la Düppelaj redut'o'j fin'e est'is okup'it'a'j.
La sci'ig'o est'is akcept'it'a kun ĝoj'eg'o, kvazaŭ kuŝ'us mal'antaŭ tiu'j redut'o'j la konker'it'a paradiz'o. Oni si'n reciprok'e ĉirkaŭ'pren'is sur la strat'o'j. ”Ĉu vi jam sci'as? Düppel! ... Ho, ni'a brav'a milit'ist'ar'o ... Ne'aŭd'it'a hero'aĵ'o! ... Nun ĉiu'j dank'u Di'o'n.”
Kaj en la preĝ'ej'o'j oni kant'is la tedeum'o'n; la ĉef'o'j de milit'ist'a'j orkestr'o'j verk'is ”Düppelredutoj-marŝ'o,” ”Düppelgalopo”
ktp. La koleg'o'j de mi'a edz'o kaj ili'a'j edz'in'o'j hav'is en si'a plezur'pokal'o gut'o'n da mal'dolĉ'aĵ'o, ĉar ili ne ĉe'est'is la venk'o'n ...
Est'i dev'ig'it'a'j ne part'o'pren'i tiu'n triumf'o'n — kia fatal'o!
Al mi tiu venk'o kaŭz'is grand'a'n ĝoj'o'n; ĉar baldaŭ okaz'is en London pac'a konferenc'o, kiu per'is batal'halt'o'n. Kia'n liber'a'n ek'spir'o'n hav'ig'as tiu vort'o ”batal'halt'o”! Kiel la mond'o liber'e spir'us — mi tiam pens'is la unu'a'n foj'o'n — se ĉie oni dir'us: Forlabatalilojn — por ĉiam! — Mi en'skrib'is la vort'o'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Sed apud'e mi skrib'is sen'kuraĝ'e inter kramp'o'j: ”Utopi'o”.
Ke la londona kongres'o ĉes'ig'os la milit'o'n, mi tut'e ne dub'is. La lig'an'o'j est'is venk'int'a'j, la Düppelaj redut'o'j est'is okup'it'a'j — tiu'j redut'o'j nun lud'is tiel grav'a'n rol'o'n, ke ili'a konker'o ŝajn'is al mi definitiv'e decid'ig'a — kiel est'is ebl'e, ke la dan'o'j kontraŭ'star'os plu'e? La diskut'o'j daŭr'is ne'kred'ebl'e long'e. Tio est'us est'int'a por mi turment'o, se mi de la komenc'o ne est'us konvink'it'a, ke la rezult'o dev'os est'i kontent'ig'a. Se la reprezent'ant'o'j de potenc'a'j ŝtat'o'j, kiu'j ja est'as saĝ'a'j, bon'vol'a'j hom'a'j, kun'ven'as por ating'i cel'o'n tiel dezir'ind'a'n kiel est'as pac'o, kiel tio pov'as mal'sukces'i? Des pli terur'a est'is mi'a el'rev'iĝ'o, kiam post debat'o'j, kiu'j daŭr'is du monat'o'j'n, al'ven'is la sci'ig'o, ke la kongres'o dis'iĝ'is sen plen'um'i si'a'n task'o'n.
Kaj du tag'o'j'n post'e al'ven'is por Friedrich — la marŝ'ordon'o.
Por la prepar'o kaj adiaŭ'o li hav'is du'dek kvar hor'o'j'n. Kaj mi est'is baldaŭ akuŝ'ont'a. En la mort'minac'ant'a grav'a hor'o, en kiu la sol'a konsol'o de vir'in'o est'as, ke ŝi hav'as la am'at'a'n edz'o'n apud si, mi dev'os rest'i sol'a — sol'a kun la tim'ig'a konsci'o, ke la am'at'a edz'o ir'as al milit'o — kaj ke dev'as est'i sam'e dolor'ig'e por li for'las'i si'a'n kompat'ind'a'n edz'in'o'n en tia hor'o, kiel est'as por mi dolor'ig'e ne hav'i li'n ...
Est'is la 20-a de juni'o maten'e. Ĉiu'j detal'o'j de tiu memor'ind'a tag'o est'as ne'for'ig'ebl'e impres'it'a'j en mi'a memor'o.
Ekster'e reg'is prem'ant'a varm'eg'o, kaj por ĝi'n for'ig'i la rul'kurten'o'j en mi'a ĉambr'o est'is mal'lev'it'a'j. En'volv'it'a en mal'pez'a'j kaj mal'lig'it'a'j vest'aĵ'o'j, mi kuŝ'is lac'a sur lit'seĝ'o. La nokt'o'n mi est'is pas'ig'int'a sen'dorm'e, kaj nun rev'em'a du'on'dorm'o ferm'is mi'a'j'n okul'o'j'n. Apud mi, sur tabl'et'o, star'is vaz'o kun fort'e odor'ant'a'j roz'o'j. Tra la fenestr'o en'iĝ'is la son'o de mal'proksim'a'j trumpet'ekzerc'ad'o'j. Ĉio ĉi efik'is dorm'em'o'n, tamen la konsci'o mi'n ne tut'e est'is for'las'int'a. Nur du'on'o de ĝi — la ĉagren'a du'on'o — est'is mal'aper'int'a. Mi est'is forges'int'a la danĝer'o'n pri la milit'o kaj pri mi mem: mi nur sci'is, ke mi est'as viv'a, ke la roz'o'j — laŭ la ritm'o de la vek'signal'o — el'spir'as ebri'ig'e dolĉ'a'j'n bon'odor'o'j'n, ke mi'a am'at'a edz'o pov'as ĉiu'minut'e en'ir'i, ke se li mi'n vid'as dorm'ant'a, li paŝ'os nur mal'fort'e por ne vek'i mi'n. Kaj efektiv'e: post moment'o la pord'o kontraŭ mi mal'ferm'iĝ'is. Ne lev'ant'e la palpebr'o'j'n, tra nur lini'o'larĝ'a fend'o sub la okul'har'o'j — mi pov'is vid'i, ke est'as la atend'it'o. Mi ne kapabl'is mi'n el'ŝir'i el mi'a du'on'dorm'o — per tio mi ebl'e est'us for'pel'int'a la tut'a'n bild'o'n, ĉar ebl'e la aper'aĵ'o ĉe la pord'o est'is nur daŭr'ant'a sonĝ'o, kaj ebl'e mi nur sonĝ'is, ke mi mal'ferm'as la okul'o'j'n lini'o'larĝ'e ... Nun mi ili'n tut'e ferm'is kaj pen'is plu'sonĝ'i, ke la kar'ul'o al'proksim'iĝ'as — klin'iĝ'as antaŭ'e'n kaj kis'as mi'a'n frunt'o'n ...
Tio efektiv'e okaz'is. Post'e li ek'genu'is apud mi'a kuŝ'ej'o kaj rest'is moment'o'n sen'mov'a. Ankoraŭ bon'odor'is la roz'o'j kaj sonor'is el mal'proksim'e la korn'signal'o ...
”Mart'a, ĉu vi dorm'as?” mi aŭd'is li'n demand'i mal'laŭt'e. Mi mal'ferm'is la okul'o'j'n.
”Je la di'a nom'o, kio est'as?” mi ek'kri'is, mort'e tim'ig'it'a ĉar la vizaĝ'o de la edz'o genu'int'a apud mi aspekt'is tiel mal'ĝoj'a, ke mi subit'e diven'is, ke mal'feliĉ'o okaz'is. Anstataŭ respond'i, li met'is la kap'o'n sur mi'a'n brust'o'n.
Mi ĉio'n sci'is: li dev'os for'ir'i ... Mi ĉirkaŭ'pren'is li'a'n kol'o'n, kaj en tia ten'iĝ'o ni silent'e rest'is kelk'a'n temp'o'n.
”Kiam?” mi fin'e demand'is.
”Morgaŭ fru'maten'e —”
”Ho Di'o — mi'a Di'o!”
”Ne sen'kuraĝ'iĝ'u, mi'a kompat'ind'a Mart'a —”
”Ne, ne, las'u mi'n ĝem'i. Mi'a mal'feliĉ'o est'as tro grand'a — kaj mi sci'as — mi tio'n vid'as en vi'a'j trajt'o'j: ankaŭ la vi'a. Tiom da dolor'o, kiom mi vid'as en vi'a'j trajt'o'j, mi neniam vid'is en hom'a vizaĝ'o.”
”Jes, edz'in'o mi'a — mi est'as mal'feliĉ'a. Dev'i vi'n for'las'i en tiu moment'o —”
”Friedrich, Friedrich, ni neniam re'vid'os unu la ali'a'n — mi mort'os ...”
Jes, ni sufer'is sam'grad'e, kaj ni tio'n plend'e dir'is unu al la ali'a — neni'u hipokrit'ec'o, neniu'j van'a'j fraz'o'j por ni'n konsol'i, neniu'j fanfaron'a'j vort'o'j. Ni ja est'is unu'opini'a'j, kaj unu ne prov'is tromp'i la ali'a'n. Est'is mi'a plej bon'a konsol'o, sci'i ke ni reciprok'e plen'e kompren'as ni'a'n sen'konsol'o'n. Ni ne pen'is vual'i la grand'ec'o'n de ni'a mal'feliĉ'o per kutim'a'j patriot'a'j kaj hero'a'j mantel'et'o kaj mask'o. Ne — la perspektiv'o, mort'paf'i kaj bat'i iu'j'n dan'o'j'n ne est'is por li kompens'o — tut'e ne — por la sufer'o dis'iĝ'i de mi; mal'e, pli ĝust'e pli'akr'iĝ'o: ĉar mort'ig'ad'o kaj detru'ad'o naŭz'as ĉiu'n ”nobl'ul'o'n”. Kaj por mi ankaŭ ne est'is kompens'o al mi'a sufer'o, ke la mult'am'at'o alt'iĝ'os je unu rang'ŝtup'o. Kaj se la mal'feliĉ'o de danĝer'a dis'iĝ'o far'iĝ'us mal'feliĉ'eg'o de etern'a dis'iĝ'o — se Friedrich mort'us— la ŝtat'a prudent'o, pro kiu ĉi tiu milit'o dev'is okaz'i, ne ŝajn'is al mi sufiĉ'e nobl'a kaj sankt'a, por kompens'i tiel grand'a'n ofer'o'n. — Defend'ant'o de la patr'uj'o: tio est'as bel'son'a titol'o por soldat'o. Kaj efektiv'e: ĉu pov'as ekzist'i pli nobl'a dev'o por an'o de societ'o ol tiu, defend'i la minac'it'a'n societ'o'n? Sed kial la ĵur'o de la soldat'o al la standard'o li'n dev'ig'as plen'um'i cent'o'n da ali'a'j milit'a'j dev'o'j, krom la defend'ad'o? Kial li dev'as atak'i, kial li dev'as eĉ kiam ne minac'as al la patr'uj'o la plej mal'grand'a atak'o — pro nur'a'j disput'o'j de kelk'a'j fremd'a'j, ambici'a'j kaj avid'a'j princ'o'j risk'i viv'o'n kaj hejm'o'n, kvazaŭ efektiv'e danĝer'o minac'us al viv'o kaj fajr'uj'o, kiel oni dir'as por prav'ig'i la milit'o'n? Kial nun ekzempl'e la aŭstria arme'o dev'as milit'ir'i por met'i princ'o'n Augustenburg sur fremd'a'n tron'et'o'n? Kial? — kial? — Tio est'as demand'a vort'o, kiu'n oni ne pov'as adres'i al pap'o aŭ imperi'estr'o, ne est'ant'e perfid'ul'o aŭ blasfem'ant'o, kaj al kiu oni van'e atend'us respond'o'n ...
La regiment'o dev'is for'marŝ'i je la dek'a maten'e. Ni ne en'lit'iĝ'is dum la nokt'o. Ni ne vol'is perd'i eĉ unu minut'o'n de kun'est'ad'o.
Ni hav'is tiom por dir'i unu al la ali'a, kaj tamen ni inter'parol'is nur mal'mult'e. Kis'o'j kaj larm'o'j pli elokvent'e ol vort'o'j esprim'is: Mi vi'n am'as kaj dev'as vi'n for'las'i. Inter'temp'e ni dir'is ankaŭ esper'plen'a'j'n vort'o'j'n: ”Kiam vi re'ven'os hejm'e'n”
... Est'is ja ebl'e ... tiom mult'a'j re'ven'as. Sed strang'e! mi ripet'is: ”kiam vi re'ven'os” kaj pen'is imag'i la feliĉ'o'n de tiu okaz'ont'aĵ'o, sed van'e: mi'a imag'pov'o ne kapabl'is kre'i ali'a'n figur'aĵ'o'n ol la edz'a'n kadavr'o'n sur la batal'kamp'o, aŭ mi'n mem sur la port'il'o kun sen'viv'a infan'o sur la brak'o ...
Friedrich hav'is simil'a'j'n mal'ĝoj'a'j'n imag'o'j'n; ĉar li'a ”Kiam mi re'ven'os” ne sonor'is sincer'e, kaj pli oft'e li parol'is pri tio, kio okaz'us ”se li rest'us for.”
”Ne re'edz'in'iĝ'u tri'a'n foj'o'n, Mart'a! Ne for'ig'u per nov'a'j am'impres'o'j la memor'o'j'n de ĉi tiu bel'a jar'o ... ĝi est'is feliĉ'eg'a temp'o, ne ver'e?”
Ni nun re'memor'is cent'o'n da detal'et'o'j okaz'int'a'j de'post ni'a unu'a renkont'o ĝis ĉi tiu hor'o.
”Kaj mi'a id'et'o, mi'a kompat'ind'a id'et'o, kiu'n mi ebl'e neniam prem'os sur mi'a'n kor'o'n — per kia nom'o ĝi est'os bapt'ot'a?”
”Friedrich aŭ Friederike.”
”Ne — Mart'a est'as pli bel'a nom'o. Se est'as knab'in'o, mi nom'os ŝi'n per la nom'o kiu'n, ŝi'a mort'ant'a patr'o last'vic'e —”
”Friedrich, kial vi ĉiam alud'as la mort'o'n? Kiam vi re'ven'os ...
”Se mi re'ven'os,” li ripet'is.
Kiam tag'iĝ'is, mi'a'j per plor'ad'o lac'iĝ'int'a'j okul'o'j ferm'iĝ'is.
Mal'pez'a dorm'et'o ni'n ambaŭ kapt'is; kun inter'plekt'it'a'j brak'o'j ni kuŝ'is sen perd'i la konsci'o'n, ke est'as la hor'o de dis'iĝ'o.
Subit'e mi star'iĝ'is kaj laŭt'e ĝem'is.
Friedrich tuj lev'iĝ'is.
”Je la di'a nom'o, Mart'a, kio est'as al vi? ... Ĉu? ... Dir'u do ...
Ĉu ebl'e?”
Mi jes'e balanc'is la kap'o'n.
Ĉu est'is kri'o, aŭ mal'ben'o, aŭ preĝ'o, kio el'iĝ'is el li'a'j lip'o'j?
Li tir'is la sonor'il'o'n kaj alarm'is.
”Tuj al kurac'ist'o, al la fleg'ist'in'o!” li vok'is al la al'kur'ant'a serv'ist'in'o. Post'e li genu'is apud mi kaj kis'is mi'a'n pend'ant'a'n man'o'n: ”Mi'a edz'in'o, mi'a ĉio! ... Kaj nun, — nun mi dev'as for'ir'i!”
Mi ne kapabl'is parol'i. La plej fort'eg'a fizik'a dolor'o, kiu'n oni pov'as imag'i, tord'is kaj kurb'ig'is mi'a'n korp'o'n, kaj la anim'a sufer'o est'is ankoraŭ pli terur'a, pro tio, ke li nun, nun dev'as for'ir'i, kaj ke li pro tio est'as tiel mal'feliĉ'a ...
Baldaŭ la al'vok'it'o'j al'ven'is kaj si'n okup'is pri mi. Sam'temp'e Friedrich far'is la last'a'j'n prepar'o'j'n por la for'ir'o. Kiam ili est'is fin'it'a'j: ”Doktor'o, doktor'o,” li kri'is, kapt'ant'e la kurac'ist'o'n je la du man'o'j, ”ne ver'e — vi promes'as al mi — ke vi ŝi'n sav'os? Kaj vi telegraf'u al mi ankoraŭ hodiaŭ tie'n ĉi kaj tie'n! ”Li nom'is la staci'o'j'n, kiu'j'n li preter'vetur'os dum si'a vojaĝ'o. ”Kaj se est'us danĝer'o ... Ha, ne util'as!” li si'n mem inter'romp'is — ”eĉ se la danĝer'o est'us plej grand'a, mi ne pov'us re'ven'i.”
”Est'as mal'dolĉ'e, sinjor'o baron'o,” cert'ig'is la kurac'ist'o ...
”Sed est'u trankvil'a — la pacient'in'o est'as jun'a kaj fort'a ... hodiaŭ vesper'e ĉio est'os pas'int'a, kaj vi ricev'os trankvil'ig'a'j'n sci'ig'o'j'n.”
”Jes, vi ĉiu'okaz'e mi'n sci'ig'os favor'e, ĉar la mal'o ne util'us ...
Sed mi postul'as la ver'o'n! Aŭskult'u, doktor'o, mi postul'as vi'a'n plej sankt'a'n ĵur'o'n pri la tut'a ver'o! Nur je tiu kondiĉ'o trankvil'ig'a sci'ig'o pov'os mi'n ver'e trankvil'ig'i — ali'e mi ĉio'n konsider'os kiel mensog'o'n. Do ĵur'u.”
La kurac'ist'o far'is la postul'it'a'n ĵur'o'n.
”Ho, mi'a kompat'ind'a edz'o” — mi dolor'eg'e pens'is — ”Se vi ankoraŭ hodiaŭ ricev'us la sci'ig'o'n, ke vi'a Mart'a est'as mort'ant'a, kaj se vi ne pov'as re'ven'i, por ferm'i al ŝi la okul'o'j'n ...
Sed vi hav'as pli grav'a'n afer'o'n: la pretend'o'j'n de la Augustenburgo al la tron'o. — ”Friedrich!” mi laŭt'e kri'is.
Li rapid'is al mi'a flank'o.
En la sam'a moment'o la horloĝ'o sonor'is. Ni hav'is ankoraŭ kelk'a'j'n minut'o'j'n. Sed ankaŭ tiu'n last'a'n moment'o'n ni perd'is, ĉar re'e mi hav'is atak'o'n, kaj anstataŭ parol'o'j'n de adiaŭ'o, mi nur pov'is laŭt'ig'i son'o'j'n de dolor'o.
”For'ir'u, sinjor'o baron'o, ĉes'ig'u tiu'n ĉi scen'o'n,” dir'is la kurac'ist'o.
”Tiom da ekscit'ec'o est'as por la mal'san'ul'in'o danĝer'a.”
Ankoraŭ unu kis'o'n kaj li for'rapid'is ...
Mi'a ĝem'ad'o kaj la last'a vort'o de la doktor'o ”danĝer'a” li'n akompan'is. En kia humor'o li for'ir'is? Pri tio la olmütza lok'a gazet'et'o don'is la jen'a'j'n sci'ig'o'j'n: Hieraŭ la —a regiment'o for'las'is ni'a'n urb'o'n je son'o'j de muzik'o kaj kun flirt'ant'a'j flag'o'j, por akir'i verd'a'j'n laŭr'o'j'n en la mar'ĉirkaŭ'at'a'j frat'a'j land'o'j. Grand'a entuziasm'o plen'ig'is la vic'o'j'n, ĝoj'a batal'am'o bril'is en la okul'o'j de la soldat'o'j ktp.
Dum kelk'a'j semajn'o'j mi rest'is inter viv'o kaj mort'o. Mi'a infan'o mort'is en la tag'o de si'a nask'iĝ'o. La moral'a dolor'o, kiu'n kaŭz'is al mi la dis'iĝ'o de mi'a kar'a edz'o — ĝust'e en la moment'o, kiam mi bezon'is ĉiu'j'n fort'o'j'n, por el'ten'i la fizik'a'n dolor'o'n — est'is de'pren'int'a de mi la kapabl'o'n kontraŭ'star'i, kaj mi preskaŭ pere'is.
Laŭ si'a ĵur'a promes'o, la kurac'ist'o dev'is send'i al mi'a edz'o la mal'ĝoj'a'n sci'ig'o'n, ke la infan'o mort'is, kaj ke la akuŝ'int'in'o est'is en danĝer'o de mort'o.
La sci'ig'o'j, kiu'j al'ven'is de li, ne pov'is est'i al mi kon'ig'at'a'j. Mi neniu'n re'kon'is kaj delir'is tag'e kaj nokt'e. Est'is strang'a delir'o.
Mi konserv'is de ĝi nur mal'preciz'a'n memor'o'n, kiam mi de'nov'e re'konsci'iĝ'is — sed ne est'as ebl'e por mi, ĝi'n raport'i per saĝ'a'j vort'o'j. En la ne'normal'a turn'iĝ'o de la febr'a cerb'o form'iĝ'as koncept'o'j kaj ide'o'j, por kiu'j la lingv'o al'far'it'a al la normal'a pens'o ne hav'as esprim'o'j'n. Nur tiom mi pov'as sci'ig'i —mi prov'is en'skrib'i tiu'j'n fantazi'aĵ'o'j'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n —: Mi inter'miks'is la du okaz'int'aĵ'o'j'n: la milit'o'n kaj la akuŝ'o'n; ŝajn'is al mi, kvazaŭ kanon'o'j kaj bril'a'j arm'il'o'j — mi mal'konfuz'e sent'is la bajonet'pik'o'j'n — est'us la instrument'o'j de la nask'o, kaj kvazaŭ mi kuŝ'us tie kiel objekt'o de mal'pac'o inter du arme'o'j si'n reciprok'e atak'ant'a'j ... Ke mi'a edz'o for'ir'is, mi konsci'is; tamen mi li'n vid'is en form'o de la mort'int'a Arn'o, dum Friedrich ĉe mi'a flank'o, ali'vest'it'a kiel fleg'ist'in'o, kares'is la arĝent'a'n cikoni'o'n. Ĉiu'n moment'o'n mi atend'is la krev'ont'a'n grenad'o'n, kiu ni'n ĉiu'j'n dis'pec'ig'os: Arn'o'n, Friedrichon kaj mi'n, por ke pov'u nask'iĝ'i la infan'o, kiu est'is destin'it'a por reg'i en Dan'uj'o, Schlesstein kaj Holmark ... Kaj ĉio ĉi tiel fort'eg'e dolor'ig'is mi'n kaj est'is tiel super'flu'a ... Dev'is ekzist'i ie iu, kiu pov'us tio'n ali'ig'i kaj ĉes'ig'i, kiu pov'us de'pren'i tiu'n inkub'o'n de mi'a brust'o kaj de la tut'a hom'ar'o per potenc'a vort'o — kaj konsum'is mi'n la sopir'o genu'i antaŭ tiu iu kaj pet'eg'i: Help'u — pro kompat'o, pro just'ec'o, help'u! — For la batal'il'o'j'n — for!
Kun tiu al'vok'o sur la lip'o'j mi iu'n tag'o'n vek'iĝ'is konsci'a.
Mi'a patr'o kaj onkl'in'o Maria star'is ĉe la lit'pied'o, kaj la unu'a dir'is al mi trankvil'ig'ant'e: ”Jes, jes, infan'o mi'a, — ĉiu'j'n batal'il'o'j'n for —”
Tiu re'konsci'iĝ'o, post long'a ne'konsci'ec'o, est'as io strang'a.
Unu'e la ĝoj'a, mir'ig'a percept'o, ke oni viv'as, kaj post'e la streĉ'it'a demand'o al si mem: kiu oni ver'e est'as ...
Sed la subit'e kaj klar'e al'ven'int'a respond'o al ĉi tiu demand'o ali'form'ig'is la ĵus vek'iĝ'int'a'n ĝoj'o'n de viv'o en fort'eg'a'n dolor'o'n: Mi est'is la mal'san'a Mart'a Tilling, kies nov'e'nask'it'a infan'o mort'is, kies edz'o est'is for'ir'int'a al la milit'o ... De kiam?
Tio'n mi ne sci'is.
”Ĉu li viv'as? Ĉu al'ven'is leter'o'j? Ĉu depeŝ'o'j?” est'is mi'a unu'a demand'o.
Jes, mal'grand'a kvant'o da leter'o'j kaj telegram'o'j est'is amas'iĝ'int'a'j dum mi'a mal'san'o. Ili est'is plej'part'e nur demand'o'j pri mi'a san'stat'o, pet'o'j pri ĉiu'tag'a, plej'ebl'e ĉiu'hor'a inform'o.
Tio ĉi kompren'ebl'e nur, se la skrib'ant'o trov'iĝ'is en lok'o'j, kie la telegraf'o li'n pov'is ating'i. Oni ne tuj permes'is al mi leg'i la leter'o'j'n de Friedrich; tio pov'us mi'n tro fort'e ekscit'i kaj emoci'i. Oni opini'is, ke nun, vek'iĝ'int'e el la delir'o, mi antaŭ ĉio bezon'is ripoz'o'n. Oni dir'is al mi: Friedrich ĝis nun est'as ne'vund'it'a. Li jam part'o'pren'is kelk'a'j'n sukces'plen'a'j'n batal'o'j'n — la milit'o baldaŭ fin'iĝ'os; la mal'amik'o ne kontraŭ'star'as plu, krom sur Alsen; kaj tuj kiam ĝi est'os okup'it'a, ni'a'j trup'o'j re'ven'os hejm'e'n kron'it'a'j de glor'o.
Tia'manier'e mi'a patr'o mi'n konsol'is. Kaj onkl'in'o Maria rakont'is al mi la histori'o'n de mi'a mal'san'o. Kelk'a'j semajn'o'j est'is jam pas'int'a'j de la tag'o de ŝi'a al'ven'o, kiu est'is la tag'o, en kiu Friedrich for'ir'is kaj en kiu mi'a infan'o nask'iĝ'is kaj mort'is ...
Tio'n mi memor'is, sed kio okaz'is inter'temp'e: la al'ven'o de la patr'o, la depeŝ'o'j de Friedrich, la dis'volv'iĝ'o de mi'a mal'san'o — ĉio'n ĉi mi ne sci'is. Mi nur nun ek'sci'is, ke mi'a stat'o est'is tia, ke la kurac'ist'o'j mi'n kred'is mort'ant'a kaj ke mi'a patr'o al'kur'is por mi'n vid'i ”por la last'a foj'o”. Al Friedrich la mal'bon'a'j sci'ig'o'j est'is konscienc'e send'it'a'j, sed ankaŭ la pli bon'a'j — nom'e, ke de'post kelk'a'j tag'o'j la kurac'ist'o'j de'nov'e esper'is — dev'is nun est'i en li'a'j man'o'j.
”Se li mem ankoraŭ viv'as” — mi dir'is ĝem'ant'e.
”Ne pek'u, Mart'a,” admon'is la onkl'in'o; ”la bon'a Di'o kaj li'a'j sankt'ul'o'j ne sav'is vi'n pro ni'a pet'eg'o, por vi'n tiom ĉagren'i.
Est'os konserv'at'a vi'a edz'o, por kiu ni preĝ'is tiel fervor'e kiel por vi ... mi eĉ send'is al li skapol'vest'o'n ... Vi mem est'as por mi nov'a pruv'o, kiel eg'e efik'as la prop'et'o de la sankt'ul'o'j — ĉar vi est'is jam ĉe la tomb'o'rand'o, kred'u mi'n — kiam mi mi'n turn'is al vi'a ĉiel'a patron'in'o, sankt'a Mart'a —”
”Kaj mi,” inter'romp'is mi'a patr'o, kiu politik'e est'is tre klerikal'a, sed praktik'e tut'e ne simpati'is kun si'a frat'in'o, ”mi ven'ig'is el Vieno d-ro'n Braun, kaj li vi'n sav'is.”
La post'a'n tag'o'n oni permes'is al mi tra'leg'i ĉiu'j'n al'ven'int'a'j'n send'aĵ'o'j'n de Friedrich. Ili est'is plej'part'e nur mal'long'a'j demand'o'j aŭ sam'e lakon'a'j sci'ig'o'j: ”Hieraŭ batal'o — mi est'as ne'vund'it'a.” ”Hodiaŭ ni daŭr'ig'os la marŝ'o'n — adres'u la depeŝ'o'j'n al ***.” Pli long'a leter'o hav'is sur la kovert'o la rimark'o'n: ”Trans'don'u nur, se ĉiu danĝer'o est'as pas'int'a.” Tiu'n ĉi mi unu'e leg'is: ”Mi'a ĉio! Ĉu vi iam leg'os tio'n ĉi? La last'a sci'ig'o, kiu'n mi ricev'is de vi'a kurac'ist'o est'is: Mal'san'ul'in'o hav'as fort'a'n febr'o'n: stat'o dub'a. ”Dub'a” — tiu'n ĉi esprim'o'n la doktor'o ebl'e uz'is indulg'em'e, por ne dir'i ”sen'esper'a” ... Se tio ĉi est'as trans'don'it'a al vi, vi jam sci'as, ke por vi ne plu est'as danĝer'o; sed sci'u al'don'e, kiel mi sent'is, kiam — la antaŭ'tag'o'n de batal'o — mi pens'is, ke mi'a ador'at'a edz'in'o est'as mort'ant'a, ke ŝi mi'n al'vok'as — etend'as al mi la brak'o'j'n ... Ni eĉ ne est'is konven'e adiaŭ'int'a'j ... kaj mi'a infan'o, kiu'n mi tiel antaŭ'ĝoj'is vid'i — mort'int'a! Kaj mi mem morgaŭ — ĉu kugl'o mi'n traf'os? Se mi antaŭ'sci'us, ke vi ne plu ekzist'as, la mort'ig'a kugl'o est'us por mi bon'ven'a — sed se vi est'as sav'ot'a — ne, tiam mi mal'akcept'us la mort'o'n. La ”mort'ĝoj'o,” tiu ne'natur'aĵ'o, ĉiam laŭd'at'a al ni de la milit'ist'a'j pastr'o'j, ne pov'as est'i sent'at'a de feliĉ'a hom'o — kaj se vi viv'as kaj mi re'ven'os hejm'e'n, mi hav'os ankoraŭ ne'kalkul'ebl'a'j'n trezor'o'j'n de feliĉ'o por en'spez'i. Ho, kun kia viv'o'ĝoj'o ni ambaŭ ankoraŭ ĝu'os la est'ont'o'n, se ĝi est'as al ni destin'it'a!
Hodiaŭ la unu'a'n foj'o'n ni renkont'is la mal'amik'o'n. Ĝis nun ni'a voj'o tra'pas'is konker'it'a'j'n region'o'j'n, kiu'j'n la dan'o'j est'is for'las'int'a'j. Fum'ant'a'j ruin'o'j de vilaĝ'o'j, pied'prem'it'a'j gren'kamp'o'j, herb'ej'o'j kovr'it'a'j de arm'il'o'j kaj tornistr'o'j, ter'aĵ'o'j sulk'ig'it'a'j de grenad'o'j, sang'a'j marĉ'et'o'j, ĉeval'a'j kadavr'o'j, komun'a'j tomb'o'j: — jen la pejzaĝ'o'j kaj ili'a'j ornam'o'j, tra kiu'j ni sekv'is la venk'int'o'n; por, se ebl'e, efektiv'ig'i nov'a'j'n venk'o'j'n, t. e. brul'ig'i plu'a'j'n vilaĝ'o'j'n ktp. ... Tio'n ni far'is hodiaŭ. Ni konker'is lok'o'n. Mal'antaŭ ni flam'as vilaĝ'o. La en'loĝ'ant'o'j ĝi'n feliĉ'e jam for'las'is. Sed en stal'o ĉeval'o est'is forges'it'a — mi aŭd'is la mal'esperant'a'n best'o'n pied'bat'i kaj blek'i ... Ĉu vi sci'as, kio'n mi far'is? Tio cert'e ne hav'ig'os al mi orden'o'n — ĉar anstataŭ eksterm'i kelk'a'j'n dan'o'j'n, mi galop'is al la stal'o por liber'ig'i la kompat'ind'a'n ĉeval'o'n. Ne'ebl'e: jam brul'is la manĝ'uj'o kaj la pajl'o sub ĝi'a'j huf'o'j, kaj ĝi'a'j kol'har'o'j ... Tiam mi paf'is du revolver'kugl'o'j'n en ĝi'a'n kap'o'n — ĝi fal'is kaj est'is sav'it'a de la terur'a mort'o per fajr'o. Post'e mi re'ir'is en la batal'o'n, en la mal'bon'odor'o'n de la pulv'o, en la surd'ig'a'n bru'eg'o'n de krak'ad'ant'a paf'ad'o, de fal'ant'a trab'aĵ'o, de furioz'a'j milit'kri'o'j. La plej'mult'o ĉirkaŭ mi, amik'o'j kaj mal'amik'o'j, est'is kapt'it'a'j de milit'a ebri'ec'o, sed mi bedaŭr'ind'e rest'is tut'e sobr'a. Mi ne pov'is mal'am'i la dan'o'j'n. — Kio'n far'is la brav'ul'o'j atak'ant'e ni'n? Nur si'a'n dev'o'n. Mi'a'j pens'o'j est'is kun vi, Mart'a ... Mi vid'is vi'n sur parad'a lit'o, kaj kio'n mi dezir'is, est'is, ke kugl'o mi'n traf'u. Inter'temp'e radi'o de esper'o fulm'et'is: ”Ebl'e ŝi viv'as! Ebl'e mi re'ir'os hejm'e'n?” ...
La buĉ'ad'o daŭr'is pli ol du hor'o'j'n kaj, kiel mi dir'is, ni okup'is la lok'o'n. La mal'amik'o venk'it'a for'kur'is. Ni li'n ne persekut'is. Sur la lok'o est'is por ni sufiĉ'e da labor'o. Je kelk'cent'o'j da paŝ'o'j de la vilaĝ'o, kaj indulg'it'a de la fajr'o, star'as grand'a farm'dom'o kun nombr'a'j mal'plen'a'j ĉambr'o'j kaj stal'o'j; tie ni ripoz'os dum la nokt'o, kaj tie'n ni al'port'is ni'a'j'n vund'it'o'j'n. La en'ter'ig'o de la mort'int'o'j okaz'os morgaŭ. Tiam sen'dub'e kelk'a'j viv'ant'o'j ankaŭ est'os en'fos'it'a'j, ĉar la tetan'o post vund'o'j est'as oft'a okaz'aĵ'o. Kelk'a'j'n, kiu'j rest'is sur la batal'ej'o, ĉu mort'int'a'j, ĉu vund'it'a'j, ĉu ankaŭ ne'vund'it'a'j, ni dev'os nepr'e post'las'i, nom'e tiu'j'n, kiu'j kuŝ'as sub la ruin'o'j de dis'fal'int'a'j dom'o'j. Ili, se ili est'as mort'int'a'j, iom post iom putr'os, se vund'it'a'j perd'os la sang'o'n, kaj se ne'vund'it'a'j mort'os pro mal'sat'o. Kaj ni — hurá! — daŭr'ig'os ni'a'n vigl'a'n, gaj'a'n milit'ir'o'n ...
La proksim'a renkont'o kred'ebl'e far'iĝ'os grand'a batal'o.
Ver'ŝajn'e du grand'a'j korpus'o'j star'os unu kontraŭ la ali'a.
Tiam la nombr'o de mort'int'o'j kaj vund'it'o'j ebl'e ating'os dek mil; ĉar, se la kanon'o'j plen'um'as si'a'n mort'ig'a'n ofic'o'n, ambaŭ'flank'e la antaŭ'a'j vic'o'j est'os rapid'e for'pren'it'a'j. Tio est'as ja mir'ind'e bel'a aranĝ'o. Sed ĝi est'os ankoraŭ pli bel'a, kiam la paf'teknik'o est'os tiel progres'int'a, ke ĉiu arme'o pov'os paf'i paf'aĵ'o'n, kiu eksterm'os la tut'a'n mal'amik'a'n arme'o'n per unu paf'o. Ebl'e pro tio la milit'o tut'e ĉes'os. Tiam la arbitraci'o ne plu pov'os est'i konfid'at'a al la per'fort'o — se inter du milit'ant'o'j la fort'o est'as sam'e grand'a.
Kial mi skrib'as tio'n ĉi al vi? Kial mi ne kant'as laŭd'a'j'n himn'o'j'n pri la milit'a meti'o, kiel dec'as al milit'ist'o? Kial? Ĉar mi soif'as al ver'o kaj al la sincer'a esprim'o de ĝi; ĉar mi ĉiam mal'am'as la mensog'a'n fraz'o'n —sed en ĉi tiu moment'o — kiam mi est'as tiel proksim'a al la mort'o kaj parol'as al vi, kiu ebl'e ankaŭ est'as mort'ant'a, mi du'obl'e dezir'as dir'i al vi mi'a'n ver'a'n sent'o'n. Se mult'a'j ali'a'j hom'o'j pens'as ali'manier'e aŭ almenaŭ kred'as, ke ili dev'as parol'i ali'manier'e, mi vol'as, mi dev'as re'dir'i antaŭ ol mi mort'as kiel ofer'it'ul'o de la milit'o: mi mal'am'eg'as la milit'o'n. Ha, se ĉiu, sent'ant'e sam'manier'e, kuraĝ'us tio'n laŭt'e proklam'i, kia bru'eg'a protest'o lev'iĝ'us al ĉiel'o! La nun'a sonor'a ’hurá’, kun'e kun la akompan'ant'a tondr'ad'o de la paf'il'eg'o'j, est'us tiam super'sonat'a de la batal'kri'o de la hom'ar'o soif'ant'a al human'ec'o, de la venk'o'cert'a ’milit'o al la milit'o’!
Je la 3-a kaj du'on'o fru'maten'e.
”La supr'a'n mi skrib'is hieraŭ, dum nokt'o. Post'e mi kuŝ'iĝ'is sur sak'o'n de pajl'o kaj dorm'is kelk'a'j'n hor'o'j'n. Post du'on'a hor'o ni ek'ir'os. Ĉiu'j jam est'as vigl'a'j kaj prepar'as la for'marŝ'o'n. La kompat'ind'ul'o'j; ili hav'is nur mal'mult'e da ripoz'o post la hieraŭ'a sang'a labor'o kaj antaŭ la hodiaŭ'a plen'um'ot'a ...
Antaŭ moment'o mi ankoraŭ vizit'is ni'a'n improviz'it'a'n hospital'o'n, kiu post'rest'os tie ĉi. Tie mi vid'is inter la vund'it'o'j kaj mort'ant'o'j du individu'o'j'n, al kiu'j mi volont'e far'us sam'e kiel al la brul'ant'a ĉeval'o: tra'paf'i ili'a'n kap'o'n per kompat'a kugl'o.
Unu perd'is la mal'supr'a'n makzel'o'n per paf'o; la ali'a — sed sufiĉ'as ... Mi ne pov'as help'i — neni'u pov'as help'i, krom la mort'o. Bedaŭr'ind'e ĝi oft'e est'as tiel mal'rapid'a ... Al tiu, kiu ĝi'n dezir'as, ĝi montr'iĝ'as surd'a. Sam'temp'e ĝi tro rapid'as tiu'j'n for'pren'i, kiu'j fervor'e re'san'iĝ'o'n esper'as kaj pet'eg'e al ĝi dir'as: Ho, indulg'u mi'n!
Mi'a ĉeval'o est'as sel'it'a — mi nun dev'as ĉes'i tiu'n skrib'aĵ'o'n. Salut'o'n! Mart'a — se vi ankoraŭ viv'as.”
En ali'a leter'o Friedrich rakont'is, ke li renkont'is si'a'n kuz'o'n Gottfried: ”Imag'u, kia surpriz'o! Kiu'n mi vid'as preter'rajd'i ĉe kap'o de taĉment'o? La sol'a'n fil'o'n de onkl'in'o Korneli'a. Ho, kiel ŝi nun dev'as trem'i ... La jun'ul'o mem est'as tut'e entuziasm'a kaj batal'em'a. Mi tio'n vid'is sur li'a fier'a, bril'a vizaĝ'o, kaj li tio'n ankaŭ cert'ig'is al mi. La sam'a'n vesper'o'n ni est'is kun'e en la tend'ar'o, kaj mi li'n al'vok'is en mi'a'n tend'o'n. ’Est'as ja bel'eg'e’, li kri'is rav'it'e, ’ke ni batal'as por la sam'a afer'o, kuz'o — kaj flank'o'n ĉe flank'o! Ĉu ne est'as feliĉ'o, ke dum la unu'a jar'o de mi'a leŭtenant'ec'o okaz'as milit'o? Mi gajn'os orden'o'n por la merit'o.’ — ’Kaj la onkl'in'o — kiel ŝi akcept'is vi'a'n for'ir'o'n?’ — ’Laŭ la kutim'o de la patr'in'o'j: kun larm'o'j — kiu'j'n ver'dir'e ŝi pen'is kaŝ'i, por ne mal'pli'ig'i mi'a'n plezur'o'n kun ben'o'j, kun ĉagren'o kaj kun fier'ec'o.’ — ’Kaj kio'n vi sent'is, kiam vi la unu'a'n foj'o'n en'ir'is la batal'o'n?’ — ’Ho, delir'o'n kaj rav'o'n!’ — ’Vi ne bezon'as mensog'i, kar'ul'o. Ne est'as stab'oficir'o, kiu demand'as pri vi'a'j dev'o'sent'o'j kiel leŭtenant'o, sed hom'o kaj amik'o’ — ’Mi pov'as nur ripet'i: rav'o'n kaj delir'o'n. Terur'e — jes ... sed: tiel grandioz'e! Kaj la konsci'o, ke mi plen'um'as la plej alt'a'n vir'dev'o'n kun Di'o por la reĝ'o kaj la patr'uj'o! Kaj pli'e: vid'i la mort'o'n, tiu'n ali'e tiel tim'at'a'n kaj evit'at'a'n fantom'o'n funkci'ant'a tie, tut'e proksim'e de mi — tio nask'as en mi sent'o'n strang'a'n, tut'e ekster'ordinar'a'n, alt'a'n, epos'a'n ... kvazaŭ la muz'o de la histori'o flug'pend'us super ni'a'j kap'o'j kaj don'us al ni'a glav'o la venk'o'fort'o'n. Nobl'a koler'o mi'n kapt'as kontraŭ la arogant'a mal'amik'o, kiu intenc'as pied'prem'i la rajt'o'n de la german'a'j land'o'j, kaj est'as por mi plezur'o, ke mi pov'as kontent'ig'i tiu'n mal'am'o'n ... Est'as afer'o strang'a kaj mister'a, tiu permes'o mort'ig'i — mi'a dev'o mort'ig'i — ne est'ant'e ordinar'a mort'ig'ant'o, kaj kun kuraĝ'a ofer'ad'o de la propr'a viv'o ...’ Tiel sen'senc'e parol'is la knab'o, kaj mi las'is li'n daŭr'ig'i. Ĉu mi mem ne sent'is sam'e, kiam la unu'a batal'o bru'is ĉirkaŭ mi? ’Epos'a’, jes, li dir'is la ĝust'a'n vort'o'n. La hero'a'j poem'o'j kaj histori'o'j, per kiu'j la lern'ej'o ni'n eduk'as por la milit'serv'ad'o, far'iĝ'as vibr'ant'a'j en ni'a cerb'o dum la tondr'ad'o de paf'il'eg'o'j, la fulm'ad'o de bril'a'j arm'il'o'j kaj la kri'o'j de la batal'ant'o'j.
Kaj la ekster'ordinar'ec'o, la ne'kompren'ebl'a ekster'leĝ'ec'o, en kiu oni subit'e trov'iĝ'as, efik'as kvazaŭ oni est'us transport'at'a en ali'a'n mond'o'n ... est'as kvazaŭ vid'o el la vulgar'a ter'a ekzist'o kun ĝi'a pac'a, burĝ'a trankvil'o, en titan'a'n svarm'o'n da infer'a'j spirit'o'j ... Sed ĉe mi tiu ekscit'ec'o baldaŭ mal'aper'is, kaj mi nur pen'eg'e pov'as re'nask'i en mi la sent'o'j'n, kiu'j'n la jun'a Tessow pri'skrib'is. Mi tro fru'e kompren'is, ke la batal'em'o ne est'as io super'hom'a, sed io mal'super'hom'a; neni'a mistik'a mal'kaŝ'iĝ'o el la Lucifer'a regn'o, sed re'memor'o el la animal'a regn'o — re'vek'iĝ'o de la besti'ec'o. Nur tiu, kiu pov'as ebri'iĝ'i ĝis frenez'a mort'iĝ'em'o, kiu — kiel mi vid'is, ke kelk'a'j el ni far'is — per pri'pens'it'a frap'o fend'as la krani'o'n de sen'arm'ig'it'a mal'amik'o; kiu, mal'nobl'iĝ'int'a, far'iĝ'is berserk'o — ankoraŭ pli mal'bon'e — sang'o'n soif'ant'a tigr'o, tiu dum kelk'a'j moment'o'j ĝu'is ’la volupt'o'n de la batal'o’. Mi neniam — kar'a edz'in'o — kred'u mi'n, ... mi neniam.
Gottfried ĝoj'as; ke ni aŭstri'an'o'j batal'as por la sam'a ’just'a afer'o’ kiel la prus'o'j. (Kio'n li sci'as? Ĉu ne ĉiu afer'o est'as prezent'at'a kiel ’just'a’ en milit'a ordon'o?) ’Jes, ni german'o'j est'as unu'anim'a popol'o de frat'o'j’ — ’Tio vid'iĝ'is jam en la tri'dek'jar'a milit'o — kaj ankaŭ en la sep'jar'a’, mi du'on'laŭt'e en'met'is. Gottfried ne aŭd'is mi'n kaj daŭr'ig'is: ’Ni venk'os ĉiu'n mal'amik'o'n unu por la ali'a, unu kun la ali'a’. — ’Kio'n vi dir'us, mi'a kar'ul'o, se hodiaŭ aŭ morgaŭ la prus'o'j batal'us kontraŭ la aŭstr'o'j kaj ni ambaŭ kontraŭ'star'us unu la ali'a'n kiel mal'amik'o'j?’ — ’Ne'ebl'e. Nun, post kiam ni'a sang'o flu'is por unu sam'a parti'o, pov'os neniam plu ...’ — ’Neniam plu? Gard'u vi'n kontraŭ la esprim'o'j ’neniam’ kaj ’etern'e’ en politik'a'j afer'o'j. Kio est'as unu'tag'a'j mus'o'j en la regn'o de viv'ant'a'j est'aĵ'o'j, tio est'as la mal'amik'ec'o'j kaj amik'ec'o'j de la popol'o'j en la fak'o de la histori'a'j okaz'aĵ'o'j.’ Mi ĉio'n ĉi skrib'as, Mart'a, ne ĉar mi opini'as, ke tio vi'n interes'os — kompat'ind'a mal'san'ul'in'o — kaj ankaŭ ne ĉar mi vol'as far'i konsider'o'j'n antaŭ vi; sed mi preskaŭ pens'as, ke mi mort'os, kaj tial mi ne vol'as, ke mi'a'j sent'o'j est'u en'tomb'ig'it'a'j kun mi ne esprim'it'a'j. Mi'a leter'o ebl'e est'os trov'it'a kaj leg'it'a de ali'a'j ol vi. Ne dev'as est'i por etern'e pri'silent'it'a kaj kaŝ'it'a tio, kio'n pens'as liber'e pens'ant'a'j kaj human'e sent'ant'a'j soldat'o'j. ’Mi ĝi'n risk'is’, est'is la mot'o de Ulrich von Hutten. ’Mi ĝi'n dir'is’ —; kun tiu trankvil'ig'o de mi'a konscienc'o mi vol'as for'las'i la viv'o'n.”
La plej nov'a el la sci'ig'o'j est'is for'send'it'a antaŭ kvin tag'o'j kaj al'ven'int'a antaŭ du tag'o'j. Kio pov'is est'i okaz'int'a dum tiu'j ĉi kvin tag'o'j — kvin tag'o'j de batal'ad'o? Mi'n kapt'is mal'trankvil'o kaj tim'o. Kial ne al'ven'is iu nov'aĵ'o hieraŭ, kial ne hodiaŭ? Ho, tiu sopir'o al leter'o — prefer'e al telegram'o —; mi kred'as, ke neni'u vund'it'o turment'at'a de febr'o pov'as tiel sopir'e avid'i akv'o'n, kiel mi tiam avid'is sci'ig'o'n. Mi est'is sav'it'a; li hav'os la grand'a'n ĝoj'o'n trov'i mi'n viv'ant'a, — se — — ĉiam tiu ”se” — tiu ”se,” sufok'ant'a ĉiu'n esper'o'n en la burĝon'o!
Mi'a patr'o dev'is re'e for'vetur'i. Li nun pov'is mi'n for'las'i kun trankvil'o — la danĝer'o est'is pas'int'a, kaj li hav'is urĝ'a'j'n afer'o'j'n en Grumitz. Est'is decid'it'e, ke mi li'n tie'n sekv'os kun mi'a mal'grand'a Rudolf, tuj kiam mi est'os akir'int'a la neces'a'j'n fort'o'j'n. Nur la rest'ad'o en freŝ'a kamp'ar'a aer'o pov'us mi'n plen'e re'san'ig'i kaj ankaŭ util'i al la et'ul'o. Onkl'in'o Maria rest'is; ŝi vol'is plu'e mi'n fleg'i, kaj post'e for'vetur'i kun'e kun mi al Grumitz, kie'n jam est'is antaŭ'ir'int'a'j Roz'a kaj Lil'i. Mi las'is ili'n parol'i kaj far'i projekt'o'j'n por mi. Sekret'e mi decid'is — eĉ se mi nur du'on'e est'us kapabl'a — baldaŭ for'vetur'i al SchlesvigHolstein.
Ni ne sci'is, kie est'is en tiu moment'o la regiment'o de Friedrich. Ne est'is ebl'e send'i al li depeŝ'o'n, kaj mi ĉiu'hor'e dezir'is telegraf'i al li, por li'n demand'i: ”Ĉu vi viv'as?”
”Vi ne tiel vi'n ekscit'u,” admon'is mi'a patr'o, kiam li adiaŭ'is al mi, ”ali'e vi re'mal'san'iĝ'os. Du tag'o'j'n sen sci'ig'o: ĉu tio est'as grav'a? Ver'e, tio ne est'as kaŭz'o de mal'trankvil'o. Dum milit'ir'o oni ne ĉie trov'as leter'kest'o'j'n kaj telegraf'staci'o'j'n ne konsider'ant'e, ke dum la marŝ'ad'o kaj la batal'o oni est'as tut'e ne'kapabl'a skrib'i. La milit'a poŝt'o ne ĉiam regul'e funkci'as; oni pov'as rest'i dek kvar tag'o'j'n sen sci'ig'o'j, kaj tio ne signif'as mal'bon'o'n. Mi oft'e pli long'e ne skrib'is hejm'e'n, kaj pro tio oni ne mal'trankvil'iĝ'is.”
”Kiel vi tio'n sci'as, pa'ĉj'o? Mi est'as konvink'it'a, ke la vi'a'j tiel trem'eg'is pro vi, kiel mi nun trem'eg'as pro Friedrich. Ĉu ne, onkl'in'o?”
”Ni hav'is pli da konfid'o al Di'o ol vi,” ŝi respond'is; ”ni sci'is, ke, se la bon'a Providenc'o tio'n permes'os — ĉu al'ven'is sci'ig'o'j aŭ ne — vi'a patr'o re'ven'os al ni.”
”Kaj se mi ne est'us re'ven'int'a, vi est'is sufiĉ'e patriot'a'j por kompren'i, ke afer'o tiel sen'valor'a kiel la viv'o de unu'op'a soldat'o, tut'e mal'aper'as en la grand'a interes'o, por kiu li ĝi'n perd'is. Vi, mi'a fil'in'o, ne est'as sufiĉ'e patriot'a. Sed mi nun ne vol'as disput'i kun vi ... La ĉef'a afer'o est'as, ke vi re'san'iĝ'u kaj vi'n konserv'u por vi'a Rudi, por far'i el li brav'a'n hom'o'n kaj defend'ont'o'n de la patr'uj'o.
Foj'e, post nokt'o, en kiu mi hav'is precip'e terur'a'j'n aper'aĵ'o'j'n — Friedrich viv'e kuŝ'ant'a inter amas'o da hom'a'j kaj ĉeval'a'j kadavr'o'j — okaz'is re'mal'san'iĝ'o, kiu de'nov'e met'is mi'a'n viv'o'n en danĝer'o'n. La kompat'ind'a onkl'in'o Maria hav'is mal'facil'a'n task'o'n. Ŝi konsider'is si'a dev'o sen'ĉes'e mi'n konsol'i kaj rekomend'i al mi sub'met'iĝ'o'n, kaj ŝi'a'j kial'o'j — nom'e la ĉiam re'ven'ant'a ”destin'o” — hav'is la efik'o'n mi'n ekstrem'e ekscit'i; kaj anstataŭ las'i ŝi'n kviet'e predik'i, mi bedaŭr'ind'e pasi'e kontraŭ'dir'is, ribel'e riproĉ'is la sort'o'n kaj decid'e asert'is, ke ŝi'a ”destin'o” ŝajn'as al mi sen'senc'aĵ'o. Tio ĉi kompren'ebl'e son'is blasfem'e, kaj la bon'a onkl'in'o ne nur sent'is si'n person'e ofend'it'a, sed ŝi ankaŭ trem'is pro mi'a anim'o, kiu ebl'e baldaŭ aper'os antaŭ la di'a juĝ'ist'o ... Ekzist'is nur unu rimed'o por mi'n trankvil'ig'i dum kelk'a'j moment'o'j. Est'is, kiam oni konduk'is al mi la et'a'n Rudolf'o'n. ”Vi, mi'a am'at'a infan'o, mi'a konsol'o, mi'a apog'o, mi'a est'ont'o!” ... Tia'manier'e mi intern'e al'parol'is la et'ul'o'n, kiam mi li'n ek'vid'is, Sed li ne volont'e rest'is en la mal'gaj'a, mal'lum'a ĉambr'o de la mal'san'ul'in'o. Li sent'is si'n mal'komfort'a, vid'ant'e si'a'n iam tiel gaj'a'n patr'in'o'n nun ĉiam en lit'o kuŝ'ant'a, plor'ant'a kaj pal'a. Li mem far'iĝ'is tut'e mal'ĝoj'a, kaj sekv'e mi li'n rest'ig'is nur mal'mult'e da temp'o ĉe mi.
De mi'a patr'o al'ven'is oft'e demand'o'j kaj sci'ig'o'j. Li est'is skrib'int'a al la kolonel'o de Friedrich kaj al kelk'a'j ali'a'j, sed ne ankoraŭ est'is ricev'int'a respond'o'n. Kiam al'ven'is nom'ar'o de la mort'int'o'j, li send'is al mi depeŝ'o'n: ”Friedrich ne inter ili.”
”Ĉu vi ebl'e mi'n tromp'as?” mi foj'e demand'is mi'a'n onkl'in'o'n. ”Ĉu ebl'e la sci'ig'o pri li'a mort'o jam de long'e al'ven'is — kaj vi ĝi'n al mi kaŝ'as?”
”Mi ĵur'as al vi ...”
”Je vi'a kred'o? je vi'a anim'o?” ...
”Je mi'a anim'o.”
Tiu cert'ig'o mi'n tre re'kuraĝ'ig'is, ĉar mi per mi'a tut'a fort'o al'kroĉ'iĝ'is al mi'a esper'o ... Ĉiu'hor'e mi atend'is la al'ven'o'n de leter'o, de depeŝ'o. Ĉe ĉiu bru'o en la apud'a ĉambr'o mi imag'is, ke al'ven'as send'it'o; preskaŭ konstant'e mi'a'j rigard'o'j direkt'is si'n al la pord'o, kun la persist'ant'a imag'o, ke iu tie dev'as en'ir'i, ten'ant'e en man'o la feliĉ'ig'a'n inform'o'n ... Kiam mi re'memor'as tiu'j'n tag'o'j'n, ili ŝajn'as al mi long'a turment'plen'a jar'o.
La unu'a lum'a radi'o est'is la sci'ig'o, ke nov'a batal'halt'o okaz'is — ebl'e tiu'n foj'o'n ĝi signif'os pac'o'n. La tag'o'n post tiu inform'o mi unu'a'foj'e el'lit'iĝ'is. Pac'o! Kia dolĉ'a, agrabl'a pens'o ...
Ebl'e tro mal'fru'e por mi! ... Malgraŭ tio, mi sent'is mi'n ne'kred'ebl'e trankvil'ig'it'a; mi almenaŭ ne plu bezon'as ĉiu'tag'e, ĉiu'hor'e imag'i la bru'ant'a'n batal'o'n ĉirkaŭ'ant'a mi'a'n am'at'o'n ...
”Dank’al Di'o vi nun baldaŭ re'san'iĝ'os,” dir'is iu'n tag'o'n onkl'in'o, post kiam ŝi est'is help'int'a mi'n sid'iĝ'i sur lit'seĝ'o'n, kiu'n oni est'is al'ŝov'int'a al la mal'ferm'it'a fenestr'o. ”Ni do baldaŭ pov'os ir'i al Grumitz ...”
”Tuj kiam mi hav'os la neces'a'n fort'o'n, mi for'vetur'os al Alsen!”
”Al Alsen? Sed, infan'o mi'a, kio'n vi pens'as?”
”Mi vol'as tie trov'i la lok'o'n, kie Friedrich aŭ est'as vund'it'a, aŭ” — mi ne pov'is parol'i plu'e.
”Ĉu mi dev'as al'konduk'i la et'a'n Rudolf'o'n?” demand'is onkl'in'o post moment'o. Ŝi sci'is, ke tio est'as la plej bon'a rimed'o por tuj for'pel'i mi'a'j'n mal'ĝoj'a'j'n pens'o'j'n.
”Ne, ne nun — mi dezir'as rest'i tut'e trankvil'a kaj sol'a. Vi ankaŭ, onkl'in'o, far'u al mi la komplez'o'n, ir'i en la apud'a'n ĉambr'o'n ... ebl'e mi iom dorm'os. Mi sent'as mi'n tiel lac'a ...”
”Bon'e, infan'o mi'a, mi las'os vi'n trankvil'a ... Tie sur la tabl'et'o apud vi est'as sonor'il'o. Se vi i'o'n bezon'as, oni tuj ven'os.”
”Ĉu la leter'poŝt'ist'o jam al'ven'is?”
”Ne, ne est'as ankoraŭ la temp'o.”
”Kiam li al'ven'os, vek'u mi'n.”
Mi mi'n klin'is mal'antaŭ'e'n kaj ferm'is la okul'o'j'n. Onkl'in'o sen'bru'e el'ir'is. Tia'n ne'aŭd'ebl'a'n paŝ'ad'o'n ĉiu'j dom'an'o'j est'is al'pren'int'a'j dum la last'a temp'o.
Mi ne dezir'is dorm'i, sed nur rest'i sol'a kun mi'a'j pens'o'j ...
Mi trov'iĝ'is en la sam'a ĉambr'o, sur la sam'a lit'seĝ'o, kie mi est'is la maten'o'n, kiam Friedrich ven'is sci'ig'i al mi: ”Ni hav'as ordon'o'n ek'marŝ'i”. La aer'o est'is sam'e sufok'a kiel tiam, kaj re'e roz'o'j en vaz'o bon'odor'is apud mi, re'e el la kazern'o son'is trumpet'ekzerc'o'j. Mi facil'e pov'is re'trov'i la tiam'a'n sent'o'n ...
mi volont'e ek'dorm'us kaj sonĝ'us kiel mi tiam far'is, imag'ant'e, ke la pord'o mal'ferm'iĝ'as kaj ke en'ir'as la am'at'o ... La roz'o'j odor'is pli kaj pli fort'e, kaj tra la mal'ferm'it'a fenestr'o sonor'is la trará — —. Mi iom post iom perd'is konsci'o'n de la est'ant'o, pli kaj pli klar'e mi imag'e re'vid'is tiu'n moment'o'n — mi tut'e forges'is ĉio'n okaz'int'a'n; nur unu fiks'a ide'o far'iĝ'is pli kaj pli intens'a, ke nun la pord'o dev'as mal'ferm'iĝ'i por en'las'i la am'at'o'n. Sed tiu'cel'e mi dev'is sonĝ'i, ke mi du'on'e mal'ferm'as la okul'o'j'n. Est'is por mi pen'o tio'n efektiv'ig'i, sed mi sukces'is — lini'o'larĝ'e mi lev'is la palpebr'o'j'n kaj — Kaj jen ĝi est'is, la dezir'it'a, la feliĉ'ig'a figur'aĵ'o: Friedrich, mi'a am'at'a Friedrich sur la sojl'o ... Laŭt'e ĝem'ant'e kaj kovr'ant'e mi'a'n vizaĝ'o'n per ambaŭ man'o'j, mi el'ir'is el mi'a rev'a stat'o.
Subit'e mi est'is konsci'int'a, ke ĝi est'as nur halucinaci'o, kaj la ĉiel'hel'a lum'o de feliĉ'o el'radi'ant'a el tiu fantom'o, aper'ig'is des pli nigr'a la infer'e mal'lum'a'n nokt'o'n de mi'a mal'feliĉ'o.
”Ho, mi'a Friedrich — mi'a perd'it'o!” mi ĝem'is.
”Mart'a, mi'a edz'in'o —!”
Kio est'as tio? Ver'a voĉ'o — li'a — kaj ver'a'j brak'o'j mi'n fort'eg'e ĉirkaŭ'pren'ant'a'j. Ne est'is sonĝ'o: mi kuŝ'is ĉe la kor'o de mi'a edz'o.
Aŭd'int'e mi'a'n unu'a'n ĝoj'eg'a'n kri'o'n, onkl'in'o Maria al'kur'is el la apud'a ĉambr'o. Ŝi ankaŭ ne est'is suspekt'int'a la re'ven'o'n de Friedrich, kaj ĉe li'a aper'o ŝi las'is si'n fal'i sur la plej proksim'a'n seĝ'o'n kun laŭt'a ”Jesuo, Maria kaj Josefo!”
Daŭr'is long'e, ĝis kiam la unu'a ĝoj'a ekscit'ec'o sufiĉ'e kviet'iĝ'is, por ambaŭ'flank'e ebl'ig'i demand'o'j'n, sci'ig'o'j'n kaj raport'o'j'n. Tiam ni ek'sci'is, ke Friedrich post'rest'is en kamp'ar'an'a dom'o, dum li'a regiment'o daŭr'ig'is la marŝ'ad'o'n. La vund'o ne est'is danĝer'a; tamen li kelk'a'j'n tag'o'j'n kuŝ'is sen'konsci'e kaj febr'e. En la last'a temp'o li ne ricev'is leter'o'j'n, kaj ne est'is ebl'e por li send'i iu'j'n al ni. Kiam li re'san'iĝ'is, la batal'halt'o est'is jam proklam'it'a kaj la milit'o fakt'e fin'it'a. Neni'o mal'help'is li'n rapid'i hejm'e'n. Nun li ne plu skrib'is nek telegraf'is; li vetur'is tag'e kaj nokt'e, por al'ven'i kiel ebl'e plej baldaŭ. Ĉu mi ankoraŭ viv'is, ĉu mi re'san'iĝ'is — li ne sci'is. Li ne vol'is si'n inform'i — nur rapid'i hejm'e'n sen perd'i unu hor'o'n kaj re'ten'i dum la vojaĝ'o la esper'o'n re'trov'i si'a'n plej am'at'a'n edz'in'o'n ... kaj tiu esper'o ne est'is tromp'it'a; li nun re'trov'is si'a'n plej am'at'a'n edz'in'o'n, sav'it'a kaj feliĉ'eg'a — super ĉia mezur'o ...
Baldaŭ ni ĉiu'j trans'loĝ'iĝ'is en la bien'o'n de mi'a patr'o. Friedrich est'is ricev'int'a sufiĉ'e long'a'n for'permes'o'n por si'a re'san'iĝ'o, kaj la san'ig'il'o'j'n ordon'it'a'j'n de la kurac'ist'o: ripoz'o kaj bon'a aer'o, li plej bon'e pov'is hav'ig'i al si ĉe ni, en Grumitz.
Est'is feliĉ'a post'somer'o ... Mi ne memor'as pli bel'a'n epok'o'n de mi'a viv'o. La fin'a kun'iĝ'o kun am'at'o long'e dezir'eg'it'a est'as ja agrabl'eg'a; sed mult'e pli dolĉ'a ŝajn'as al mi la re'unu'iĝ'o kun am'at'o, kiu'n oni kred'is perd'it'a. Kiam mi dum moment'o re'memor'is pri la terur'sent'o mi'n plen'ig'ant'a antaŭ la re'ven'o de Friedrich, aŭ pri la fantom'o'j, kiu'j mi'n turment'is dum mi'a'j febr'a'j nokt'o'j — Friedrich sufer'ant'a ĉiu'spec'a'j'n mort'o'j'n — kaj kiam mi nun vid'is li'n antaŭ mi, mi'a kor'o ĝoj'eg'is. Mi li'n nun am'is cent'obl'e pli varm'e, la re'trovit'a'n edz'o'n, kaj mi ŝat'is li'a'n posed'o'n kiel riĉ'aĵ'o'n pli kaj pli kresk'ant'a'n. Mi jam konsider'is mi'n kvazaŭ almoz'ul'in'o — kaj nun: mi posed'is ĝoj'ig'a'n milion'o'n!
La tut'a famili'o est'is kun'ven'int'a en Grumitz. Ankaŭ Otto, mi'a frat'o, pas'ig'is kun ni si'a'n liber'temp'o'n. Li est'is nun dek'kvin'jar'a kaj dev'is stud'i ankoraŭ tri jar'o'j'n en la Wiener-Neustadta milit'akademi'o. Kar'a knab'et'o, mi'a frat'o, la favor'at'o kaj fier'o de la patr'o. Li kaj Lil'i kaj Roz'a plen'ig'is la dom'o'n per si'a gaj'ec'o. Est'is sen'ĉes'a rid'ad'o, kur'ad'o, lud'ad'o per pilk'o, kaj ĉiu'spec'a petol'ad'o. Kuz'o Konrad, kies regiment'o rest'is proksim'e de Grumitz, kiel ebl'e plej oft'e al'ven'is rajd'ant'e, kaj volont'e part'o'pren'is en la amuz'ad'o'j de la ge'jun'ul'o'j. Du'a'n parti'o'n form'is la ge'mal'jun'ul'o'j — nom'e onkl'in'o Maria, mi'a patr'o kaj kelk'a'j el li'a'j kamarad'o'j gast'ant'a'j ĉe ni. Tiu'j ĉi diligent'e lud'is per kart'o'j, far'is promen'o'j'n en la park'o, ĝu'is la bon'a'n manĝ'aĵ'o'n kaj mult'e babil'is pri politik'o. Favor'a'n okaz'o'n por tio prezent'is la ĵus okaz'int'a'j milit'ist'a'j far'iĝ'o'j kaj la ne ankoraŭ decid'it'a Schlesvig-Holsteina demand'o. Friedrich kaj mi iom'et'e ni'n apart'ig'is de la ali'a'j — ni kun'ven'is kun ili nur dum la manĝ'o'j — kaj eĉ ne ĉiam. Oni ne kontraŭ'star'is ni'n. Est'is konsent'it'e, ke ni est'is tra'viv'ant'a'j du'a'n ”miel'a'n lun'o'n” kaj ke izol'ec'o est'is por ni konven'a. Kaj ni plej volont'e est'is sol'a'j. Sed ne, kiel ebl'e pens'is la ali'a'j, por petol'i kaj kares'i — por tio ni ne est'is sufiĉ'e nov'edz'iĝ'int'a'j, sed ĉar ni trov'is plej grand'a'n kontent'iĝ'o'n en reciprok'a societ'o. Post la antaŭ ne long'e spert'it'a'j ĉagren'o'j, ni ne pov'is part'o'pren'i la naiv'a'n vigl'ec'o'n de la jun'ul'ar'o, nek kun'sent'i kun la interes'o'j kaj inter'parol'o'j de la alt'rang'ul'o'j, kaj tial ni prefer'is — per la silent'e konsent'it'a privilegi'o de en'am'iĝ'int'a par'o — ĝu'i kiel ebl'e plej grand'a'n sol'ec'o'n. Ni kun'e far'is long'a'j'n promen'o'j'n, kelk'foj'e ekskurs'o'j'n en la najbar'aĵ'o, for'rest'ant'e la tut'a'n tag'o'n; mult'a'j'n hor'o'j'n ni pas'ig'is du'op'e en la bibliotek'o, kaj vesper'e, dum la ali'a'j okup'iĝ'is per divers'a'j lud'o'j, ni re'tir'iĝ'is en ni'a'n ĉambr'o'n, kie ni ĉe te'o kaj cigar'o re'komenc'is ni'a'j'n intim'a'j'n konversaci'o'j'n. Ni ĉiam hav'is mult'o'n por dir'i unu al la ali'a. Plej volont'e ni rakont'is pri la sent'o'j de funebr'o kaj terur'o, kiu'j'n ni spert'is dum la temp'o de ni'a apart'iĝ'o; tio ĉiam re'nov'ig'is la ĝoj'o'n de ni'a re'trov'o. Ni inter'konsent'is, ke antaŭ'sent'o'j de mort'o kaj tiu'spec'a'j afer'o'j est'as nur superstiĉ'o, ĉar de'post la hor'o de ni'a adiaŭ'o ni ambaŭ est'is est'int'a'j plen'a'j de la ide'o, ke aŭ unu aŭ la ali'a mort'os — kaj nun ni re'e posed'is unu la ali'a'n! Friedrich dev'is preciz'e rakont'i al mi ĉiu'j'n danĝer'o'j'n kaj sufer'o'j'n de li spert'it'a'j'n, kaj pri'skrib'i la terur'aĵ'o'j'n de la batal'kamp'o kaj de la hospital'o. Mi ŝat'eg'is la ton'o'n de indign'o kaj dolor'o, kiu dum tia'j raport'o'j trem'is en li'a voĉ'o. El la manier'o, laŭ kiu li parol'is pri la abomen'aĵ'o'j, kies atest'ant'o li est'is dum la batal'o, mi ĉerp'is la promes'o'n, ke est'ont'e nobl'a human'ec'o sub'ig'u la barbar'ec'o'n, unu'e en unu'op'a'j hom'o'j, post'e en mult'a'j, fin'e en — ĉiu'j.
Ankaŭ mi'a patr'o kaj Otto oft'e pet'is de Friedrich, ke li rakont'u epizod'o'j'n el la okaz'int'a milit'o. Kompren'ebl'e ili tio'n far'is laŭ sent'o tut'e mal'sam'a ol tiu, laŭ kiu mi pet'is tia'n rakont'o'n, kaj sekv'e la rakont'o de Friedrich ankaŭ est'is laŭ sent'o diferenc'a. Li kontent'iĝ'is kon'ig'i la taktik'a'j'n mov'o'j'n de la trup'o'j, la rezult'o'j'n de la batal'o'j, la nom'o'j'n de la lok'o'j defend'it'a'j kaj kapt'it'a'j, pri'skrib'is kelk'a'j'n scen'o'j'n en la tend'ar'o, ripet'is parol'o'j'n dir'it'a'j'n de la milit'estr'o'j kaj ali'a'j'n tiu'spec'a'j'n milit'sci'ig'o'j'n. Li'a aŭd'ant'ar'o est'is rav'it'a; mi'a patr'o aŭskult'is kun kontent'eg'o, Otto kun admir'o, la general'o'j kun kompetent'a grav'ec'o. Mi sol'a ne ŝat'is tiu'n sek'a'n rakont'manier'o'n; mi sci'is, ke ĝi pri'silent'is amas'o'n da sent'o'j kaj pens'o'j, kiu'j'n la afer'o'j kon'ig'it'a'j est'is nask'int'a'j en la fund'o de la anim'o de la rakont'ant'o. Kiam mi foj'e riproĉ'is li'n pri tio, li respond'is jen'e: ”Ĉu mal'ver'o? Ĉu mal'sincer'o? Ĉu mank'o de kuraĝ'o esprim'i si'a'n opini'o'n? Ne, kar'ul'in'o, vi erar'as — est'as nur konven'ec'o.
Ĉu vi memor'as ni'a'n edz'iĝ'a'n vojaĝ'o'n — ni'a'n for'vetur'o'n el Vieno, la unu'a'n sol'ec'a'n kun'iĝ'o'n en la vagon'o, la nokt'o'n en la Praga hotel'o? Ĉu vi iam rakont'is ĉi tie la detal'o'j'n de tiu'j hor'o'j kaj iam pri'skrib'is al vi'a'j amik'o'j kaj parenc'o'j la sent'o'j'n kaj mov'o'j'n de tiu roz'kolor'a epok'o?”
”Ne, cert'e ne ... ĉiu vir'in'o silent'as pri tiu'j afer'o'j ...”
”Nu, vi vid'as, est'as ankaŭ afer'o'j pri kiu'j ĉiu vir'o silent'as.
Vi ne pov'as kon'ig'i vi'a'j'n am'a'j'n plezur'o'j'n; ni ne ni'a'j'n milit'a'j'n sufer'o'j'n. Unu pov'us mal'ŝirm'i vi'a'n ĉef'virt'o'n — la ĉast'ec'o'n; la ali'a ni'a'n — la kuraĝ'o'n. Pri la volupt'o'j de la ”miel'a lun'o” neni'u ”vir'in'a” vir'in'o, kaj pri la terur'o'j de la batal'kamp'o neni'u ”vir'a” vir'o pov'as i'o'n rakont'i. Kiel? Dum la rav'o de la am'o vi verŝ'is dolĉ'a'j'n larm'o'j'n — kiel? — sub la bat'o de la mort'a falĉ'il'o, — mi plend'e kri'is. — Kiel ni pov'us konfes'i, vi tia'n volupt'o'n, kaj mi tia'n mal'kuraĝ'o'n?”
”Kaj ĉu vi kri'is — ĉu vi trem'is, Friedrich? Al mi vi tio'n pov'as dir'i. Mi ne kaŝ'as al vi la sekret'o'j'n de mi'a am'a viv'o, vi do pov'as —”
”Ĉu konfes'i al vi la mort'a'n terur'o'n, kiu ni'n soldat'o'j'n kapt'as sur la batal'kamp'o? Kiel do pov'us est'i ali'e? La fraz'aĵ'o kaj la poezi'o mensog'as pri tio — la entuziasm'o artifik'e vek'it'a de la fraz'aĵ'o kaj poezi'o pov'as moment'e venk'i eĉ la natur'a'n instinkt'o'n de la mem'konserv'o — sed nur moment'e ... Ĉe la brut'ul'o'j kelk'foj'e la avid'o mort'ig'i kaj ruin'ig'i pov'as for'pel'i la tim'o'n pri la propr'a viv'o; ĉe la honest'ul'o'j la fier'ec'o for'ig'as la sign'o'j'n de tiu tim'o ... Sed kiom da kompat'ind'a'j jun'ul'o'j mi aŭd'is ĝem'i kaj plor'i — kiom da mal'esper'a'j rigard'o'j, da vizaĝ'o'j kun'tir'it'a'j pro mort'o'tim'o mi vid'is — kia'j'n plend'o'j'n kaj mal'ben'o'j'n kaj pet'eg'o'j'n mi aŭd'is!”
”Kaj tio vi'n dolor'ig'is, mi'a bon'ul'o, dolĉ'anim'a?”
”Oft'e ĝis ek'kri'o, Mart'a. Kaj tamen mal'pli al est'us konform'e al mi'a natur'a impres'ebl'ec'o ... Ŝajn'as, ke, kiam ĉe la vid'o de unu'op'a sufer'o oni est'as kapt'it'a de kompat'o, tiam la vid'o de mil'op'a sufer'ad'o dev'us nask'i mil'obl'e pli fort'a'n kompat'o'n. Sed la mal'o okaz'as: la mult'eg'o mal'akr'ig'as la sent'em'o'n. Oni ne pov'as tiel fort'e kompat'i unu hom'o'n, vid'ant'e ĉirkaŭ li 999 sam'e mal'feliĉ'a'j'n. Sed kvankam oni ne hav'as la kapabl'o'n, sent'i pli ol cert'a'n grad'o'n da kompat'o — oni tamen pov'as pens'i kaj kalkul'i, ke ekzist'as ne'mezur'ebl'a kvant'o da mizer'o —”
”Tio'n vi pov'as kaj ankaŭ kelk'a'j ali'a'j — tamen la pli'mult'o nek pens'as, nek kalkul'as.”
”Nek pens'as,” li ripet'is. ”Bedaŭr'ind'e, tio est'as la kaŭz'o de ĉiu'j mal'bon'aĵ'o'j: la pli'mult'o ne pens'as.”
Ni projekt'is aĉet'i bien'o'n per mi'a hav'o, depon'it'a en la bank'o Schmitt & Fil'o'j, kaj la administr'ad'o de ĝi est'us por Friedrich taŭg'a okup'o. Tia'manier'e la unu'a part'o de li'a ĉagren'o ”neni'o'n far'i, neni'o est'i kaj neni'o'n posed'i” est'us for'ig'it'a. Pri ”est'i kaj posed'i” oni ankaŭ trov'us rimed'o'n.
”Est'i i. r. kolonel'o emerit'a kaj feliĉ'a hom'o — ĉu tio ne sufiĉ'as?” mi demand'is. ”Kaj posed'i: ĉu vi ne posed'as mi'n — mi'n kaj Rudi kaj — — la ven'ont'a'j'n ... ĉu tio ne sufiĉ'as?”
Li rid'ant'e mi'n ĉirkaŭ'pren'is.
Al mi'a patr'o kaj al la ali'a'j ni ankoraŭ ne vol'is sci'ig'i ni'a'j'n projekt'o'j'n. Ĉiu'okaz'e ili far'us kontraŭ'dir'o'j'n, don'us konsil'o'j'n, esprim'us riproĉ'o'j'n — kaj tio est'is nun ankoraŭ super'flu'a. Post'e ni est'us ĉio'n ĉi mal'atent'ont'a'j; ĉar kiam du hom'o'j est'as unu por la ali'a ĉio en ĉio, ĉiu fremd'a, kontraŭ'a opini'o far'iĝ'as sen'valor'a. Tiu akir'it'a cert'ec'o pri la est'ont'o, kiu ceter'e favor'e kontrast'is kun la mal'feliĉ'a est'int'o ... Mi nur pov'as ĝi'n re'dir'i: ĝi est'is bel'a viv'temp'o.
Mi'a fil'o Rudolf, nun sep'jar'a vir'et'o, komenc'is lern'i leg'i kaj skrib'i, kaj li'a instru'ist'in'o — est'is mi. Mi ne est'us permes'int'a, ke vart'ist'in'o hav'u la plezur'o'n — kio ver'ŝajn'e ne est'us est'int'a tio por ŝi — vid'i tiu'n anim'et'o'n iom post iom dis'volv'iĝ'i, kaj ke ŝi hav'ig'u al li la unu'a'j'n surpriz'o'j'n de la sci'ad'o. La et'ul'o est'is oft'e ni'a akompan'ant'o dum ni'a'j promen'o'j, kaj ni ne lac'iĝ'is respond'i al la demand'o'j, kiu'j'n li'a vek'iĝ'int'a sci'em'o al ni far'is — respond'i laŭ ebl'o. Ni ne vol'is mensog'i. Ni ne tim'is respond'i: ”tio'n oni ne sci'as, Rudi,” kiam li far'is demand'o'j'n, kiu'j'n neni'u pov'as solv'i. Komenc'e okaz'is, ke Rudolf, ne kontent'a kun tiu respond'o, ripet'is si'a'n demand'o'n al onkl'in'o Maria, al si'a av'o aŭ al — la vart'ist'in'o, kaj de ili li ĉiam ricev'is sen'dub'a'j'n klar'ig'o'j'n. Tiam li triumf'e ven'is al ni: ”Vi ne sci'as, kia'n aĝ'o'n hav'as la lun'o? Mi nun sci'as: ses mil jar'o'j'n — memor'u tio'n”. Friedrich kaj mi interŝangis mut'a'n rigard'o'n. En tiu rigard'o kaj silent'o kuŝ'is tut'a libr'o da pedagogi'a'j plend'o'j kaj dub'o'j.
Mi precip'e mal'ŝat'is la soldat'lud'ad'o'n de mi'a'j patr'o kaj frat'o kun la et'ul'o. La ide'o'j ”mal'amik'o” kaj ”bat'eg'i” en'ir'is li'a'n kap'o'n, mi ne sci'as kia'manier'e. Iu'n tag'o'n Friedrich kaj mi al'ven'is en la moment'o, kiam Rudolf kun vip'o sen'kompat'e bat'is du ĝem'ant'a'j'n hund'id'o'j'n.
”Ĉi tiu est'as tromp'em'a ital'o,” li dir'is, pret'a por re'bat'i unu el la kompat'ind'a'j best'et'o'j, ”kaj tiu” — montr'ant'e la ali'a'n — ”est'as arogant'a dan'o.”
Friedrich el'ŝir'is la vip'o'n el la man'o de la pun'ant'o de la naci'o'j: ”Kaj ĉi tiu est'as sen'kor'a aŭstr'o,” li dir'is, fal'ig'ant'e kelk'a'j'n fort'a'j'n bat'o'j'n sur la ŝultr'o'j'n de Rudolf. La ital'o kaj dan'o ĝoj'eg'e for'kur'is, kaj la ĝem'ad'o nun ven'is de ni'a mal'grand'a sam'land'an'o.
”Ĉu vi koler'as kontraŭ mi, Mart'a, pro tio, ke mi bat'is vi'a'n fil'o'n? Mi ver'dir'e ne ŝat'as la pun'o'n per bat'o'j; sed kruel'ec'o kontraŭ best'o'j mi'n indign'ig'as —”
”Ĉu oni do nur kontraŭ hom'o'j ... rajt'as est'i kruel'a?” demand'is la et'ul'o mez'e de si'a ĝem'ad'o.
,,Tut'e ne — ankoraŭ mal'pli —”
”Ĉu vi ne mem bat'is ital'o'j'n kaj dan'o'j'n?”
”Ili est'is mal'amik'o'j —”
”Ĉu tiu'j'n oni do rajt'as mal'am'i?”
”Kaj hodiaŭ aŭ morgaŭ” — Fiedrich murmur'et'is al mi — ”la pastr'o dir'os al li, ke oni dev'as am'i si'a'j'n mal'amik'o'j'n — ho, logik'o! ”Post'e, laŭt'e al Rudolf: ”Ne ĉar ni ili'n mal'am'as, est'as permes'it'e bat'i ni'a'j'n mal'amik'o'j'n, sed ĉar ili vol'as bat'i ni'n.”
”Kaj kial ili vol'as ni'n bat'i?”
”Ĉar ni ili'n — ne, ne,” li si'n inter'romp'is, ”el ĉi tiu cirkl'o mi ne trov'as el'ir'o'n. Re'e lud'u, Rudi — ni al vi pardon'as — sed tio'n ne re'far'u.”
Kuz'o Konrad far'is, kiel ŝajn'is al mi, kelk'a'j'n progres'o'j'n en la favor'o de Lil'i. Persist'o ĉio'n venk'as. Mi plezur'e vid'us tiu'n unu'iĝ'o'n, kaj kun kontent'o mi rimark'is, kiel la okul'o'j de mi'a frat'in'o ĝoj'e ek'bril'is, kiam de mal'proksim'e aŭd'iĝ'is la huf'bat'o'j de la al'ven'ant'a ĉeval'o de Konrad, kaj kiel ŝi ek'ĝem'is, kiam li for'rajd'is. Li ne plu am'ind'um'is ŝi'n, t. e. li ne plu parol'is pri si'a am'o, ne ripet'is si'a'n pet'o'n — tamen li'a kondut'o est'is ver'a sieĝ'o.
”Kiel est'as divers'a'j manier'o'j konker'i fortik'aĵ'o'n,” li foj'e klar'ig'is al mi, per atak'o, per mal'sat'o — sam'e est'as ankaŭ divers'a'j rimed'o'j por ig'i vir'in'a'n kor'o'n kapitulac'i. Unu el la plej efik'a'j est'as la kutim'o — la kor'tuŝ'o ... Do dev'as ŝi'n kor'tuŝ'i, ke mi am'as tiel konstant'e, tiel konstant'e silent'as kaj ĉiam re'ven'as. Se mi for'est'us, est'us mal'plen'aĵ'o en ŝi'a viv'o; kaj se mi ankoraŭ kelk'a'n temp'o'n tia'manier'e daŭr'ig'os mi'a'n ag'ad'o'n, ŝi ne plu rezist'os.”
”Kaj kiom da sep'jar'o'j vi intenc'as serv'i por gajn'i vi'a'n elekt'it'in'o'n?”
”Mi ne kalkul'is ... ĝis kiam ŝi mi'n akcept'os.”
”Mi mir'as pri vi. Ĉu ne ekzist'as ali'a'j knab'in'o'j en la mond'o?”
”Ne por mi. Mi en'am'iĝ'is en Lili'n. Ŝi hav'as i'o'n special'a'n en si'a buŝ'angul'o, en si'a ir'ad'o, en si'a parol'manier'o, kio'n neni'o ali'a pov'as anstataŭ'i ... Vi, Mart'a, ekzempl'e, est'as dek'obl'e pli bel'a, kaj cent'obl'e pli inteligent'a —”
”Dank'o'n —”
”Sed mi ne vol'us hav'i vi'n kiel edz'in'o'n.”
”Dank'o'n.”
”Ĝust'e ĉar vi est'as tro inteligent'a. — Vi cert'e mi'n rigard'us de supr'e. Mi'a kruc'et'o sur la kol'um'o, mi'a sabr'o, la spron'o'j ne impon'as al vi. Lil'i kontraŭ'e respekt'as batal'em'a'n vir'o'n — mi sci'as, ke ŝi ador'as la milit'ist'o'j'n, sed vi —”
”Tamen mi du foj'o'j'n edz'in'iĝ'is kun milit'ist'o,” mi respond'is rid'et'ant'e.
Pro ĝentil'ec'o kaj indulg'o al mi'a vir'in'a raci'a mal'fort'ec'o unu el la general'o'j okaz'e dir'is: ”Tia'j afer'o'j pov'as nur mal'mult'e interes'i ni'a'n jun'a'n baron'in'o'n Mart'a — ni dev'us ili'n nur pri'trakt'i inter ni, ĉu ne, bel'a virinjo?”
Sed tia'n indulg'o'n mi rifuz'is, kaj insist'e pet'is, ke oni daŭr'ig'u la konversaci'o'n. Mi ver'e tre'eg'e interes'iĝ'is pri la okaz'aĵ'o'j en la milit'ist'a kaj diplomati'a mond'o'j. Ne de la sam'a vid'punkt'o kiel tiu'j sinjor'o'j: tamen mi tre dezir'is esplor'i ĝis definitiv'a konklud'o la ”Dan'a'n demand'o'n,” kies de'ven'o'n kaj dis'volv'o'n mi kaŭz'e de la milit'o tiel atent'e est'is stud'int'a. Nun, post tiu'j batal'o'j kaj venk'o'j dev'us est'i decid'it'a la sort'o de la duk'land'o'j — sed daŭr'is ankoraŭ la demand'o'j kaj dub'o'j. Ĉu la duk'o de Augustenburg — la fam'a duk'o, pro kies rajt'o'j la tut'a disput'o okaz'is — est'as nun posed'ant'o? Tut'e ne. Eĉ nov'a pretend'ant'o montr'iĝ'is. Ne sufiĉ'is Glücksburg kaj Gottorp kaj ĉiu'j ali'a'j dinasti'o'j, kies nom'o'j'n mi pen'eg'e est'is lern'int'a. Ven'as nun Rus'uj'o, propon'ant'e iu'n duk'o'n de Oldenburg. Sed la rezult'o de la milit'o ĝis nun ja est'is, ke la duk'land'o'j dev'as aparten'i, nek al iu duk'o de Glücks-, Augusten-, Oldenburg, nek al iu ajn -burg, sed al la kun'lig'it'a'j venk'int'o'j. Mi ek'sci'is, ke la artikol'o'j de la ĵus pri'trakt'it'a'j pac'a'j propon'o'j est'as jen'a'j: 1. ”Dan'uj'o ced'as la duk'land'o'j'n al Aŭstrio kaj Prus'uj'o.”
Tio'n mi aprob'is. Kompren'ebl'e la lig'an'o'j nun rapid'os trans'don'i la land'o'n akir'it'a'n ne por si mem, sed por ali'a, al tiu ali'a.
2. ”La land'lim'o est'as akurat'e fiks'ot'a.”
Tio ankaŭ est'as aprob'ind'a, se nur tia'j regul'ig'o'j hav'us iom pli da daŭr'ebl'ec'o; sed est'as ja plend'ind'e, kiel oft'e la blu'a'j kaj verd'a'j lini'o'j sur la land'kart'o'j ali'iĝ'as.
3. ”La ŝtat'a'j ŝuld'o'j divid'iĝ'os laŭ la nombr'o de la loĝ'ant'ar'o.”
Tio'n mi ne kompren'is. Mi'a'j stud'o'j ne ampleks'is la ekonomi'a'j'n kaj financ'a'j'n demand'o'j'n. Mi interes'iĝ'is pri politik'o nur tiom, kiom ĝi rilat'is al milit'o kaj pac'o; ĉar tio est'is por mi — kiel hom'o kaj edz'in'o — afer'o de kor'o.
4. ”La el'spez'o'j de la milit'o est'as pag'ot'a'j de la duk'land'o'j.”
Tio'n mi iel kompren'is. La land'o est'is dezert'ig'it'a, la sur'kamp'a gren'o pied'prem'it'a, la jun'ul'o'j mort'ig'it'a'j: i'a'n kompens'o'n ĝi merit'is — nu, ĝi pag'os la milit'a'j'n el'spez'o'j'n.
”Kaj kia nov'aĵ'o pri Schlesvig-Holstein hodiaŭ?” mi demand'is, kiam la inter'parol'o'j ankoraŭ ne tem'is pri politik'o.
”La plej nov'a sci'ig'o,” inform'is mi'n mi'a patr'o, la 13-an de aŭgust'o, ”est'as, ke sinjor'o von Beust demand'is la Federaci'a'n Konsil'ant'ar'o'n, laŭ kia rajt'o la lig'an'o'j akcept'as la duk'land'o'j'n de reĝ'o, kiu'n la lig'o ne aprob'is kiel laŭ'leĝ'a'n posed'ant'o'n.”
”Tio est'as ja tut'e saĝ'a kontraŭ'dir'o,” mi rimark'ig'is, ”ĉar oni ja dir'is, ke la laŭ'protokol'a princ'o ne est'is la laŭ'leĝ'a estr'o de la german'a'j land'o'j; kial vi nun solen'e akcept'as de Christian IX —”
”Tio'n vi ne kompren'as, infan'o mi'a,” inter'romp'is mi'a patr'o. ”Est'as arogant'ec'o, ĉikan'o de tiu sinjor'o von Beust, neni'o ali'a. Ceter'e la duk'land'o'j ja est'as ni'a'j, ĉar ni ili'n konker'is.”
”Sed ne konker'is por vi mem, ĉu ne? — Oni dir'is, por la duk'o de Augustenburg.”
”Vi re'e ne kompren'as. La kial'o'j, kiu'j'n la ministr'ar'o'j antaŭ la komenc'o de milit'o prezent'as kiel kaŭz'o'n de ĝi, far'iĝ'as mal'ĉef'a'j, kiam la batal'o'j okaz'is. Tiam la venk'o'j kaj mal'venk'o'j produkt'as tut'e nov'a'j'n kombinaĵ'o'j'n; tiam la regn'o'j mal'grand'iĝ'as, pli'grand'iĝ'as, kaj form'iĝ'as laŭ proporci'o'j antaŭ'e ne suspekt'it'a'j.”
”La kial'o'j do ne est'is, ĝust'e dir'it'e, kial'o'j, sed pretekst'o'j, ĉu ne?” mi demand'is.
”Ĉu pretekst'o'j? ne,” — dir'is unu el la general'o'j por help'i mi'a'n patr'o'n — ”Pli ĝust'e okaz'ig'o'j por far'o'j, kiu'j post'e per si mem efektiv'iĝ'os laŭ la sukces'o'j.”
”Se tio de'pend'us de mi,” dir'is mi'a patr'o, ”mi post Düppel kaj Alsen ne est'us konsent'int'a trakt'ad'o'j'n pri pac'o — oni ebl'e est'us konker'int'a la tut'a'n Dan'uj'o'n.”
,,Kaj kial?”
”Por ĝi'n en'korp'ig'i en la German'a'n Lig'o'n.”
”Vi do est'as ali'e nur aŭstria patriot'o, kar'a patr'o — ĉu la pli'grand'iĝ'o de German'uj'o ne est'as por vi tut'e indiferent'a?”
”Ĉu vi forges'is, ke la Habsburgoj est'is iam german'a'j imperi'estr'o'j, kaj ke ili pov'as re'far'iĝ'i tia'j?”
”Ĉu tio vi'n ĝoj'ig'us?”
”Kiu'n aŭstr'o'n tio ne plen'ig'us per ĝoj'o kaj fier'o?”
”Sed kio'n vi dir'us,” opini'is Friedrich ”se la ali'a german'a potenc'a ŝtat'o hav'us simil'a'j'n rev'o'j'n?”
Mi'a patr'o laŭt'e rid'eg'is.
”La kron'o de la sankt'a roman'a-german'a imperi'o sur la kap'o de protest'ant'a reĝ'et'o? Ĉu vi est'as mal'sprit'a?”
”Ni esper'u,” rimark'ig'is d-ro Bresser, ”ke ne okaz'os disput'o inter la du potenc'a'j ŝtat'o'j pri la objekt'o, por kiu ili kun'e batal'is. Est'is bagatel'o gajn'i la Elbprovincojn — sed kio'n far'i el ili nun? Tio ebl'e okaz'ig'os ĉiu'spec'a'j'n komplikajojn. Ĉiu milit'o — kia ajn est'as ĝi'a fin'o — nepr'e en'hav'as ĝerm'o'n de sekv'ont'a milit'o. Kompren'ebl'e per'fort'a ag'o ĉiam ofend'as iu'n rajt'o'n.
Tiu ofend'it'a rajt'o baldaŭ protest'as, kaj nov'a konflikt'o okaz'as — kiu re'e rezult'as en mal'prav'ec'o'n nask'ant'a per'fort'o — kaj tia'manier'e sen'fin'e.”
Post kelk'a'j tag'o'j jen ali'a nov'aĵ'o: Reĝ'o Wilhelm de Prus'uj'o far'is vizit'o'n al ni'a imperi'estr'o en Schönbrunn. Kor'eg'a akcept'o, ĉirkaŭ'pren'o. Supr'e'n'tir'it'a'j prus'a'j flag'o'j. La prus'a naci'a himn'o lud'at'a de ĉiu'j milit'ist'a'j orkestr'o'j. Ĝoj'eg'a'j kri'o'j de bon'ven'o. Tiu'j raport'o'j plaĉ'is al mi, ĉar ili neni'ig'is la mal'bon'a'n antaŭ'dir'o'n de d-ro Bresser, ke la du ĉef'ŝtat'o'j inter'disput'os pri la land'et'o, kiu'n ili kun'e liber'ig'is. Tiu'n trankvil'ig'a'n konfid'o'n esprim'is ankaŭ ĉiu'j gazet'o'j.
Mi'a patr'o ankaŭ ĝoj'is pri la amik'a'j inter'rilat'o'j en Schönbrunn.
Tamen ne de la pac'a vid'punkt'o, sed de la milit'a. ”Mi ĝoj'as,” li dir'is, ”ke ni nun hav'as nov'a'n lig'an'o'n. Lig'it'a'j kun Prus'uj'o, ni sam'e facil'e kiel ni akir'is la duk'land'a'j'n — pov'os re'pren'i Lombardion.”
”Tio'n Napoleon ne konsent'os, kaj kun li la prus'o ne volont'e mal'pac'iĝ'os,” opini'is unu el la general'o'j. ”Ceter'e est'as tre mal'bon'a sign'o, ke Benedetti, la plej malic'a mal'amik'o de Aŭstrio, est'as nun ambasador'o en Berlino.”
”Sed dir'u al mi, sinjor'o'j,” mi kri'is, kun'ig'ant'e la man'o'j'n, ”kial do ĉiu'j civiliz'it'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'o ne form'as lig'o'n? Tio, cert'e est'us la plej simpl'a rimed'o” ...
La sinjor'o'j supr'e'n'tir'is la ŝultr'o'j'n, fier'e rid'et'is kaj ne don'is, al mi respond'o'n. Mi evident'e est'is dir'int'a unu el tia'j sen'senc'aĵ'o'j, kia'j'n oft'e dir'as la vir'in'o'j, kiam ili kuraĝ'as tuŝ'i la por ili ne'konven'a'n kamp'o'n de la super'a politik'o.
Sed la hom'o pens'as, kaj la cirkonstanc'o'j direkt'as. Okaz'is, io — mal'dolĉ'a bat'o por mi — kio renvers'is mi'a'j'n tiel ĝoj'e far'it'a'j'n projekt'o'j'n. Simpl'e tio: la firm'o Schmitt & Fil'o'j bankrot'is kaj mi'a tut'a privat'a hav'aĵ'o perd'iĝ'is.
Est'is ankaŭ sekv'o de la milit'o, tiu bankrot'o. La kartoĉ'o'j kaj bomb'o'j fal'ig'as ne nur la mur'o'j'n, kiu'j'n ili cel'as —: per'e de tiu sku'o ruin'iĝ'as ankaŭ en vast'a ĉirkaŭ'o bank'o'j kaj kredit'ej'o'j ...
Pro tio mi ne far'iĝ'is almoz'ul'in'o kiel tiom da ali'a'j; ĉar mi'a patr'o est'is zorg'ont'a por mi. Sed ni dev'is for'ig'i la projekt'o'n de eks'iĝ'o. Ni ne plu est'is sen'de'pend'a'j hom'o'j; la salajr'o de Friedrich est'is nun ni'a sol'a mem'star'a en'spez'o. Eĉ se mi'a patr'o don'us al mi sufiĉ'a'n mon'help'o'n — est'is tut'e ne'ebl'e, ke Friedrich en tia'j cirkonstanc'o'j for'las'u la milit'serv'o'n. Mi mem ne pov'is tio'n postul'i de li: kiu'n rol'o'n li do est'us lud'int'a rilat'e al mi'a patr'o?
Ni dev'is sub'met'iĝ'i. ”Destin'o” est'us dir'int'a onkl'in'o Maria.
Pri la dolor'o, kiu'n mi sent'is pro tiu grav'a mon'a perd'o — kelk'a'j cent'mil'o'j — mi nur mal'mult'e pov'as sci'ig'i. Ne est'as en mi'a tag'libr'o long'a'j skrib'aĵ'o'j pri tio, kaj ankaŭ mi'a memor'o — kiu de tiu temp'o ricev'is tiom da pli dolor'a'j impres'o'j — ne konserv'as pri tiu'j okaz'int'aĵ'o'j tre viv'a'j'n post'sign'o'j'n. Mi nur sci'as, ke mi precip'e pri'plor'is la bel'a'n ”aer'a'n kastel'o'n” de ni konstru'it'a'n: Eks'iĝ'o, aĉet'o de bien'o, ekzist'o sen'de'pend'a kaj apart'ig'it'a de la tiel dir'it'a ”mond'o”. Krom tio, la perd'o ne est'is tre dolor'a por mi. Ĉar, kiel mi dir'is, mi'a patr'o dum si'a viv'o ne est'us permes'int'a, ke mi sufer'u mank'o'n, kaj post'e li post'las'us al mi sufiĉ'a'n hered'aĵ'o'n; ankaŭ por mi'a fil'o Rudolf mi antaŭ'vid'is cert'a'n riĉ'aĵ'o'n. Unu konsol'o'n mi hav'is: ne minac'is la plej mal'grand'a milit'o: oni pov'is atend'i dek, du'dek jar'o'j'n de pac'o. — Ĝis tiam! ...
En la kontrakt'o de la 30-a de oktobr'o Schlesvig-Holstein kaj Lauenburg est'is ced'it'a'j al Prus'uj'o kaj al Aŭstrio je liber'a dispon'o. Ambaŭ, nun plej bon'a'j amik'o'j, cert'e ĝoj'as pri tiu sukces'o; ili frat'e divid'os la profit'o'n kaj ne hav'os kaŭz'o'n por disput'o. Neni'e — sur la tut'a horizont'o — la mal'bon'fam'a ”nigr'a punkt'o”. La ital'a mal'venk'o est'is sufiĉ'e re'bon'ig'it'a de la milit'a glor'o akir'it'a en Schlesvig-Holstein, ne est'is do kaŭz'o, eĉ por milit'ist'a glor'am'o, komenc'i nov'a'n milit'ir'o'n. Rilat'e al tio mi do est'is trankvil'a. Ke milit'o antaŭ ne long'e okaz'is, est'is por mi garanti'o, ke ĝi ne baldaŭ re'okaz'os. Post pluv'o ven'as sun'lum'o, kaj en la sun'lum'o oni forges'as la pluv'o'n. Ankaŭ post ter'trem'o'j kaj vulkan'a'j eksplod'o'j la hom'o'j re'konstru'as nov'a'j'n dom'o'j'n sur la rub'o sen pri'pens'i la danĝer'o'n, ke la tra'viv'it'a katastrof'o ebl'e ripet'ig'os. Ŝajn'as, ke ĉef'a part'o de ni'a viv'energi'o kuŝ'as en forges'em'o.
Ni lu'is vintr'a'n loĝ'ej'o'n en Vieno. Friedrich nun trov'is okup'o'n en la milit'a ministr'ej'o, ofic'o, kiu'n li cert'e pli ŝat'is ol la serv'o'n en la kazern'o. Tiu'n ĉi jar'o'n mi'a'j frat'in'o'j kun onkl'in'o Maria pas'ig'is la karnaval'o'n en Prago. Ĉu la fakt'o, ke la regiment'o de Konrad rest'is en la bohem'a ĉef'urb'o, est'is nur hazard'o? Aŭ ĉu tiu cirkonstanc'o influ'is la elekt'o'n de la vintr'a rest'ad'ej'o? Kiam mi okaz'e esprim'is tiu'n last'a'n supoz'o'n al mi'a frat'in'o Lil'i, ŝi ruĝ'iĝ'is kaj supr'e'n'tir'ant'e la ŝultr'o'j'n, respond'is: ”Vi ja sci'as, ke mi li'n ne am'as.”
Mi'a patr'o ek'loĝ'is en si'a mal'nov'a dom'o en la Herrengasse.
Li propon'is al ni, ke ni ven'u al li, ĉar li hav'is sufiĉ'e da lok'o; sed ni prefer'is viv'i sol'a'j, kaj lu'is sur la kaj'o Franz-Joseph mal'grand'a'n ”inter'etaĝ'o'n”. La salajr'o de mi'a edz'o kaj la monat'a rent'o, kiu'n donac'is al mi mi'a patr'o, plen'e sufiĉ'is por ni'a modest'a mastr'um'ad'o. Ni kompren'ebl'e est'is dev'ig'at'a'j rezign'i abon'it'a'j'n loĝi'o'j'n, kort'eg'a'j'n bal'o'j'n — en'tut'e la ”ir'ad'o'n en la mond'o'n”. Sed kiel facil'e ni rezign'is ĉio'n ĉi! Est'is al ni eĉ agrabl'e, ke ni'a'j mon'a'j perd'o'j prav'ig'is tiu'n re'tir'iĝ'o'n — ĉar ni ŝat'eg'is sol'ec'o'n.
Tamen al mal'grand'a rond'o de parenc'o'j kaj amik'o'j ni'a dom'o rest'is mal'ferm'it'a. Precip'e mi'a amik'in'o de la infan'ec'o Lori Griesbach ni'n oft'e vizit'is, preskaŭ pli oft'e ol mi dezir'is. Ŝi'a'j'n babil'ad'o'j'n, kiu'j jam antaŭ'e ŝajn'is al mi trivial'a'j, mi nun juĝ'is lac'ig'e sen'sprit'a'j, kaj la horizont'o de ŝi'a'j interes'o'j, kies mal'vast'ec'o'n mi ĉiam est'is kon'int'a, ŝajn'is nun al mi ankoraŭ pli lim'ig'it'a. Sed ŝi est'is bel'et'a, vigl'a kaj koket'a. Mi kompren'is, ke en societ'o mult'a'j pro ŝi perd'is la saĝ'o'n — kaj oni dir'is, ke ŝi volont'e las'is si'n am'ind'um'i. Kio ne plaĉ'is al mi, est'is la percept'o, ke Friedrich tre'eg'e plaĉ'as al ŝi, kaj ke ŝi oft'e send'is al li okul'sag'o'j'n, kiu'j evident'e hav'is la destin'o'n rest'i fiks'it'a'j en li'a kor'o. La edz'o de Lori, ornam'o de la ĵoke'klub'o, de la ĉeval'kur'ej'o kaj de la teatr'a'j kulis'o'j, est'is tiel mal'mult'e fidel'a, ke mal'grav'a venĝ'o de ŝi'a flank'o ne est'us tro sever'e kondamn'ot'a; sed ke Friedrich dev'us serv'i kiel ve'n ̧pero — tio'n mi ne pov'is aprob'i ...
Ĉu ĵaluz'a — mi? Mi ruĝ'iĝ'is, kiam mi konsci'is pri tia mov'o.
Mi ja est'is tiel cert'a pri li'a kor'o ... Neniu'n; neniu'n vir'in'o'n en la mond'o li pov'is tiom am'i, kiom li mi'n am'is. Jes, am'i — sed mal'grand'a am'flam'et'o pov'us ebl'e ek'flam'i flank'e de la ard'o al mi dediĉ'it'a ...
Lori tut'e ne kaŝ'is al mi si'a'n admir'o'n al Friedrich: ”Aŭskult'u, Mart'a, — vi nepr'e est'as envi'ind'a pro tiu ĉarm'eg'a edz'o.” Aŭ: ”Gard'u li'n zorg'em'e, vi'a'n Friedrichon, ĉar li'n persekut'as ĉiu'j vir'in'o'j.”
”Mi est'as cert'a pri li'a fidel'ec'o,” mi respond'is.
”Ne far'iĝ'u rid'ind'a — opini'ant'e, ke ”fidel'a” kaj ”edz'o” pov'as est'i nom'at'a'j kun'e, tio est'as ne'ebl'a. Vi sci'as, kiel ekzempl'e mi'a edz'o —”
”Ho, ebl'e oni vi'n ankaŭ pri tio mal'bon'e inform'is. Ceter'e, ili ne est'as ĉiu'j sam'a'j —”
”Ĉiu'j, ĉiu'j — kred'u mi'n. Mi ne kon'as eĉ unu sinjor'o'n, kiu ne ... Inter tiu'j, kiu'j mi'n am'ind'um'as, kelk'a'j est'as edz'iĝ'int'a'j — kio'n ili cel'as? Evident'e nek ekzerc'i mi'n nek si'n mem en edz'ec'a fidel'ec'o.”
”Kred'ebl'e ili sci'as, ke vi ne plen'um'os ili'a'n pet'o'n ... Kaj ĉu Friedrich ankaŭ aparten'as al tiu rond'o?” mi demand'is rid'ant'e.
”Tio'n mi cert'e ne dir'os al vi, anser'in'et'o. Ĉu mi ne est'as sufiĉ'e ĝentil'a, sci'ig'ant'e vi'n pri mi'a admir'o al li? Rest'as por vi nur: est'i atent'a.”
”Mi jam atent'as, Lori, kaj mi kun mal'plaĉ'o vid'is vi'a'j'n divers'a'j'n atak'o'j'n de koket'ec'o.”
”Ĉu est'as ebl'e? Mi do est'ont'e dev'os pli bon'e ŝajn'ig'i.” ...
Ni ambaŭ rid'is; tamen mi sent'is, ke — kiel sub mi'a ŝerc'e konfes'it'a ĵaluz'o vual'iĝ'is ver'a mov'o de tiu pasi'o — sam'e ankaŭ kuŝ'is er'o de ver'ec'o sub ŝi'a incit'em'a parol'o.
La edz'o de Lori ne est'is part'o'pren'int'a en la Schlesvig-Holsteina milit'ir'o, kaj tio li'n tre'eg'e ĉagren'is. Ankaŭ Lori koler'is pro tiu mal'bon'ŝanc'o.
”Milit'o tiel bel'a kaj sukces'plen'a!” ŝi plend'is. ”Griesbach cert'e est'us avanc'int'a unu grad'o'n en la rang'ord'o. Nu, mi'a konsol'o est'as, ke dum la proksim'a milit'ir'o —”
”Kio'n vi pens'as?” mi inter'romp'is. ”Por tio ne est'as la plej mal'grand'a perspektiv'o. Aŭ ĉu vi sci'as kaŭz'o'n? Pro kio do oni milit'ir'us nun?”
”Pro kio? Pri tio mi ver'e ne atent'as. La milit'o'j al'ven'as, kaj jen ili est'as. Ĉiam post kvin aŭ ses jar'o'j iu okaz'as, tio est'as la laŭ'histori'a ir'ad'o.”
”Sed dev'as est'i kaŭz'o'j, ĉu ne?”
”Ebl'e ... sed kiu ili'n kon'as? Mi cert'e ne, nek mi'a edz'o.”
”Kial do oni batal'as tie supr'e?” mi li'n demand'is dum la last'a milit'o. ”Tio'n mi ne sci'as — est'as ankaŭ tut'e egal'e al mi,”
li respond'is, supr'e'n'tir'ant'e la ŝultr'o'j'n, ”mi nur ĉagren'iĝ'as, ĉar mi ne kun'est'as”. Ho, Griesbach est'as ver'a soldat'o. — La ”kial”
kaj la ”pro kio” de la milit'o'j ne koncern'as la soldat'o'n. Tio'n la diplomat'o'j decid'as kun'e. Mi neniam cerb'um'is pri politik'a'j disput'o'j. Ni'n vir'in'o'j'n tio tut'e ne tuŝ'as — ni ja neni'o'n kompren'us. Se fulm'o'tondr'o subit'e eksplod'as, ni nur kapabl'as preĝ'i. —”
”Ke ĝi fal'ig'u la najbar'o'n kaj ne ni'n, tio cert'e est'as la plej simpl'a el'turn'iĝ'o.”
*** perd'is.”
Ĉi tiu mir'ig'ant'a leter'o, en bel'a printemp'a maten'o, trov'iĝ'is sur ni'a manĝ'o'tabl'o. Friedrich sid'is kontraŭ mi, okup'it'a per si'a'j poŝt'aĵ'o'j, dum mi leg'is kaj re'leg'is la supr'a'j'n lini'o'j'n. La leter'et'o al'don'it'a al la perfid'a skrib'aĵ'o est'is en'ferm'it'a en apart'a kovert'o kaj mi hezit'is ĝi'n mal'ferm'i.
Mi rigard'is al Friedrich. Li est'is en'profund'iĝ'int'a en maten'a gazet'o, tamen li sent'is mi'a'n rigard'o'n fiks'it'a'n sur si; li mal'lev'is la gazet'o'n kaj turn'is la kap'o'n al mi kun si'a kutim'a kares'a, rid'et'ant'a vizaĝ'esprim'o: ”Nu, kio okaz'is, Mart'a? Kial vi mi'n tiel fiks'e rigard'as?”
”Mi dezir'as sci'i, ĉu vi ankoraŭ mi'n am'as.”
”Jam de long'e ne plu,” li ŝerc'e dir'is. ”Ver'dir'e, vi ĉiam est'is mal'agrabl'a al mi.”
”Tio'n mi ne kred'as.”
”Sed nun mi vid'as — vi ja est'as tut'e pal'a! Ĉu vi ricev'is mal'bon'a'n sci'ig'o'n?”
Mi hezit'is. Ĉu mi montr'u la leter'o'n al li? Ĉu mi ekzamen'u unu'e la pruv'skrib'aĵ'o'n, kiu'n mi ankoraŭ ten'is ne'mal'ferm'it'a en la man'o? La pens'o'j en mi'a kap'o konfuz'iĝ'is ... Mi'a Friedrich, mi'a ĉio, mi'a amik'o kaj edz'o, mi'a intim'ul'o, mi'a am'at'o — ĉu vi pov'us est'i por mi perd'it'a? Ĉu mal'fidel'a — li? Ha, moment'a konfuz'o de sent'o'j, neni'o plu ... Ĉu ne est'as en mi'a kor'o sufiĉ'e da indulg'o por tio'n pardon'i, forges'i, rigard'i kiel ne okaz'int'a? ... Sed kia hipokrit'ec'o, se li'a kor'o si'n de'turn'us de mi, se li pli am'us la de'log'em'a'n Lori'n ol mi'n? ...
”Parol'u do — vi ja est'as tut'e mut'a ... Montr'u al mi la leter'o'n, kiu vi'n tiel terur'ig'is.” Li etend'is la man'o'n por ĝi'n pren'i.
”Jen ĝi est'as.” Mi trans'don'is al li la foli'o'n jam leg'it'a'n; la en'met'it'aĵ'o'n mi re'ten'is.
Li tra'leg'is la kulp'ig'ant'a'j'n lini'o'j'n. Kun koler'a mal'ben'o li ĉif'is la foli'o'n kaj salt'e lev'iĝ'is de si'a seĝ'o.
”Kia mal'nobl'aĵ'o!” li ek'kri'is. ”Kaj kie est'as la tiel nom'at'a pruv'o?”
”Ĉi tie — ankoraŭ ne'mal'ferm'it'a. Friedrich, dir'u nur unu vort'o'n kaj mi ĵet'as ĝi'n en la fajr'o'n. — Mi ne dezir'as pruv'o'j'n, ke vi mi'n tromp'is.”
”Ho mi'a sol'am'at'a!” ... Li nun est'is apud mi, mi'n fort'eg'e ĉirkaŭ'pren'ant'e — ”Mi'a juvel'o! Rigard'u en mi'a'j'n okul'o'j'n — ĉu vi dub'as pri mi? Pruv'o aŭ ne pruv'o — ĉu mi'a parol'o al vi sufiĉ'as?”
”Jes,” mi dir'is kaj ĵet'is la paper'o'n en la fajr'uj'o'n.
Tamen ĝi ne fal'is en la flam'o'j'n, sed apud la krad'o'n. Friedrich si'n ĵet'is sur ĝi'n kaj ĝi'n lev'is. ”Ne, ne, ni ne ĝi'n detru'u — mi est'as tro sci'vol'a ... ni ĝi'n ekzamen'u kun'e. Mi ne memor'as, ke mi iam skrib'is al vi'a amik'in'o i'o'n ajn, kio pov'us supoz'ig'i intim'a'n rilat'o'n — kiu ver'e neniam ekzist'is.”
”Sed vi plaĉ'as al ŝi, Friedrich ... Vi nur bezon'as ĵet'i vi'a'n poŝ'tuk'o'n —”
”Ĉu vi kred'as? ... Ven'u, ni leg'u tiu'n ĉi dokument'o'n. Ver'e: mi'a skrib'o! Ha, vid'u, est'as ja la du lini'o'j, kiu'j'n vi mem dikt'is al mi antaŭ kelk'a'j semajn'o'j, kiam vi'a dekstr'a man'o est'is vund'it'a: ”Mi'a Lori, ven'u, mi vi'n sopir'e atend'as hodiaŭ je la kvin'a post'tag'mez'e.
Mart'a (ankoraŭ kripl'a).”
”La signif'o'n de la kramp'o'j la trov'ant'o de la leter'et'o ne kompren'is ... Tio est'as ver'e rid'ind'a mal'kompren'aĵ'o. Feliĉ'e ĉi tiu bel'a pruv'objekt'o ne est'as brul'ig'it'a, ĉar nun mi'a sen'kulp'ec'o est'as evident'eg'a. An ĉu vi ankoraŭ suspekt'as?”
”Ne plu de la moment'o, kiam mi rigard'is en vi'a'j'n okul'o'j'n.
Kred'u mi'n, Friedrich, mi est'us est'int'a tre mal'feliĉ'a — sed mi est'us pardon'int'a al vi. Lori est'as koket'a, tre bel'et'a ... Dir'u — ĉu ŝi vi'n al'log'is? — Vi ne'as per la kap'o ... Nu, ver'dir'e, pri tio vi rajt'us, eĉ dev'us mensog'i — vir'o dev'as perfid'i nek akcept'it'a'n nek rifuz'it'a'n vir'in'a'n am'o'n.”
”Ĉu vi do pardon'us al mi de'flank'iĝ'o'n? Ĉu vi ne est'as ĵaluz'em'a?”
”Ho jes — kor'ŝir'e ... Se mi imag'as vi'n je la pied'o'j de ali'a vir'in'o, trink'et'ant'e feliĉ'o'n de ŝi'a'j lip'o'j ... indiferent'iĝ'int'a kontraŭ mi — sen ia dezir'o — est'as terur'e! Tamen mi ne tim'as la perd'o'n de vi'a am'o — vi'a kor'o neniam mal'varm'iĝ'os rilat'e al mi; pri tio mi est'as tut'e cert'a — ni'a'j du anim'o'j est'as ja tiel kun'plekt'it'a'j, sed —”
”Mi kompren'as. Sed vi ne supoz'u, ke mi hav'as por vi nur tia'n sent'o'n, kia'n edz'o hav'as post la arĝent'o-edz'iĝ'o. Por tio ni est'as ankoraŭ tro jun'a'j ge'edz'o'j — dum la fajr'o de la jun'ec'o brul'as en mi (tamen mi est'as jam kvar'dek'jar'a) ĝi brul'as por vi. Vi est'as por mi la sol'a vir'in'o en la mond'o. Kaj se efektiv'e iam ali'a tent'o al'proksim'iĝ'us al mi — mi hav'as la firm'a'n vol'o'n ĝi'n sub'ig'i. La feliĉ'o, kiu kuŝ'as en la konsci'o, ke oni rest'is fidel'a al la am'promes'o, la fier'a trankvil'o de konscienc'o, kun kiu oni pov'as dir'i al si mem, ke oni ĉiu'rilat'e konserv'is sankt'a la firm'e plekt'it'a'n lig'o'n —ĉio'n ĉi mi opini'as tro bel'a, por permes'i, ke ĝi est'u neni'ig'it'a de moment'a volupt'a ekscit'ec'o. Vi far'is el mi, Mart'a mi'a, hom'o'n tiel plen'e feliĉ'a'n, ke mi sam'e mal'ŝat'as ebri'ec'o'n, dezir'o'j'n, plezur'o'n, kiel posed'ant'o de or'aĵ'o'j mal'ŝat'as la akir'o'n de kupr'a'j mon'er'o'j.”
Kiel agrabl'e tia'j vort'o'j fal'is en mi'a'n kor'o'n! Mi ver'e nun est'is dank'a al la skrib'int'o de la leter'o, ke li hav'ig'is al mi tiu'n ĉi dolĉ'eg'a'n okaz'int'aĵ'o'n. Tial mi skrib'is ĉiu'n vort'o'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Tie mi pov'as ankoraŭ re'leg'i la en'skrib'aĵ'o'n sub la dat'o 1. 4. 1865. Ha, kiel mal'proksim'e ĉio ĉi est'as nun de mi!
Mal'e, Friedrich est'is tre koler'a kontraŭ la kalumni'int'o. Li ĵur'is, ke li trov'os la aŭtor'o'n de la leter'aĉ'o, por ke li pun'u li'n.
Mi jam la sam'a'n tag'o'n ek'sci'is, kio est'is la de'ven'o kaj cel'o de la skrib'aĵ'o: la rezult'o'n de ĝi — nom'e, ke Friedrich kaj mi iom pli proksim'iĝ'is unu al ali'a — la iniciat'int'o cert'e ne antaŭ'vid'is.
Post'tag'mez'e mi ir'is al mi'a amik'in'o Lori, por montr'i al ŝi la leter'o'n. Mi intenc'is atent'ig'i ŝi'n, ke ŝi hav'as mal'amik'o'n, kiu ŝi'n fals'e suspekt'as, kaj vol'is rid'i kun ŝi pri tio, ke la de mi dikt'it'a leter'o est'is tiel mal'bon'e kompren'it'a.
Ŝi rid'is pli ol mi atend'is.
”Ĉu vi do ek'tim'is pro la leter'o?”
”Jes, mort'ig'e. Kaj tamen mi preskaŭ brul'ig'is la en'met'it'a'n leter'et'o'n sen leg'i ĝi'n.”
”Tiam la tut'a ŝerc'o est'us mal'sukces'int'a —”
”Kia ŝerc'o?”
”Vi ebl'e est'us kred'int'a, ke mi vi'n efektiv'e tromp'is. Nu, las'u mi'n en ĉi tiu okaz'o konfes'i, ke en frenez'a hor'o — est'is post la festen'o ĉe vi'a patr'o, kiam mi sid'is apud Tilling kaj ĉar mi est'is trink'int'a tro da ĉampan'vin'o — mi tiam efektiv'e propon'is mi'a'n am'o'n al li kvazaŭ sur donac'plet'o —”
”Kaj ĉu li?”
”Kaj li ankoraŭ ĝust'a'temp'e dir'is al mi, ke li vi'n am'as pli ol ĉiu'n ali'a'n kaj est'as firm'e decid'it'a rest'i al vi fidel'a ĝis mort'o.
Kaj la ŝerc'o far'iĝ'is, por ke vi pli bon'e ek'kon'u tiu'n fenomen'o'n.”
”Pri kia ŝerc'o vi re'e parol'as?”
”Vi do sci'as: ĉar la leter'o kun en'met'it'aĵ'o ven'as de mi —”
”Ĉu de vi? ... Mi sci'as neni'o'n.”
”Ĉu vi do ne turn'is la akompan'ant'a'n leter'o'n? Vid'u tie ĉi, sur la dors'a flank'o est'as la nom'o kaj la dat'o: La unu'a'n de april'o.”
Tia'manier'e efik'is al ni la iom mal'bon'gust'a april'a ŝerc'o de Lori, kaj sam'manier'e efik'is ankoraŭ ali'a okaz'aĵ'o, nom'e fort'a nerv'a febr'o, kiu dum ses semajn'o'j ig'is mi'n rest'i en lit'o.
Okaz'aĵ'o per si mem mal'ĝoj'a — kaj tamen ho! kiom da feliĉ'a'j re'memor'o'j ĝi viv'ig'as en mi, sam'temp'e akcel'ant'e la supr'e pri'skrib'it'a'n proced'o'n: la reciprok'a'n al'proksim'iĝ'o'n de du kor'o'j jam tiel proksim'eg'a'j. Ĉu est'is la tim'o mi'n perd'i, kiu ig'is mi'n pli kar'a al la edz'o, aŭ ĉu li'a am'o far'iĝ'is al mi pli evident'a per li'a'j serv'o'j kiel fleg'ant'o — resum'e, dum tiu nerv'a mal'san'o kaj post'e mi sent'is mi'n ankoraŭ pli kaj pli cert'e am'at'a ol antaŭ'e.
Mi ja ankaŭ est'is tim'int'a la mort'o'n. Unu'e ĉar mi tre'eg'e est'us bedaŭr'int'a perd'i viv'o'n ŝajn'e tiel riĉ'a'n je bel'ec'o kaj feliĉ'o, kaj for'las'i mi'a'j'n am'at'o'j'n, — Friedrich, kun kiu mi dezir'is mal'jun'iĝ'i, Rudolf, kiu'n mi intenc'is plen'e eduk'i; du'e mi mal'am'is la ide'o'n de mort'o — ne pro ego'ism'o, sed rilat'e al Friedrich —; ĉar mi sci'is, ke la dolor'o mi'n en'ter'ig'i est'us ne'sufer'ebl'a por la sen'ig'it'o ... Ne, ne: hom'o'j feliĉ'a'j, hom'o'j de kar'a'j est'ul'o'j am'at'a'j, tut'e ne pov'as mal'estim'i la mort'o'n. Pro tio est'us neces'e mal'estim'i la viv'o'n. En mi'a lit'o, kie mal'san'o mi'n mort'minac'ant'e atak'is, kiel milit'ist'o'j est'as atak'at'a'j de kugl'o'j sur la batal'kamp'o, mi bon'eg'e pov'is imag'i la sent'o'n de soldat'o'j, kiu'j am'as la viv'o'n kaj sci'as, ke ili'a mort'o mal'esper'ig'os am'at'a'j'n est'aĵ'o'j'n.
Kiam mi kon'ig'is tiu'j'n ĉi pens'o'j'n al Friedrich, li respond'is: ”Nur en unu rilat'o soldat'o super'as mal'san'ul'o'n: li hav'as la sent'o'n, ke li plen'um'as dev'o'n. Tamen laŭ tio mi akord'iĝ'as kun vi: mort'i indiferent'e, ̧ĝoje — kiel oni postul'as de ni — tio'n ne pov'as far'i hom'o feliĉ'a. Tio'n pov'is far'i nur mizer'ul'o'j en iam'a temp'o, kiu'j hav'is neni'o'n por perd'i dum pac'o aŭ tiu'j, kiu'j pov'as liber'ig'i si'n kaj si'a'j'n frat'o'j'n nur per la mort'o de hont'a aŭ ne'el'port'ebl'a jug'o.”
Kiam la danĝer'o est'is pas'int'a, kiom mi'n ĝoj'ig'is mi'a re'san'iĝ'o, mi'a re'nask'iĝ'o! Est'is fest'o — por ni ambaŭ, simil'a al la feliĉ'o per la re'unu'iĝ'o post la Schlesvig-Holsteina milit'o, sed tamen ali'a. Tiam la ĝoj'o al'ven'is subit'e, kaj nun iom post iom — kaj krom tio, de tiu temp'o ni est'is pli kaj pli al'proksim'iĝ'int'a'j unu al ali'a. Dum mi'a mal'san'o mi'a patr'o vizit'is mi'n ĉiu'tag'e kaj montr'is grand'a'n mal'trankvil'o'n; tamen mi sci'is, ke li ne super'mezur'e est'us ĉagren'iĝ'int'a pro mi'a mort'o. Si'a'j'n pli jun'a'j'n fil'in'o'j'n li mult'e pli am'is ol mi'n, kaj la plej am'at'a est'is Otto. Pro mi'a'j du edz'in'iĝ'o'j, precip'e pro la du'a kaj ebl'e ankaŭ pro mi'a tut'e mal'sam'a pens'manier'o, mi far'iĝ'is kvazaŭ fremd'ul'in'o por li. Kiam mi est'is tut'e re'san'iĝ'int'a — est'is mez'e de juni'o — li trans'loĝ'iĝ'is al Grumitz kaj insist'e invit'is mi'n ven'i kun li, kun'e kun mi'a et'a Rudolf. Sed, ĉar Friedrich pro deĵor'o ne pov'is for'las'i la urb'o'n, mi prefer'is est'i en la proksim'ec'o de Vieno, kie mi'a edz'o pov'is mi'n ĉiu'tag'e vizit'i. Sekv'e mi lu'is loĝ'ej'o'n por kamp'ar'a rest'ad'o en Hietzing.
Mi'a'j frat'in'o'j, ĉiam sub la protekt'o de onkl'in'o Maria, for'vetur'is al Marienbad. En ŝi'a last'a leter'o el Prago Lil'i skrib'is al mi inter'ali'e: ”Mi dev'as konfes'i al vi, ke mi komenc'as iom'et'e ŝat'i mi'a'n kuz'o'n Konrad. Dum kelk'a'j danc'ad'o'j mi est'is pret'a dir'i ’jes’, se li nur far'us la atend'it'a'n demand'o'n. Sed li ne far'is la decid'ig'a'n klopod'o'n ̧ĝustatempe. Kiam li aŭd'is pri mi'a for'ir'o, li de'nov'e propon'is ge'fianĉ'iĝ'o'n; sed tiam mi est'is en ne'a humor'o. Tio'n mi jam nun tiel kutim'is, ke, kiam la mal'feliĉ'a Konrad dir'as la kon'at'a'n: ’Ĉu vi ne tamen vol'as far'iĝ'i mi'a edz'in'o, Lil'i?’ mi'a lang'o ne'vol'e respond'as: ’Tut'e ne’. Sed tiu'n ĉi foj'o'n mi al'don'is: ’Demand'u mi'n de'nov'e post ses monat'o'j’.
Mi nom'e dum la somer'o ekzamen'os mi'a'n kor'o'n. Se mi sopir'os al la for'est'ant'o, se la pens'o pri li — kiu nun tag'e kaj nokt'e mi'n persekut'as — mi'n ne for'las'os eĉ en Marienbad; se ankaŭ tie kaj dum la sekv'ant'a ĉas'sezon'o neni'u ali'a sukces'os far'i impres'o'n sur mi'n — tiam la persist'o de la obstin'a kuz'o est'os venk'int'a.”
En la sam'a temp'o onkl'in'o Maria skrib'is al mi (ĝi est'as la sol'a leter'o de ŝi, kiu'n mi konserv'is): ”Mi'a kar'a infan'o! Est'is lac'ig'a vintr'a milit'ir'o: Mi est'os tre kontent'a, kiam Roz'a kaj Lil'i est'os trov'int'a'j edz'o'j'n.
Ver'dir'e ili est'us trov'int'a'j mult'a'j'n, ĉar kiel vi sci'as, ĉiu el ili dis'don'is dum la karnaval'o minimum'e tri rifuz'o'j'n — krom tiu al la konstant'a Konrad. Nun la turment'o tuj re'komenc'iĝ'os en Marienbad. Mi volont'eg'e est'us ir'int'a al Grumitz aŭ al vi — sed mi nun dev'as daŭr'ig'i la lac'ig'a'n kaj sen'profit'a'n rol'o'n de gard'ant'in'o de plezur'avid'a'j knab'in'o'j.
Mi tre ĝoj'as ek'sci'i, ke vi nun tut'e re'san'iĝ'is. Nun, kiam la danĝer'o est'as pas'int'a, mi pov'as dir'i al vi, ke ni est'is tre mal'trankvil'a'j, — vi'a edz'o skrib'is al ni tiel mal'esper'a'j'n leter'o'j'n: ĉiu'moment'e li tim'is vid'i vi'n mort'ant'a. Nu, dank’al Di'o, ne est'is vi'a destin'o, ke vi mort'u. La tagnaŭo, kiu'n mi plen'um'is ĉe la Ursul'in'o'j por vi'a re'san'iĝ'o ebl'e ankaŭ help'is vi'a'n sav'o'n. La bon'a Di'o vi'n konserv'os por vi'a Rudi. Salut'u de mi vi'a'n kar'a'n et'ul'o'n; li ĉiam brav'e lern'u.. Mi sam'temp'e send'as al li kelk'a'j'n libr'o'j'n: ’La pi'a infan'o kaj ĝi'a protekt'a anĝel'o’ — mir'ind'e bel'a rakont'o — kaj ’Patriot'a'j hero'o'j’ — kolekt'o da milit'a'j pri'skrib'o'j por knab'o'j. Oni ne pov'as tro fru'e vek'i la interes'o'n de la knab'o'j por tiu'spec'a'j afer'o'j. Vi'a frat'o Otto ne est'is ankoraŭ kvin'jar'a, kiam mi jam rakont'is al li pri Aleksandro la Grand'a, pri Cezar'o kaj ali'a'j fam'a'j konker'int'o'j kaj vid'u kiel li nun entuziasm'iĝ'as por ĉio hero'a, — est'as plezur'o!
Mi ek'sci'is, ke vi intenc'as rest'i dum la somer'o proksim'e de Vieno, anstataŭ en Grumitz. Tio'n far'ant'e vi est'us mal'prav'a.
La aer'o en Grumitz est'as pli taŭg'a por vi ol tiu de la polv'a Hietzing, — kaj la kompat'ind'a pa'ĉj'o enu'os tiel sol'a. Ver'ŝajn'e vi ne vol'as for'las'i vi'a'n edz'o'n; sed ŝajn'as al mi, ke ankaŭ la fil'in'a'j dev'o'j dev'as est'i atent'it'a'j. Tilling pov'us kelk'foj'e ven'i al Grumitz por unu tag'o. Tiom kun'est'i eĉ ne util'as al ge'edz'o'j — kred'u mi'a'n viv'spert'o'n. Mi rimark'is, ke la plej bon'a'j edz'iĝ'o'j est'as tiu'j, en kiu'j la ge'edz'o'j ne konstant'e si'n sieĝ'as, sed las'as al si reciprok'e iom da liber'ec'o. Nun, fart'u bon'e, fleg'u vi'n, por ke vi ne re'mal'san'iĝ'u, kaj pri'pens'u la afer'o'n pri Hietzing. La ĉiel'o ŝirm'u vi'n kaj vi'a'n Rudi. Tio est'as la sincer'a preĝ'o de vi'a vi'n am'ant'a Onkl'in'o Maria.
P. S. Vi'a edz'o hav'as ja parenc'o'j'n en Prus'uj'o (feliĉ'e li ne est'as sam'e arogant'a kiel li'a'j sam'land'an'o'j), demand'u li'n do, kio'n oni tie opini'as pri la politik'a situaci'o. Ĝi est'as ver'e tre minac'a.
Antaŭ kaj post mi'a mal'san'o mi ja est'is leg'int'a mult'e, kiel ĉiam: tag'a'j'n kaj semajn'a'j'n gazet'o'j'n, revu'o'j'n kaj libr'o'j'n, sed la ĉef'artikol'o'j'n mi est'is ne atent'int'a. De kiam mi ne plu demand'is: ”Ĉu milit'o aŭ ne milit'o,” la politik'a babil'aĉ'o pri intern'a'j aŭ ekster'a'j afer'o'j hav'is por mi neni'a'n interes'o'n. Nur okaz'e de la P. S. de la cit'it'a leter'o mi decid'is fin'e inform'i mi'n pri la nun'temp'a'j cirkonstanc'o'j: ”Kio'n do onkl'in'o Maria intenc'as dir'i per tiu ’minac'a’, vi mal'pli arogant'a prus'o?” mi demand'is mi'a'n edz'o'n, don'ant'e al li la leter'o'n, por ke li ĝi'n leg'u. ”Ĉu ver'e ekzist'as nun politik'a situaci'o?”
”Ĝi ekzist'as, —sam'e kiel iu ajn veter'o — mal'feliĉ'e ĉiam, kaj sam'e ŝanĝ'em'a kaj tromp'a —”
”Nu, rakont'u ... Ĉu oni ankoraŭ parol'as pri la Elbduklandoj? Ĉu ili'a afer'o ne est'as ord'ig'it'a?”
”Pli ol iam oni pri ili parol'as. La afer'o est'as tut'e ne'ord'ig'it'a.
La schlesvig-holsteinanoj nun dezir'eg'as for'ig'i la prus'o'j'n — la arogant'ul'o'j'n, laŭ la plej nov'a dir'manier'o. ”Prefer'e dan'o'j ol prus'o'j,” ili dir'as kiel signal'vort'o al ili don'at'a de la mez'a'j ŝtat'o'j. Kaj ĉu vi sci'as, kiel oni nun vari'as la el'uz'it'a'n kant'o'n: ’Mar'ĉirkaŭ'at'a ...?”
”Schlesvig-Holstein sam'gent'an'ar'o, For'pel'u la prus'o'j'n el vi'a kamp'ar'o.”
”Kaj kio far'iĝ'is el la duk'o de Augustenburg? Ĉu li est'as ili'a duk'o? Ho, ne dir'u al mi, Friedrich, ke li ne est'as ili'a duk'o ...
Kaŭz'e de tiu sol'e rajt'ig'it'a hered'ant'o, kiu'n la kompat'ind'a'j de la dan'o'j prem'eg'it'a'j land'o'j dezir'eg'is, dev'is okaz'i la tut'a milit'o, en kiu mi ebl'e vi'n est'us perd'int'a! Las'u do al mi la konsol'o'n kred'i, ke oni laŭ'rajt'e instal'is la neces'eg'a'n Augustenburgon, nun'temp'e reg'ant'a la ne'divid'it'a'j'n duk'land'o'j'n. Mi insist'as pri tiu ’ne'divid'it'a’: ĝi est'as antikv'a, histori'a rajt'o, kiu de kelk'a'j jar'cent'o'j est'as garanti'it'a al li, kaj kies prav'ig'it'ec'o'n mi pen'eg'e esplor'is.”
”Vi'a'j laŭ'histori'a'j rajt'o'j tre'eg'e ŝancel'iĝ'as, mi'a kompat'ind'a Mart'a,” dir'is Friedrich rid'ant'e.
”Pri la duk'o de Augustenburg oni aŭd'as neni'o'n plu krom en li'a'j propr'a'j protest'o'j kaj manifest'o'j!”
De nun mi re'komenc'is atent'i la politik'a'j'n komplik'aĵ'o'j'n kaj ek'sci'is jen'o'n: Malgraŭ la protokol'o sub'skrib'it'a ĉe la Viena pac'trakt'ad'o, ĝis nun neni'o est'is aprob'it'a nek decid'it'a. La demand'o pri Schlesvig-Holstein, ĝis nun tra'ir'int'a ĉiu'spec'a'j'n stadi'o'j'n, pli ol iam ”flug'pend'is”. Post la ced'o de la duk'o de Glücksburg, la duk'o'j de Augustenburg kaj Oldenburg rapid'is protest'i ĉe la Federaci'a Konsil'ant'ar'o, kaj Lauenburg insist'e postul'is, ke ĝi est'u al'lig'ot'a al Prus'uj'o. Neni'u sci'is, kio'n la Lig'an'o'j efektiv'e far'os el la konker'it'a'j land'o'j. Ĉiu el la du potenc'o'j suspekt'is, ke la ali'a ĝi'n mal'profit'ig'is.
Kio'n intenc'as Prus'uj'o? Tio est'as nun la mal'konfid'em'a demand'o ĉiam ripet'at'a de Aŭstrio, de la mez'a'j ŝtat'o'j kaj de la duk'land'o'j. Napoleon III konsil'as al Prus'uj'o, ke ĝi aneks'u la duk'land'o'j'n, escept'e la nord'a'n part'o'n de Schlesvig, kies loĝ'ant'ar'o parol'as la dan'a'n lingv'o'n. Sed provizor'e Prus'uj'o tio'n ne vol'as. La 22-an de februar'o 1865 ĝi fin'e formul'as si'a'j'n pretend'o'j'n jen'e: Prus'a'j trup'o'j rest'os en la land'o'j; tiu'j ĉi last'a'j met'as si'a'j'n arme'o'n kaj ŝip'ar'o'n je la dispon'o de Prus'uj'o, escept'e de unu budĝet'a kontingent'o. Oni okup'os la Kiel'a'n haven'o'n: la poŝt'o kaj la telegraf'o'j far'iĝ'os prus'a'j, kaj la duk'land'o'j al'iĝ'os al la dogan'a unu'iĝ'o.
Pro tiu'j postul'o'j ĉagren'ig'as — mi ne sci'as kial — ni'a ministr'o Mensdorf-Ponilly; kaj pli'e — mi tut'e ne sci'as, kial — ankaŭ la mez'a'j ŝtat'o'j ĉagren'iĝ'as — kred'ebl'e pro envi'o, tiu karakteriz'a trajt'o en la trakt'ad'o pri ”ekster'a'j afer'o'j”. — La last'a'j insist'e postul'as, ke la duk'o de Augustenburg tuj pren'u sur si'n la administr'ad'o'n de la duk'land'o'j. Sed ankaŭ Aŭstrio vol'as i'o'n dir'i kaj dir'as — konsider'ant'e Augustenburgon kvazaŭ nul'o — ke ĝi volont'e konsent'as la posed'o'n de la Kiel'a haven'o, sed rifuz'as la varb'ad'o'n de mar'ist'o'j.
Tia'manier'e oni sen'ĉes'e disput'as. Prus'uj'o klar'ig'as, ke ĝi'a'j postul'o'j est'as far'at'a'j nur en la interes'o de German'uj'o, ke ĝi tut'e ne postul'as aneks'o'n — Augustenburg ek'okup'u si'a'n hered'aĵ'o'n, kondiĉ'e, ke li plen'um'u la postul'o'j'n; sed se tiu'j ĉi neces'a'j kaj just'a'j pretend'o'j ne est'as kontent'ig'it'a'j, tiam — kun voĉ'o minac'e laŭt'ig'it'a — tiam ĝi ebl'e est'us dev'ig'at'a postul'i pli mult'e. — Kontraŭ tiu'j ĉi minac'a'j kri'o'j tuj laŭt'iĝ'as mok'em'a'j, malic'a'j, incit'ig'a'j voĉ'o'j. En la mez'a'j ŝtat'o'j kaj en Aŭstrio la publik'a opini'o pli kaj pli mal'amik'iĝ'as kontraŭ Prus'uj'o kaj precip'e kontraŭ Bismarck. La 27-an de juni'o la mez'a'j ŝtat'o'j propon'as, ke oni pet'u klar'ig'o'j'n de la grand'a'j potenc'o'j (don'i klar'ig'o'j'n ne est'as kutim'o de la diplomat'o'j; ili ag'as nur sekret'e); sed la grand'a'j potenc'o'j trakt'as inter si. Reĝ'o Wilhelm for'vetur'as al Gastein, imperi'estr'o Franz Joseph al lschl. Graf'o Blume rapid'as tie'n kaj re'e'n inter ambaŭ, kaj oni akord'iĝ'as pri divers'a'j punkt'o'j: la garnizon'o far'iĝ'os du'on'e aŭstria, du'on'e prus'a. Lauenburg — ĝi ja mem tio'n dezir'as — est'os al'ig'it'a al Prus'uj'o. Pro tio oni kompens'os Aŭstrion per du milion'o'j kaj du'on'o da taler'o'j. Tiu last'a rezult'o tut'e ne sukces'as inspir'i al mi patriot'a'n ĝoj'o'n. Kio'n do pov'as util'i al tri'dek ses milion'o'j da aŭstri'an'o'j tia bagatel'a sum'o — eĉ se ĝi est'us dis'don'it'a inter ili, kio ja ne okaz'os? Ĉu ĝi kompens'us la cent'mil'o'j'n, kiu'j'n ekzempl'e mi perd'is ĉe Schmitt & Fil'o'j per la milit'o? Aŭ eĉ la perd'o'j'n de tiu'j, kiu'j pri'plor'as si'a'j'n mort'int'a'j'n am'at'o'j'n?
... Tre ĝoj'ig'as mi'n kontrakt'o sub'skrib'it'a la 14-an de aŭgust'o en Gastein. — ”Kontrakt'o”, la vort'o son'as kvazaŭ ĝi promes'as pac'o'n. — Nur pli mal'fru'e mi spert'is, ke la inter'naci'a'j kontrakt'o'j oft'e nur ekzist'as, por ke ili kaŭz'u per okaz'a'j mal'obe'o'j tio'n, kio'n oni nom'as ”casus belli”. Tiam unu nur bezon'as kulp'ig'i la ali'a'n pri ”kontrakt'romp'o” kaj tuj — ŝajn'e por defend'i garanti'it'a'j'n rajt'o'j'n — oni el'ig'as la glav'o'j'n el la ing'o'j.
Tamen la Gasteina kontrakt'o trankvil'ig'is mi'n. Ŝajn'is, ke la disput'o est'is fin'it'a. General'o Gablenz, — la bel'a Gablenz, kiu'n ni vir'in'o'j ĉiu'j sekret'e admir'is — far'iĝ'is guberni'estr'o en Holstein; — Manteuffel en Schlesvig. Sed mi dev'is definitiv'e for'las'i la esper'o'n, ke, laŭ la cert'ig'o al mi far'it'a en 1460, la land'o'j por ĉiam rest'os ”ne'divid'it'a'j”. Kaj koncern'e mi'a'n Augustenburgon, por kies rajt'o'j mi tiel pen'e est'is entuziasm'iĝ'int'a, okaz'is, ke la princ'o, foj'e ven'int'a en la land'o'n, est'is de si'a'j fidel'ul'o'j ĝoj'eg'e akcept'it'a; pro tio Manteuffel sci'ig'is li'n, ke, se li kuraĝ'os re'ven'i en la region'o'n, li cert'e li'n arest'ig'os.
Kiu en tio ne vid'as sprit'aĵ'o'n de la muz'o Klia, tiu ne kapabl'as kompren'i la ”Flug'ant'a'j'n Foli'o'j'n*” de la histori'o.
2-e. Ĉiu'j reprezent'ant'o'j de la popol'o dev'as rifuz'i al la reg'ist'ar'o'j la impost'o'j'n kaj prunt'o'j'n, kiu'j'n postul'as la ĝis'nun'a per'fort'a politik'o.
La 15-an de oktobr'o. La prus'a kron'sindik'o pri'juĝ'as la hered'a'j'n rajt'o'j'n de la princ'o Augustenburg: Li'a patr'o rezign'is la tron'o'n por si kaj si'a'j post'e'ul'o'j, ĉar li ricev'is unu milion'o'n kaj du'on'o da taler'o'j kiel rekompenc'o'n. Per la Viena pac'o la duk'land'o'j est'is ced'it'a'j — sekv'e Augustenburg ne plu hav'as i'a'j'n pretend'o'j'n.
Impertinent'ec'o, arogant'ec'o, oni nom'as la Berlin'an dir'o'n, kaj ”prus'a arogant'ec'o” far'iĝ'as kutim'a esprim'o. ,,Kontraŭ ĝi oni dev'as si'n protekt'i”: tio ĉie far'iĝ'as dogm'o. ”Ŝajn'as, ke reĝ'o Wilhelm vol'as imit'i reĝ'o'n Viktor Emanuel.” — ”Aŭstrio sekret'e intenc'as re'konker'i Silezion.” — ”Prus'uj'o okul'um'as kun Franc'uj'o” ... et patat'i et patatà, kiel dir'as la franc'o'j ... Tritschtratsch oni dir'as german'e, kaj tio'n oni far'as sam'e fervor'e en la kaf'kun'ven'o'j de la urb'et'an'o'j kiel en la ministr'ej'o'j de la grand'a'j potenc'o'j.
La vintr'o re'e kun'ven'ig'is ni'a'n tut'a'n famili'o'n en Vieno. Roz'a kaj Lil'i si'n tre bon'e est'is amuz'int'a'j en la bohem'a'j ban'lok'o'j, sed neni'u el ili est'is fianĉ'in'iĝ'int'a. La akci'o'j de Konrad est'is bon'e promes'ant'a'j. Dum la ĉas'sezon'o li ven'is al Grumitz, kaj kvankam en tiu okaz'o la decid'a vort'o ne est'is dir'it'a, tamen nun ambaŭ intern'e est'is konvink'it'a'j, ke ili fin'e far'iĝ'os par'o.
Eĉ al tiu'j ĉi aŭtun'a'j ĉas'o'j mi, malgraŭ la urĝ'a'j admon'o'j de mi'a patr'o, ne est'is ven'int'a. Friedrich ne est'is ricev'int'a for'permes'o'n, kaj dis'iĝ'o de li est'us sufer'o, kiu'n ne'neces'e mi ne vol'is el'ten'i. Du'a motiv'o, kial mi ne dezir'is ir'i al mi'a patr'o, est'is, ke mi ne ŝat'is la av'a'n influ'o'n al mi'a Rudolf; ĉar ĝi pov'us inspir'i al la infan'o milit'ist'a'j'n em'o'j'n. Bedaŭr'ind'e la dezir'o al tiu profesi'o, al kiu mi li'n tut'e ne vol'is destin'i, est'is jam en li vek'it'a. Kred'ebl'e ĝi est'is en la sang'o. La id'o de long'a seri'o de milit'ist'o'j dev'as laŭ'natur'e nask'iĝ'i kun milit'em'a'j inklin'o'j. El la natur'scienc'a'j libr'o'j, kiu'j'n mi nun pli fervor'e ol iam stud'is, mi lern'is pri la efik'o de sang'de'ven'o, pri la ekzist'o de tiel dir'it'a'j ”natur'de'ven'a'j em'o'j,” kiu'j est'as neni'o ali'a ol em'o ag'i laŭ kutim'o'j akir'it'a'j de la pra'patr'o'j.
Por la nask'iĝ'tag'o de la knab'o efektiv'e li'a av'o re'e port'is al li sabr'o'n.
”Vi ja sci'as, patr'o,” mi dir'is koler'et'e, ”ke mi'a Rudolf tut'e ne far'iĝ'os soldat'o; mi do insist'e vi'n pet'as —”
”Ĉu vi vol'as far'i el li dorlot'it'o'n? Mi esper'as, ke vi ne sukces'os. Bon'a soldat'a sang'o ne tromp'as ... Kiam la knab'o est'os plen'kresk'a, li cert'e elekt'os mem si'a'n profesi'o'n, — kaj pli bel'a meti'o ne ekzist'as ol tiu, kiu'n vi vol'as al li mal'permes'i.”
”Mart'a tim'as el'met'i la fil'o'n al danĝer'o,” rimark'ig'is onkl'in'o Maria, kiu ĉe'est'is tiu'n inter'parol'o'n; ”sed ŝi forges'as, ke se iu laŭ destin'o dev'as mort'i, tiu sort'o li'n ating'os sam'e cert'e en lit'o kiel en milit'o.”
”Do, se en milit'o cent mil hom'o'j pere'is, ĉu ili ankaŭ en pac'o est'us mort'int'a'j?”
Onkl'in'o Maria hav'is ankaŭ al tio respond'o'n: ”La destin'o de tiu'j cent mil'o'j ja est'is: mort'i en milit'o!”
”Sed, se la hom'o'j est'us sufiĉ'e saĝ'a'j por ne plu far'i milit'o'n?” mi inter'ĵet'is.
”Tio est'as ne'ebl'a,” ek'kri'is mi'a patr'o, kaj tia'manier'e re'komenc'iĝ'is diskut'o, kiu'n li kaj mi oft'e hav'is — ĉiu'foj'e laŭ la sam'a program'o. Unu'flank'e la sam'a'j asert'o'j kaj tial'o'j, ali'flank'e la sam'a'j ne'ad'o'j kaj kontraŭ'argument'o'j. Al neni'o pli bon'e konven'as la fabl'o de la hidr'o ol al la monstr'o: obstin'a opini'o.
Tuj kiam oni for'tranĉ'is de ĝi unu kap'o'n de argument'ad'o kaj vol'as for'tranĉ'i du'a'n, jen la unu'a jam de'nov'e el'kresk'is.
Mi'a patr'o hav'is, por pruv'i la milit'o'n, kelk'a'j'n prefer'a'j'n argument'o'j'n ne detru'ebl'a'j'n: 1-e. Milit'o'j est'as ordon'it'a'j de Di'o, la Estr'o de la arme'o'j — vid'u la Sankt'a'n Skrib'o'n.
2-e. Ili ĉiam okaz'is, sekv'e ili ĉiam okaz'os.
3-e. Sen tio okaz'a mort'ig'ad'o la hom'ar'o tro mult'obl'iĝ'us.
4-e. Daŭr'a pac'o mal'fort'ig'as, mol'ig'as la hom'o'j'n, kaŭz'as — kiel sen'mov'a marĉ'a akv'o —putr'ad'o'n, nom'e pere'ig'o'n de la bon'mor'o'j.
5-e. Milit'o'j est'as la plej bon'a rimed'o por instig'i la hom'ar'o'n al mem'ofer'o, al hero'ec'o, unu'vort'e por fort'ig'i la karakter'o'j'n.
6-e. La hom'o'j ĉiam disput'os, plen'a akord'iĝ'o pri ĉiu'j pretend'o'j est'as ne'ebl'a — mal'sam'a'j interes'o'j dev'as ĉiam inter'puŝ'iĝ'i, sekv'e daŭr'a pac'o —sen'senc'aĵ'o.
Neni'u el tiu'j tez'o'j, precip'e neni'u el la en'ten'at'a'j ”sekv'e” el'ten'as atent'a'n ekzamen'o'n. Sed ĉiu el ili serv'as al la defend'ant'o kiel rempar'o, post kiam li est'is dev'ig'at'a ced'i la ali'a'j'n.
Kaj dum la nov'a rempar'o fal'as, la mal'nov'a jam re'star'iĝ'as.
Ekzempl'e, kiam la defend'ant'o de la milit'o, venk'it'a, ne plu kapabl'as sub'ten'i la 4-an kaj dev'as konsent'i, ke pac'o est'as pli ind'a, pli feliĉ'ig'a, pli favor'a al la civiliz'o ol milit'o, li dir'as: Jes, mi konsent'as, ke la milit'o est'as mal'bon'aĵ'o, sed ĝi est'as ne'evit'ebl'a, ĉar valor'as la 1-a kaj 2-a.
Kaj se oni montr'as, ke ĝi pov'us est'i evit'at'a per lig'o de ŝtat'o'j, per arbitraci'a'j tribunal'o'j ktp., la respond'o est'as: Nu jes, ĝi pov'us, sed ĝi ne rajt'as pro la 5-a.
Nun la advokat'o de pac'o fal'ig'as tiu'n ĉi kontraŭ'dir'o'n, pruv'ant'e, ke kontraŭ'e la milit'o brut'ig'as la hom'o'n. — Jes, jes, sed la 3-a.
Tiu argument'o de la glor'ant'o'j de la milit'o est'as la plej hipokrit'a. Ĝi prefer'e serv'u al tiu'j, kiu'j, abomen'ant'e la milit'o'n, serĉ'as motiv'o'n por sen'kulp'ig'i la natur'o'n; sed tiu'j, kiu'j efektiv'e ŝat'as la milit'o'n kaj help'as al ĝi'a konserv'ad'o, cert'e ne far'as tio'n por la bon'o de la ven'ont'a'j generaci'o'j. La per'fort'a mal'pli'ig'o de la nun'a hom'ar'o per mort'ig'o, artifik'a epidemi'o kaj mal'riĉ'ig'o cert'e ne est'as por de'turn'i de la est'ont'a la danĝer'o'n de ebl'a mizer'eg'o; se hom'a help'o est'us neces'a por mal'help'i tro'mult'iĝ'o'n de la hom'o'j, ekzist'us rimed'o'j pli sen'per'a'j ol milit'o. La argument'o est'as do nur tromp'il'o, oft'e tamen efik'e uz'at'a, ĉar ĝi mir'eg'ig'as; ĝi ŝajn'as tiel kler'a kaj ver'e tre hom'am'a, — oni nur pens'u: al ni'a'j kar'a'j post'e'ul'o'j, ekzist'ont'a'j post kelk'cent'o'j da jar'o'j, ni ja dev'as hav'ig'i sufiĉ'a'n kubut'spac'o'n! —Tiu numer'o 3-a konfuz'ig'as mult'a'j'n defend'ant'o'j'n de pac'o. Pri tia'j natur'scienc'a'j kaj soci'ologi'a'j demand'o'j nur mal'mult'a'j hom'o'j est'as instru'it'a'j, plej mal'mult'a'j sci'as, ke la ekvilibr'o inter mort'ec'o kaj produkt'em'o efektiv'iĝ'as per si mem, ke la natur'o ne el'met'as si'a'j'n est'aĵ'o'j'n al la danĝer'o de pere'o, por mal'help'i ili'a'n tro'obl'iĝ'o'n, sed mal'e: ke ĝi alt'ig'as la frukt'em'ec'o'n de tiu'j, kiu'j est'as el'met'at'a'j al grand'a'j danĝer'o'j.
Post milit'o, ekzempl'e, la nombr'o de la nask'iĝ'o'j alt'iĝ'as, kaj tia'manier'e la perd'o est'as kompens'at'a; post long'a pac'o kun bon'stat'o la nombr'o mal'alt'iĝ'as — kaj sekv'e la tro'pli'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o, — tiu iluzi'a fantom'o — tut'e ne okaz'as.
Sed ĉio'n ĉi oni ne sufiĉ'e klar'e vid'as, oni nur instinkt'iv'e sent'as, ke la fam'a numer'o 3-a ne pov'as est'i ĝust'a kaj ne pov'as est'i la sincer'a opini'o de la ali'a. Tiam oni nur cit'as la mal'nov'a'n proverb'o'n: ”Iu jam zorg'is, ke la arb'o'j ne tuŝ'u la ĉiel'o'n,” kaj pli'e — ne tia'n rezult'o'n cel'as la potenc'ul'o'j ...
—Konsent'it'e — sed la 1-a.
Kaj tia'manier'e la disput'o ne hav'as fin'o'n. La milit'em'ul'o ĉiam est'as prav'a; li'a rezon'ad'o mov'iĝ'as cirkl'e, tiel ke oni ĉiam kur'as post li, neniam li'n ating'ant'e. La milit'o est'as terur'a mal'bon'o, sed ĝi dev'as est'i. — Ĝi ver'e ne rajt'as est'i, sed ĝi est'as alt'a bon'o. Kun tia mank'o de konsekvenc'o, de logik'a honest'ec'o ig'as kulp'a'j ĉiu'j'n, kiu'j pro sekret'a'j motiv'o'j — aŭ eĉ sen iu'j ajn motiv'o'j — nur instinkt'e i'o'n defend'as kaj por tio profit'as ĉiu'j'n fraz'aĵ'o'j'n kaj trivial'a'j'n dir'o'j'n jam tiu'cel'e uz'it'a'j'n.
Ke tia'j argument'o'j de'ven'as de la plej mal'sam'a'j vid'punkt'o'j, ke sekv'e ili si'n ne nur ne reciprok'e sub'ten'as, sed si'n oft'e eĉ reciprok'e nul'ig'as, tio est'as al ili tut'e egal'a. Ne ĉar tia'j konklud'o'j el'iĝ'is el ili'a propr'a medit'ad'o kaj est'as konform'a'j al la propr'a konvink'o, ne pro tio ili far'is si'a'n asert'o'n, sed nur por sub'ten'i tiu'n ĉi last'a'n, ili sen'disting'e uz'as la dedukt'o'j'n de ali'a'j el'pens'it'a'j.
Ĉio'n ĉi mi tiam, kiam mi diskut'is kun mi'a patr'o pri milit'o kaj pac'o, ankoraŭ ne tiel klar'e kompren'is; nur post'e mi kutim'iĝ'is, atent'i la funkci'ad'o'n de la spirit'o en mi'a kap'o kaj en la kap'o de ali'a'j hom'o'j. Mi nur memor'as, ke mi ĉiu'foj'e post tia'j diskut'ad'o'j mi'n sent'is tre lac'a, kaj nun mi sci'as, ke ĉi tiu'n lac'iĝ'o'n kaŭz'is la laŭ'cirkl'a kur'ad'o de unu post la ali'a, kiu'n mi dev'ig'e far'is pro la diskut'manier'o de mi'a patr'o. La fin'o est'is ĉiam, ke li kompat'em'e lev'is la ŝultr'o'j'n dir'ant'e: ”Tio'n vi ne kompren'as”, kio — ĉar tem'is pri milit'ist'a'j afer'o'j — en la buŝ'o de mal'jun'a general'o kontraŭ jun'a vir'in'o cert'e aŭd'iĝ'is tre prav'ig'it'a.
”Jes, mi vol'as,” ŝi respond'is; ”jes, mi vi'n am'as, Konrad.”
Nun ĉiu'flank'e tint'is la glas'o'j; unu'j ĉirkaŭ'pren'is la ali'a'j'n kun bon'dezir'o'j kaj ben'o'j sen'fin'a'j.
”Viv'u la ge'fianĉ'o'j!” — ”Viv'u Konrad kaj Lil'i!” — ”Di'o ben'u vi'a'n lig'o'n, infan'o'j!” — ”Mi kor'e gratul'as, kuz'o!” — ”Est'u feliĉ'a, frat'in'o!” ktp. Ĝoj'a kaj emoci'a humor'o kapt'is ni'n ĉiu'j'n.
Ebl'e ne ĉiu'j'n sen envi'o; ĉar sam'e kiel mort'o est'as la plej mal'ĝoj'a kaj kompat'ind'a okaz'aĵ'o, tiel am'o — la viv'kre'ant'a sankci'it'a am'o — est'as la plej ĝoj'a kaj envi'ind'a. Mi cert'e ne sent'is envi'o'n, ĉar la feliĉ'o nur promes'it'a al la nov'a fianĉ'in'o jam est'is por mi efektiv'a, cert'a posed'aĵ'o; mi pli ĝust'e sent'is dub'o'n: Tiu perfekt'a feliĉ'o, kia'n hav'ig'as al mi Friedrich, ne pov'os est'i destin'it'a al la kompat'ind'a Lil'i ... Konrad est'as sen'dub'e am'ind'ul'o, sed ekzist'as nur unu Friedrich.
Mi'a patr'o fin'is la bru'o'n de gratul'ad'o, frap'ant'e la glas'o'n per si'a sigel'ring'o de la mal'grand'a fingr'o kaj star'iĝ'ant'e, li dir'is: ”Mi'a'j kar'a'j infan'o'j kaj amik'o'j. — La jar'o ses'dek ses bon'e komenc'iĝ'as. Jam ĝi'a unu'a hor'o al'port'as al mi la plen'um'o'n de prefer'at'a dezir'o — ĉar mi jam de long'e dezir'is, ke Konrad far'iĝ'u mi'a bo'fil'o. — Ni esper'u, ke ĉi tiu afabl'a jar'o al'port'os ankaŭ edz'o'n al Roz'a, kaj al vi — Mart'a kaj Tilling — vizit'o'n de cikoni'o ... Al vi, d-ro Bresser, ĝi hav'ig'u mult'a'j'n pacient'o'j'n — tio ver'dir'e ne tut'e akord'iĝ'as kun la mult'a'j bon'dezir'o'j pri san'o, kiu'j hodiaŭ est'as inter'ŝanĝ'it'a'j ... kaj al vi, kar'a Maria, ĝi donac'u — kondiĉ'e ke ĝi est'u al vi destin'it'a — mi ja kon'as kaj respekt'as vi'a'n fatal'ism'o'n — grand'a'n ne'atend'it'a'n feliĉ'o'n, aŭ plen'a'n pek'pardon'o'n, aŭ kio'n ajn vi ankoraŭ dezir'as ... Al vi, mi'a Otto, ĝi don'u eminent'a'n rezult'o'n de vi'a last'a ekzamen'o kaj ĉiu'spec'a'j'n soldat'a'j'n virt'o'j'n kaj kon'o'j'n, por ke vi est'ont'e far'iĝ'u ornam'o de la arme'o kaj la fier'o de vi'a mal'jun'a patr'o ... Al ĉi tiu last'a mi ankaŭ vol'as dezir'i i'a'n bon'aĵ'o'n, kaj ĉar li ne kon'as pli alt'a'j'n dezir'o'j'n ol la bon'stat'o'n kaj glor'o'n de Aŭstrio, al'port'u la nov'a jar'o al la land'o grand'a'n profit'o'n — Lombardion aŭ — kio'n mi sci'as? — la provinc'o'n Silezio ...
Oni ja ne pov'as sci'i, kio prepar'iĝ'as — ebl'e ni re'pren'os de la arogant'a'j prus'o'j tiu'n land'o'n, kiu'n ili ŝtel'is de la grand'a Maria Theresia ...”
Mi memor'as, ke la fin'o de la patr'a tost'o kaŭz'is, ”mal'varm'o'n”. Lombardio kaj Silezio — ver'e neni'u el ni ili'n mult'e dezir'is. Kaj la kaŝ'it'a dezir'o al milit'o, kiu'n ĝi en'hav'is — do nov'a mizer'o, nov'a'j turment'o'j — tut'e ne akord'iĝ'is kun la dolĉ'a gaj'ec'o, kiu'n ĉi tiu per nov'a am'lig'o sankt'ig'it'a hor'o est'is vek'int'a en ni'a'j kor'o'j. Mi eĉ kuraĝ'is respond'i: ”Ne, kar'a patr'o, la ital'o'j kaj prus'o'j hodiaŭ ankaŭ fest'as nov'jar'o'n ... tial ni ne dezir'u al ili mal'util'o'n. Ni dezir'u, ke dum la jar'o 66 kaj la sekv'ant'a'j ĉiu'j hom'o'j far'iĝ'u pli bon'a'j, pli inter'konsent'a'j kaj pli feliĉ'a'j!”
Mi'a patr'o lev'is la ŝultr'o'j'n.
”Ho, vi rev'ul'in'o,” li dir'is kompat'em'e.
”Tut'e ne,” protest'is Friedrich. ”La dezir'o esprim'it'a de Mart'a ne est'as rev'o — ĉar ties plen'um'o est'as al ni scienc'e garanti'it'a. La hom'o'j konstant'e far'iĝ'as pli inter'konsent'a'j kaj pli feliĉ'a'j — de la komenc'o ĝis nun. Sed tiel mal'rapid'e, ke tia mal'grand'a temp'o'spac'o, kia est'as unu jar'o, ne pov'as montr'i vid'ebl'a'n progres'o'n.”
”Se vi tiel firm'e kred'as al etern'a progres'o,” kontraŭ'parol'is mi'a patr'o, ”kial vi do tiel oft'e plend'as pri reakci'o kaj re'fal'o en barbar'ar'ec'o'n?” ....
”Ĉar” — Friedrich el'tir'is el si'a poŝ'o krajon'o'n kaj desegn'is sur paper'foli'o'n spiral'o'n — ”ĉar la ir'ad'o de la civiliz'o simil'as al ĉi tio ... Ĉu ne ĉi tiu lini'o, malgraŭ ĝi'a okaz'a re'en'kurb'iĝ'o, nepr'e antaŭ'e'n'mov'iĝ'as? Cert'e est'as ebl'e, ke la komenc'iĝ'ant'a jar'o prezent'as unu el la kurb'a'j lini'o'j precip'e se, kiel est'as kred'ebl'e, nov'a milit'o okaz'os. Io tia ĉiam ig'as la civiliz'o'n ir'i mal'antaŭ'e'n dum long'a temp'o, materi'e kaj moral'e.”
”Vi ne parol'as kiel soldat'o, mi'a kar'a Tilling.”
”Mi parol'as pri afer'o ĝeneral'a, mi'a kar'a bo'patr'o. Pri tio mi'a opini'o pov'as est'i ĝust'a aŭ erar'a — ĉu ĝi est'as laŭ'soldat'a aŭ ne, est'as ali'a demand'o. Tamen ekzist'as ĉie nur unu ver'o ... Se objekt'o est'as ruĝ'a — ĉu oni dev'as ĝi'n nom'i blu'a, ĉar oni port'as blu'a'n uniform'o'n, kaj nigr'a, ĉar oni port'as nigr'a'n monaĥ'a'n rob'o'n?”
”Objekt'o — kia?” Mi'a patr'o kutim'is, kiam diskut'o ne tut'e plaĉ'is al li, ŝajn'ig'i iom da surd'ec'o. Oni plej oft'e ne vol'is ripet'i la tut'a'n parol'ad'o'n por respond'i al tiu ”kia” kaj tial la diskut'o ĉes'is.
La sam'a'n nokt'o'n, re'ven'int'e hejm'e'n, mi demand'is mi'a'n edz'o'n: ”Kio'n vi dir'is al mi'a patr'o? ... ke kred'ebl'e okaz'os nov'a milit'o en ĉi tiu jar'o, ĉu ne? Mi ne vol'as plu permes'i al vi milit'ir'i, mi ne vol'as ...”
”Kio'n util'as tiu pasi'a ’mi ne vol'as’, Mart'a mi'a? Konsider'int'e la cirkonstanc'o'j'n, vi ja est'as la unu'a, kiu nul'ig'as tia'n dir'o'n. Ju pli ver'ŝajn'e est'as, ke milit'o komenc'iĝ'as, des pli ne'ebl'e est'as por mi pet'i eks'iĝ'o'n. Tuj post la Schlesvig-Holsteina afer'o ĝi est'us efektiv'ig'ebl'a. —”
”Ha, tiu'j mal'bon'a'j Schmitt & Fil'o'j!” ...
”Sed nun, kiam nov'a'j nub'o'j amas'iĝ'as —”
”Vi do efektiv'e kred'as, ke —”
”Mi kred'as, ke tiu'j nub'o'j dis'iĝ'os — la du grand'a'j potenc'o'j cert'e si'n reciprok'e ne dis'ŝir'os pro tiu'j nord'a'j land'et'o'j. Sed ĉar danĝer'o ŝajn'e minac'as, re'tir'o kvazaŭ montr'as mal'kuraĝ'o'n.
Tio'n vi bon'e kompren'as, ĉu ne?”
Al tia'j argument'o'j mi dev'is ced'i. Sed mi firm'e al'kroĉ'iĝ'is al la konsol'a dir'o: ”la nub'o'j dis'iĝ'os”.
Mi de nun atent'eg'e sekv'is la dis'volv'o'n de la politik'a'j okaz'aĵ'o'j, kaj la pri ili rond'ir'ant'a'j'n opini'o'j'n kaj antaŭ'dir'o'j'n en gazet'o'j kaj konversaci'o'j. ”Arm'i, arm'i” est'is nun la signal'vort'o.
Prus'uj'o sekret'e arm'as si'n. Aŭstrio sekret'e arm'as si'n. La prus'o'j pretend'as, ke ni arm'as ni'n, kaj tio est'as mal'ver'a — ili arm'as si'n. Ili ne'as — ne, est'as mal'ver'e: ni arm'as ni'n. Se ili arm'as si'n, ni ankaŭ dev'as arm'i ni'n. Se ni mal'arm'as ni'n, kiu sci'as ĉu ili mal'arm'as si'n? Tia'manier'e la arm'ad'aĉ'o en ĉiu'spec'a'j vari'o'j traf'is mi'a'j'n orel'o'j'n. — Sed kial tiu tint'ad'o de arm'il'o'j, se oni ne intenc'as atak'i? mi demand'is; al kio mi'a patr'o respond'is per la mal'nov'a dir'o: Si vis pac'em, par'a bellum: Ni'a'j arm'as si'n nur pro si'n'gard'em'o. — Kaj kial la ali'a'j? — Kun la intenc'o ni'n atak'i. — Sed ili ankaŭ dir'as, ke ili si'n nur gard'as kontraŭ ni'a atak'o. — Tio est'as perfid'a ruz'o. — Kaj ili dir'as, ke ni est'as perfid'ul'o'j. — Tio'n ili nur dir'as kiel pretekst'o'n, por pov'i arm'i si'n des pli bon'e.
De'nov'e tiu sen'fin'a cirkl'o, kvazaŭ serpent'o mord'ant'a si'a'n vost'o'n; kies supr'a kaj mal'supr'a fin'o'j est'as du'obl'a mal'sincer'ec'o ... La metod'o terur'ig'i per arm'ad'o, pov'as est'i prav'ig'at'a nur por far'i impres'o'n al la mal'amik'o, kiu vol'as ek'milit'i; sed du popol'o'j egal'pens'ant'a'j, pac'am'ant'a'j, tut'e ne pov'as ag'i laŭ tiu sistem'o sen est'i konvink'it'a'j, ke la ali'a per sen'signif'a'j fraz'o'j mensog'as. Kaj nur est'as ebl'e, ke oni konvink'iĝ'as pri tio, kiam oni mem kaŝ'as sub la sam'a'j fraz'o'j la sam'a'j'n intenc'o'j'n, pro kiu'j oni kulp'ig'as la kontraŭ'ul'o'n. Ne nur la aŭgur'o'j — ankaŭ la diplomat'o'j tre bon'e sci'as, al kio ĉiu el ili kaŝ'e cel'as per la publik'a'j ceremoni'o'j kaj parol'manier'o'j ...
La ambaŭ'flank'a milit'prepar'ad'o daŭr'is dum la unu'a'j monat'o'j de la jar'o. La 12-an de mart'o mi'a patr'o, plen'a de ĝoj'eg'o, en'ir'is mi'a'n ĉambr'o'n.
”Hura’!” li ek'kri'is. ”Bon'a'j sci'ig'o'j —”
”Ĉu sen'arm'ig'o?” mi ĝoj'e demand'is.
”Tut'e ne! Kontraŭ'e, jen la bon'a sci'ig'o: Hieraŭ est'is grand'a milit'a konsil'iĝ'o ... Est'as admir'ind'e, kiel grand'a'n arme'o'n ni pov'as dispon'i ... La arogant'a prus'o si'n bon'e kaŝ'u. — Ni est'as ĉiu'hor'e pret'a'j for'marŝ'i kun 800 000 soldat'o'j. Kaj Benedek, ni'a plej taŭg'a strategi'ist'o, far'iĝ'os ĉef'komand'ant'o kun sen'lim'a plen'pov'o ... Mi tio'n sekret'e dir'as al vi, infan'o: Silezio est'os ni'a, se ni nur vol'as.”
”Ho Di'o, ho Di'o,” — mi ĝem'is, —”ĉu tiu skurĝ'o re'fal'os sur ni'n? Kiu — kiu pov'as est'i tiel sen'konsci'a — pro ambici'o, pro avid'ec'o al land'o'j.”
”Trankvil'iĝ'u. Ni ne est'as tiel ambici'a'j, nek avid'a'j al land'o'j.
Ni vol'as (t. e. ne mi, ĉar mi tut'e konsent'us la re'gajn'o'n de ni'a Silezio), sed la reg'ist'ar'o vol'as konserv'i pac'o'n — ĝi tio'n sufiĉ'e oft'e asert'is. Kaj la favor'a stat'o de ni'a aktiv'a arme'o, kiel rezult'as el la komunik'aĵ'o'j prezent'it'a'j al la imperi'estr'o en la hieraŭ'a milit'a konsil'iĝ'o, cert'e tre'eg'e impon'os al ĉiu'j regn'estr'o'j ... Prus'uj'o cert'e unu'e sen'kuraĝ'iĝ'os kaj ĉes'os fanfaron'i ...
Dank’al Di'o, ni ankoraŭ rajt'as dir'i ni'a'n opini'o'n pri SchlesvigHolstein — kaj ni cert'e neniam toler'os, ke la ali'a grand'a ŝtat'o hav'ig'u al si super'a'n situaci'o'n en German'uj'o per tro'pli'grand'ig'o de si'a potenc'o ... Tio koncern'as ni'a'n honor'o'n, ni'a'n prest'ig'e — ebl'e ni'a'n ekzist'o'n — tio'n vi ne kompren'as. — La tut'a afer'o est'as ja nur disput'o pri hegemoni'o — kiu tut'e ne rilat'as al la mizer'a Schlesvig — sed la bel'eg'a milit'a konsil'iĝ'o klar'e montr'is, kiu okup'as la unu'a'n rang'o'n kaj kiu pov'as trud'i kondiĉ'o'j'n al la ali'a'j, ĉu la id'o'j de la mal'grand'a'j Brandenburg'a'j princ'o'j-elekt'ist'o'j aŭ tiu'j de la long'a vic'o de romajgermanaj imperi'estr'o'j! Mi opini'as, ke pac'o est'as cert'a ... Sed se la ali'a'j tamen daŭr'ig'os kondut'i impertinent'e kaj arogant'e, kaj per tio ig'os la milit'o'n ne'evit'ebl'a, la venk'o est'as al ni garanti'it'a kaj sam'temp'e ne'kalkul'ebl'a'j profit'o'j ... Est'us dezir'ind'e, ke oni komenc'u.” — ”Nu jes, vi ja tio'n dezir'as, patr'o — kaj kun'e kun vi ver'ŝajn'e la tut'a milit'a konsil'ant'ar'o! Oni do prefer'e dir'u tio'n mal'kaŝ'e ... Oni nur evit'u tiu'n hipokrit'ec'o'n, cert'ig'i al la popol'o kaj al la pac'am'ant'o'j, ke la mend'o de arm'il'o'j, la pli'grand'ig'o de la arme'o, la postul'o de nov'a milit'a kredit'o okaz'as nur pro pac'o. Kiam vi vid'ig'as la dent'o'j'n kaj kun'prem'as la pugn'o'j'n, ne murmur'u sam'temp'e dolĉ'a'j'n vort'o'j'n — kiam vi trem'as pro sen'pacienc'o sving'i la glav'o'n, ne ŝajn'ig'u tuŝ'i la ten'il'o'n pro nur'a si'n'gard'o.” ...
Tia'manier'e mi daŭr'ig'is parol'i kelk'a'n temp'o'n per trem'ant'a voĉ'o kaj pli'iĝ'ant'a emoci'o — mi'a mir'eg'ant'a patr'o respond'is neni'o'n — kaj fin'e mi ek'plor'eg'is.
Hodiaŭ oni dir'is ”pac'o est'as cert'a,” morgaŭ: ”milit'o est'as ne'evit'ebl'a”. La pli'mult'o hav'is la last'a'n opini'o'n. Ne, ĉar la cirkonstanc'o'j neces'ig'is sang'a'n fin'o'n, sed ĉar, kiam la vort'o ”milit'o” est'as foj'e dir'it'a, oni ĝeneral'e pov'as ankoraŭ long'e pri'diskut'i la afer'o'n, sed laŭ spert'o la fin'o est'as ĉiu'foj'e la milit'o.
La et'a sen'signif'a ov'o, kiu en'ten'as la ”casus belli” est'as tiel long'e kov'at'a, ĝis kiam la monstr'o el'iĝ'as.
Ĉiu'tag'e mi en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n la faz'o'j'n de la pend'ant'a disput'o, kaj pro tio mi tiam sci'is, kaj ankoraŭ hodiaŭ sci'as, kia'manier'e la fatal'a milit'o de 66 prepar'iĝ'is kaj efektiv'iĝ'is. Sen tiu'j en'skrib'o'j mi cert'e sci'us tiel mal'mult'e pri tiu part'o de la histori'o kiel la plej mult'a'j hom'o'j eĉ tra'viv'int'a'j ĝi'n. Ordinar'e la loĝ'ant'ar'o ne sci'as, kial kaj kiel far'iĝ'as milit'o — oni dum kelk'a temp'o ĝi'n vid'as al'proksim'iĝ'i — kaj jen ĝi est'as. Kaj kiam ĝi fakt'e ekzist'as, oni ne plu demand'as pri la ne'grav'a'j interes'o'j kaj diferenc'o'j de opini'o'j, kiu'j ĝi'n kaŭz'is, sed oni si'n okup'as nur pri la grand'eg'a'j far'o'j de ĝi'a dis'volv'o.
Kaj kiam ĝi est'as pas'int'a, oni nur re'memor'as la person'e tra'viv'it'a'j'n terur'aĵ'o'j'n aŭ kontraŭ'e profit'o'j'n kaj triumf'o'j'n — sed pri la politik'a'j de'ven'kaŭz'o'j oni jam tut'e ne pens'as. En la divers'a'j histori'a'j verk'o'j, kiu'j aper'as post ĉiu milit'ir'o sub titol'o'j kiel ”La milit'o de la jar'o — histori'e kaj strategi'e pri'skrib'it'a —” kaj simil'a'j, ĉiu'j kaŭz'o'j de la disput'o kaj ĉiu'j taktik'a'j mov'o'j de la dir'it'a milit'ir'o est'as cit'it'a'j, kaj la person'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri tio pov'as si'n instru'i; sed en la memor'o de la popol'o tiu histori'o ne konserv'iĝ'as. Ankaŭ la sent'o'j de mal'am'o kaj de entuziasm'o, de koler'o kaj de esper'o al venk'o, per kiu'j la tut'a loĝ'ant'ar'o komenc'e akcept'is la milit'o'n — sent'o'j esprim'iĝ'ant'a'j per la signal'vort'o: ”Ĉi tiu milit'o est'as tre popular'a,”
post kelk'a'j jar'o'j tut'e mal'aper'is.
La 24-an de mart'o Prus'uj'o publik'ig'is cirkuler'o'n, en kiu ĝi plend'is pri la minac'a'j milit'prepar'o'j de Aŭstrio. — Kial ni do ne mal'arm'as ni'n, se ni ne vol'as minac'i? — Sed kiel tio est'us ebl'a? La 28-an de mart'o Prus'uj'o ja dekret'as, ke la fortik'aĵ'o'j en Silezio kaj du korpus'o'j est'u pret'a'j ...
31-an de mart'o. Dank’al Di'o! Aŭstrio deklar'as, ke ĉiu'j cirkul'ant'a'j fam'o'j pri sekret'a arm'ad'o est'as mal'ver'a'j, ke ĝi tut'e ne intenc'as atak'i Prus'uj'o'n. Ĝi do postul'as, ke Prus'uj'o ĉes'ig'u si'a'j'n milit'a'j'n pret'ig'o'j'n.
Prus'uj'o respond'as, ke ĝi tut'e ne intenc'as atak'i Aŭstrion, sed kaŭz'e de ties arm'ad'o'j ĝi est'as dev'ig'at'a si'n prepar'i.
Tiel la du'voĉ'a inter'kant'o daŭr'ig'as: Mi'a arm'ad'o est'as defend'a, Vi'a arm'ad'o est'as atak'a, Mi dev'as ni'n arm'i, ĉar vi vi'n arm'as, Ĉar vi vi'n arm'as, mi'n arm'as mi, Do ni ni'n arm'as, Ni'n arm'u ni sen'halt'e!
La gazet'o'j far'as la orkestr'a'n akompan'o'n al tiu du'o. Ili'a'j verk'ist'o'j kun ĝu'o skrib'as tiel dir'it'a'n konjekt'a'n politik'o'n. Ili incit'as, ekscit'as, fanfaron'as, kalumni'as. Oni publik'ig'as histori'a'j'n verk'o'j'n pri la sep'jar'a milit'o cel'ant'e re'vigl'ig'i la est'int'a'n mal'amik'ec'o'n.
Dum'e la diplomat'o'j sen'ĉes'e inter'ŝanĝ'as not'o'j'n. La 7-an de april'o Aŭstrio re'e oficial'e mal'konfes'as si'a'j'n arm'ad'o'j'n, sed alud'as al dir'o de Bismarck al Károlyi ”ke oni sen'ĝen'e mal'atent'os la Gasteinan kontrakt'o'n”. La sort'o de la popol'o'j do de'pend'as de tio, kio'n du diplomat'o'j en pli mal'pli bon'a humor'o inter'parol'as pri kontrakt'o'j! Kaj en'tut'e, kiom valor'as kontrakt'o'j, kies plen'um'o de'pend'as de la bon'vol'o de la kontrakt'ant'o'j kaj ne est'as garanti'it'a per ia super'a arbitraci'a aŭtoritat'o?
Al tiu proklam'o Prus'uj'o respond'as la 15-an de april'o, ke la kulp'ig'o est'as mal'ver'a; sed ĝi nepr'e dev'as insist'i pri tio, ke Aŭstrio fakt'e far'is milit'a'j'n prepar'o'j'n al la land'lim'o. Pro tio la propr'a kontraŭ'arm'ad'o est'as prav'ig'it'a. Se Aŭstrio serioz'e ne vol'as atak'i, ĝi unu'e for'met'u la arm'il'o'j'n.
Al tio respond'is la Viena kabinet'o: Ni mal'arm'os ni'n la 23an, se Prus'uj'o promes'as far'i la sam'o'n la sekv'ant'a'n tag'o'n.
Prus'uj'o deklar'as, ke ĝi konsent'as.
Kia kviet'iĝ'o! La pac'o do konserv'iĝ'os, malgraŭ ĉiu'j minac'a'j antaŭ'sign'o'j! Tiu'n ĉi el'turn'iĝ'o'n mi ĝoj'e en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Sed tro fru'e.
Nov'a'j komplik'aĵ'o'j okaz'as. Aŭstrio deklar'as, ke ĝi pov'as mal'arm'i si'n nur en la nord'o, sed ne sam'temp'e en la sud'o, ĉar tie ĝi est'as minac'at'a de Ital'uj'o.
Al tio Prus'uj'o: Se Aŭstrio ne tut'e mal'arm'as si'n, ni ankaŭ rest'os arm'it'a'j.
Nun dir'as Ital'uj'o, ke ĝi tut'e ne intenc'is atak'i Aŭstrion, sed post ties last'a deklar'o ĝi cert'e far'os kontraŭ'arm'ad'o'j'n.
Kaj nun la bel'et'a defend'em'a kant'o aŭd'ebl'iĝ'as tri'voĉ'e. Mi de'nov'e las'as mi'n trankvil'ig'i per tiu melodi'o. Post tia'j laŭt'a'j kaj ripet'it'a'j cert'ig'o'j cert'e neni'u pov'os atak'i, kaj se neni'u atak'as, ne est'os milit'o. La princip'o, ke nur defend'a'j milit'o'j est'as just'a'j, jam tiel fort'e impres'is la konsci'o'n de la publik'o, ke neni'u reg'ist'ar'o kuraĝ'as okup'i la najbar'a'n land'o'n; kaj se nur'a'j defend'ant'o'j kontraŭ'star'as unu'j al ali'a'j, ili ne pov'os fakt'e romp'i la pac'o'n, kiel ajn minac'e ili est'as arm'it'a'j, kaj kiel ajn firm'e ili est'as decid'it'a'j si'n defend'i ĝis mort'o.
Kia erar'o! Krom ”atak'o” ekzist'as ankaŭ ali'a'j manier'o'j komenc'i mal'amik'aĵ'o'j'n. Jen est'as la postul'o'j rilat'ant'a'j tri'a'n land'et'o'n, kiu'j, est'ant'e mal'just'a'j, pov'as est'i ne'atent'it'a'j; jen est'as ankaŭ la mal'nov'a'j kontrakt'o'j, pri kiu'j oni dir'as, ke ili est'as atenc'it'a'j kaj kies valid'ec'o dev'as est'i sub'ten'at'a per la arm'il'o'j; jen est'as fin'e la ”eŭrop'a ekvilibr'o,” al kiu pov'as minac'i danĝer'o de la tro potenc'a super'ec'o de unu aŭ de ali'a ŝtat'o, kaj tiu tro potenc'a super'ec'o postul'as energi'a'n inter'ven'o'n. Plej instig'a al milit'o, kvankam ne'konfes'it'e, est'as la de long'e nutr'it'a mal'am'o, kiu sam'e sopir'e kaj ne'kontraŭ'star'ebl'e cel'as la mort'ig'a'n inter'batal'o'n, kiel long'e nutr'it'a am'o aspir'as al viv'kre'ant'a ĉirkaŭ'pren'o.
De nun la okaz'aĵ'o'j rapid'eg'e sekv'as unu la ali'a'n: Aŭstrio tiel decid'e protekt'as la duk'o'n de Augustenburg, pro tio Prus'uj'o deklar'as, ke tio est'as romp'o de la Gasteina kontrakt'o kaj sen'dub'a mal'amik'a intenc'o. Tio kaŭz'as, ke ambaŭ'flank'e oni vigl'e arm'as si'n kaj ke Saks'uj'o ankaŭ komenc'as tio'n far'i. La ekscit'o est'as ĝeneral'a kaj ĉiu'tag'e pli'fort'iĝ'as. ”Okaz'os milit'o, okaz'os milit'o!” anonc'as ĉiu'j gazet'o'j kaj konversaci'o'j. Mi sent'as, kvazaŭ mi est'as sur mar'o kaj al'proksim'iĝ'as vent'eg'o ...
La plej mal'am'at'a kaj insult'at'a hom'o en Eŭrop'o est'as nun Bismarck. La 7-an de maj'o oni atenc'as li'a'n viv'o'n. Ĉu Blind, la atenc'ant'o, prov'is mal'help'i tiu'n vent'eg'o'n? Kaj ĉu li ĝi'n ver'e est'us mal'help'int'a?
Mi ricev'as el Prus'uj'o leter'o'j'n de onkl'in'o Korneli'a, kiu'j ni'n sci'ig'as, ke en tiu land'o oni tut'e ne dezir'as milit'o'n. Dum ĉe ni reg'as ĝeneral'a entuziasm'o por milit'o kontraŭ Prus'uj'o kaj ni fier'iĝ'as pri ni'a ”milion'o da plej hard'it'a'j soldat'o'j,” trans'e reg'as intern'a mal'konsent'o. En si'a propr'a land'o Bismarck est'as ne mal'pli insult'at'a kaj kalumni'at'a ol ĉe ni; la fam'o rond'ir'as, ke la rezerv'arme'o rifuz'os part'o'pren'i en ”la frat'a milit'o,” kaj oni rakont'as, ke reĝ'in'o Augusta si'n ĵet'is antaŭ la pied'o'j'n de si'a edz'o, por pet'eg'i pac'o'n de li. Ho, kiel volont'e mi est'us genu'int'a apud ŝi, por instig'i ĉiu'j'n mi'a'j'n frat'in'o'j'n — ĉiu'j'n — al la sam'a ag'o. Tio, nur tio, dev'us est'i la klopod'o de ĉiu'j vir'in'o'j: ”Pac'o, pac'o — for la batal'il'o'j'n!” Kial ni'a bel'a imperi'estr'in'o ne ankaŭ ek'genu'is antaŭ si'a'n edz'o'n por per plor'o'j, kun alt'e'n lev'it'a'j man'o'j, postul'i la sen'arm'ig'o'n! Kiu sci'as? Ebl'e ŝi tio'n far'is — ebl'e la imperi'estr'o mem ankaŭ dezir'is konserv'i la pac'o'n; sed al la prem'o kaŭz'at'a de la konsil'ant'ar'o, parol'ist'o'j, kri'ant'o'j kaj skrib'ist'o'j, unu sol'a hom'o — eĉ sur tron'o — ne pov'as kontraŭ'star'i.
Kontraŭ tiu deklar'o protest'is Prus'uj'o, ĉar, laŭ si'a opini'o, ĝi mal'atent'as la Gasteinan kontrakt'o'n. Per tio oni ja re'ven'as al la Viena kontrakt'o, nom'e al la komun'a posed'o, kaj sekv'e Prus'uj'o hav'as ankaŭ la rajt'o'n okup'i Holsteinon sam'temp'e ne mal'permes'ant'e al la aŭstri'an'o'j okup'i Schlesvigon. Kaj nun la prus'o'j en'marŝ'as en Holsteinon. Gablenz ced'as, sen batal'o, sed protest'ant'e.
Antaŭ'e Bismarck est'is dir'int'a en cirkuler'o: de Vieno ni spert'is neni'a'n ced'em'o'n. Mal'e la reĝ'o ek'sci'is pri dir'o'j de aŭstriaj diplomat'o'j kaj konsil'ant'o'j de la imperi'estr'o (sen'senc'aĵ'o), kiu'j pruv'as, ke la ministr'o'j je ĉia kost'o dezir'as la milit'o'n (dezir'as la popol'mort'ig'o'n: kia terur'a kulp'ig'o!), part'e ĉar ili esper'as la venk'o'n, part'e por el'ig'i el intern'a'j mal'facil'aĵ'o'j kaj por re'bon'ig'i la propr'a'j'n mal'ord'ig'it'a'j'n financ'o'j'n per prus'a milit'impost'o (ŝtat'a saĝ'ec'o).
La 9-an de juni'o Prus'uj'o deklar'as al la Federaci'a Konsil'ant'ar'o, ke ĝi ne rajt'as sol'a decid'i la Schlesvig-Holsteinan demand'o'n. Nov'a projekt'o pri re'form'o de la Lig'o est'as propon'at'a, laŭ kiu Nederlando kaj Aŭstrio rest'os eks'ig'it'a'j.
La gazet'ar'o est'as nun tut'e milit'em'a, kaj, laŭ patriot'a mor'o, cert'a pri venk'o. La ebl'ec'o de mal'venk'o tut'e ne rajt'as ekzist'i por lojal'a reg'at'o, kiu'n si'a reĝ'o vok'as al batal'o. Divers'a'j gazet'artikol'o'j pri'skrib'as la baldaŭ'a'n en'marŝ'o'n de Benedek en Berlinon, kiel ankaŭ la dis'rab'ad'o'n de tiu urb'o per la kroat'o'j. Kelk'a'j ankaŭ konsil'as detru'i la ĉef'urb'o'n de Prus'uj'o. ”Rab'i”, ”detru'i”, ”mort'bat'i” — tiu'j ĉi vort'o'j ne est'as plu konform'a'j al la nun'temp'a popol'a sent'o; sed ili rest'is en la hom'a'j memor'o'j sekv'e de la lern'ej'a'j lecion'o'j pri iam'a mult'a histori'o. Tia'j esprim'o'j tiel oft'e trov'iĝ'as en parker'e lern'it'a'j batal'raport'o'j, tiel oft'e est'as uz'it'a'j en skrib'aĵ'o'j de lern'ant'o'j, ke se nun est'as skrib'ot'a'j gazet-artikol'o'j pri la tem'o milit'o, oni vol'e ne'vol'e skrib'as tia'j'n vort'o'j'n. La mal'estim'o kontraŭ la mal'amik'o ne pov'as tro drast'e est'i esprim'it'a; por la prus'a'j trup'o'j la vienaj gazet'o'j ne plu hav'as ali'a'n nom'o'n ol ”la tajlor'o'j”. La general'adjudant'o graf'o Grünne dir'is: ”Tiu'j'n prus'o'j'n ni for'pel'os per mal'sek'a'j ĉifon'o'j”. Tia'manier'e oni popular'ig'as milit'o'n.
Tio fort'ig'as la naci'a'n mem'estim'o'n.
La 11-an de juni'o Aŭstrio propon'as, ke la Lig'o ĉes'ig'u la prus'a'n inter'ven'o'n en Holstein kaj mobiliz'u la tut'a'n lig'a'n arme'o'n. La 14-an de juni'o oni voĉ'don'as pri tiu propon'o kaj ĝi est'as akcept'it'a per naŭ voĉ'o'j kontraŭ ses. Ho, tiu'j tri voĉ'o'j!
Kiom da kri'o'j de ĉagren'o kaj de dolor'o far'iĝ'is eĥ'o de tiu'j tri voĉ'o'j!
Est'as far'it'e. La ambasador'o'j ricev'as si'a'j'n pasport'o'j'n. La 16-an la Lig'o ordon'as al Aŭstrio kaj Bavar'uj'o, ke ili help'u la hanoveranojn kaj saksojn jam atak'it'a'j'n de Prus'uj'o.
La 18-an est'as publik'ig'it'a la prus'a manifest'o pri la milit'o.
Sam'temp'e la manifest'o de la imperi'estr'o de Aŭstrio al si'a popol'o kaj la proklam'o de Benedek al si'a'j trup'o'j. La 22-an princ'o Friedrich-Karl el'don'as ordon'o'n al la arme'o, per tio komenc'ant'e la milit'o'n. Mi tiam kopi'is la kvar dokument'o'j'n; jen ili est'as: Reĝ'o Wilhelm dir'is: ”Aŭstrio ne vol'as forges'i, ke ĝi'a'j princ'o'j iam reg'is German'uj'o'n; ĝi ne vol'as akcept'i la jun'a'n Prus'uj'o'n kiel lig'an'o'n, sed nur kiel mal'amik'a'n konkur'ant'o'n. Ĝi opini'as, ke Prus'uj'o dev'as est'i kontraŭ'batal'at'a rilat'e al ĉiu'j si'a'j aspir'o'j, ĉar kio util'as al Prus'uj'o, tio mal'util'as al Aŭstrio. Mal'nov'a, bedaŭr'ind'a ĵaluz'o de'nov'e ek'flam'is.
Prus'uj'o dev'as est'i mal'fort'ig'it'a, neni'ig'it'a, sen'honor'ig'it'a.
Kontraŭ ĝi ne valor'as plu i'a'j kontrakt'o'j. Kie'n ajn ni rigard'as en German'uj'o, ni est'as ĉirkaŭ'at'a'j de mal'amik'o'j, kaj ili'a batal'kri'o est'as la humil'ig'o de Prus'uj'o. Ĝis la last'a moment'o mi serĉ'is la voj'o'j'n al inter'pac'iĝ'o kaj las'is ili'n ne'barit'a'j — Aŭstrio ne vol'is.”
Kontraŭ'e imperi'estr'o Franz Joseph parol'is jen'e: ”La plej nov'a'j okaz'int'aĵ'o'j ne'refut'ebl'e pruv'as, ke Prus'uj'o nun mal'kaŝ'e anstataŭ'as la rajt'o'n per la per'fort'o. Tiel do la plej mal'feliĉ'a milit'o — milit'o de german'o'j kontraŭ german'o'j — far'iĝ'is ne'evit'ebl'a! Pro la mal'feliĉ'o, kiu'n ĝi al'port'os al la individu'o'j, la famili'o'j, la region'o'j kaj land'o'j, mi al'vok'as tiu'j'n, kiu'j ĝi'n okaz'ig'is, antaŭ la tribunal'o'n de la histori'o kaj de la etern'a, ĉio'pov'a Di'o.”
Est'as ĉiam la ali'a, kiu dezir'as milit'o'n. Ĉiam al la ali'a oni riproĉ'as, ke li vol'as anstataŭ'i la rajt'o'n per la per'fort'o. Kial do est'as ankoraŭ ebl'e, ke tio okaz'u popol'rajt'e? ”Mal'feliĉ'a milit'o,” ĉar ”german'o'j batal'as kontraŭ german'o'j”. Tut'e ĝust'e, est'as jam vid'punkt'o pli alt'a, kiu super ”Prus'uj'o” kaj ”Aŭstrio”
met'as la pli ampleks'a'n ide'o'n ”German'uj'o” — sed ankoraŭ unu puŝ'o'n kaj est'us ating'it'a tiu plej alt'a unu'ec'o, en kies lum'o ĉiu milit'o — hom'o'j kontraŭ hom'o'j — precip'e civiliz'it'ul'o'j kontraŭ civiliz'it'ul'o'j — dev'as si'n montr'i kiel ĉagren'ig'a milit'o inter frat'o'j. Kaj ”al'vok'i antaŭ la tribunal'o'n de la histori'o”
— al kio util'as tio? La histori'o, kiel ĝi est'as skrib'it'a ĝis nun, neniam ali'e juĝ'is ol per prav'ig'o de sukces'o. Kiu en milit'o est'as venk'int'o, tiu'n laŭd'eg'as la histori'o'n verk'aĉ'ant'a gild'o, genu'fleks'ant'e antaŭ li, kiel plen'um'int'o'n de ”kultur'a misi'o”.
Kaj ”antaŭ la tribunal'o'n de Di'o ĉio'pov'a”? Sed ĉu li ne est'as la sam'a, kiu est'as ĉiam prezent'at'a kiel direkt'ant'o de la batal'o'j? Ĉu do per komenc'iĝ'o kaj per fin'iĝ'o de la milit'o ne plen'um'iĝ'as la vol'o de tiu sam'a Ĉio'pov'ul'o? Ho, kontraŭ'dir'o post kontraŭ'dir'o! Tio do dev'as ĉie okaz'i, kie la ver'o est'as kaŝ'at'a sub fraz'o'j, kie oni vol'as sam'temp'e sankci'i du kontraŭ'a'j'n princip'o'j'n — kia'j est'as milit'o kaj just'ec'o, mal'am'o kaj human'ec'o, Di'o de la am'o kaj Di'o de la batal'o'j.
Kaj Benedek dir'as: ”Ni trov'iĝ'as kontraŭ arme'o kun'met'it'a el du du'on'o'j: soldat'o'j de la lini'o kaj milici'o. La unu'a konsist'as el nur'a'j jun'ul'o'j, kiu'j kutim'is nek al lac'eg'o'j nek sufer'i mank'o'n kaj neniam part'o'pren'is en grav'a milit'ir'o. La du'a en'hav'as element'o'j'n nun ne'fid'ind'a'j'n, mal'kontent'a'j'n, kiu'j prefer'e fal'ig'us la propr'a'n mal'ŝat'at'a'n reg'ist'ar'o'n ol batal'i kontraŭ ni. Pro long'a'j jar'o'j de pac'o la mal'amik'o ne hav'as eĉ unu general'o'n, kiu hav'is okaz'o'n si'n instru'i sur la batal'kamp'o'j. Veteran'o'j de Mincio kaj Palestr'o, mi esper'as, ke sub vi'a'j spert'a'j konduk'ant'o'j vi konsider'os kiel special'a'n honor'o'n, ke tia kontraŭ'ul'o ne hav'u eĉ la plej mal'grand'a'n sukces'o'n. La mal'amik'o de long'e fanfaron'as pri si'a rapid'a paf'ad'o — sed, soldat'o'j, mi opini'as, ke ĝi al li nur mal'mult'e util'os. Ni ver'ŝajn'e ne las'os al li sufiĉ'e da temp'o por uz'i ĝi'n, ĉar ni sen'prokrast'e li'n atak'os per bajonet'o kaj paf'il'kap'o. Tuj kiam per la di'a help'o la mal'amik'o est'os venk'it'a kaj dev'ig'it'a re'turn'e'n'ir'i, ni li'n persekut'os, kaj vi ripoz'os en la mal'amik'a land'o kaj plen'e ĝu'os la distr'aĵ'o'j'n just'eg'e merit'it'a'j'n de venk'int'a arme'o.”
Fin'e parol'as Friedrich-Karl: ”Soldat'o'j! La perfid'a kontrakt'romp'int'a Aŭstrio jam de kelk'a temp'o, sen milit'deklar'o, mal'respekt'is la prus'a'j'n lim'o'j'n de supr'a Silezio. Mi do ankaŭ sen deklar'o est'us pov'int'a trans'paŝ'i la bohem'a'n lim'o'n. Mi tio'n ne far'is. Hodiaŭ mi trans'don'ig'is sci'ig'o'n rilat'e al tio, kaj ni al'paŝ'os la teritori'o'n de la mal'amik'o, por indulg'i ni'a'n propr'a'n. Ni komenc'u kun Di'o.
(Ĉu li est'as la sam'a Di'o, kun kies help'o Benedek promes'is re'bat'i la mal'amik'o'n per bajonet'o'j kaj paf'il'kap'o'j? ...) Ni konfid'u ni'a'n afer'o'n al Li, kiu reg'as la hom'a'j'n kor'o'j'n, kiu decid'as la sort'o'n de la naci'o'j kaj la fin'o'n de la batal'o'j. Kiel est'as dir'it'e en la Sankt'a Skrib'o: Vi'a'j kor'o'j bat'u por Di'o kaj vi'a'j pugn'o'j sur la mal'amik'o'n. Ĉi tiu milit'o okaz'as — vi tio'n sci'as — por ŝirm'i la plej sankt'a'j'n posed'aĵ'o'j'n de Prus'uj'o kaj pro ĝi'a est'ont'a ekzist'o. La mal'amik'o laŭ si'a dir'o vol'as ĝi'n dis'pec'ig'i kaj humil'ig'i. La torent'o'j da sang'o verŝ'it'a'j de vi'a'j kaj mi'a'j pra'patr'o'j sub Friedrich la Grand'a kaj antaŭ ne long'e de ni mem apud Düppel kaj sur Alsen, ĉu ili van'e est'as verŝ'it'a'j? Neniel! Ni vol'as konserv'i Prus'uj'o'n kia ĝi est'as, kaj ĝi'n pli'fort'ig'i kaj pli'potenc'ig'i per venk'o'j. Ni ni'n montr'os ind'a'j je ni'a'j patr'o'j. Ni fid'as al la Di'o de ni'a'j patr'o'j, kiu bon'vol'u ni'n favor'i kaj ben'i la prus'a'j'n arm'il'o'j'n. Kaj nun antaŭ'e'n kun ni'a mal'nov'a batal'kri'o: Kun Di'o por reĝ'o kaj patr'uj'o. Viv'u la reĝ'o!”
Jen ĝi do de'nov'e okaz'as — tiu plej grand'a el ĉiu'j imag'ebl'a'j mal'feliĉ'aĵ'o'j — kaj kiel kutim'e ĝi est'is ĝoj'eg'e akcept'at'a de la loĝ'ant'ar'o. La regiment'o'j for'marŝ'is (kia'j ili re'ven'os?) akompan'at'a'j de bon'dezir'o'j kaj ben'o'j kaj kri'eg'ant'a'j bub'o'j.
Jam antaŭ kelk'a temp'o Friedrich est'is ricev'int'a la ordon'o'n ir'i Bohem'uj'o'n — jam antaŭ la milit'deklar'o, kaj preciz'e kiam la afer'o'j est'is tia'j, ke mi pov'is esper'i, ke la mal'feliĉ'a, ne'grav'a disput'o pri la duk'land'o'j inter'konsent'e aranĝ'iĝ'us. Tiu'n ĉi foj'o'n la kor'ŝir'ant'a adiaŭ'o, kiu ordinar'e antaŭ'ir'as la tuj'a'n milit'ir'ad'o'n de la am'at'o, ne okaz'is. Kiam mi'a patr'o triumf'ant'e al'port'is al mi la sci'ig'o'n: ”Nun ĝi komenc'iĝ'as,” mi jam est'is sol'a de du semajn'o'j. Kaj de kelk'a temp'o mi jam atend'is tiu'n sci'ig'o'n kiel krim'ul'o en si'a ĉel'o atend'as la anonc'o'n de si'a kondamn'o al mort'o.
Mi klin'is la kap'o'n kaj dir'is neni'o'n.
”Est'u kuraĝ'a, infan'o. La milit'o ne long'e daŭr'os — ni baldaŭ est'os en Berlino ... Kaj kiel vi'a edz'o re'ven'is el SchlesvigHolstein, sam'e li ankaŭ re'ven'os hejm'e'n el ĉi tiu milit'o, sed kovr'it'a per laŭr'o'j mult'e pli verd'a'j. Ebl'e est'as mal'agrabl'e por li milit'ir'i kontraŭ Prus'uj'o, ĉar li mem de'ven'as el Prus'uj'o — sed est'ant'e de long'e en la aŭstria serv'o, li ja kor'eg'e est'as unu el la ni'a'j ... Tiu'j prus'o'j! Ili vol'as ni'n el'ig'i el la Lig'o, la arogant'a'j fanfaron'ul'o'j — tio'n ili pent'os, kiam Silezio est'os de'nov'e ni'a, kaj kiam la Habsburgoj —”
Mi etend'is la man'o'j'n: ”Patr'o — unu pet'o'n: las'u mi'n nun sol'a.”
Ebl'e li pens'is, ke mi dezir'is plor'i, kaj ĉar li tut'e mal'ŝat'is plor'scen'o'j'n, li volont'e obe'is mi'a'n dezir'esprim'o'n kaj for'ir'is.
Sed mi ne plor'is. Mi sent'is kvazaŭ surd'ig'ant'a bat'o est'us fal'int'a sur mi'a'n kap'o'n. Pen'e spirant'e, fiks'e rigard'ant'e, mi iom da temp'o sid'is sen'mov'a. Post'e mi ir'is al mi'a skrib'tabl'o, mal'ferm'is la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n kaj en'skrib'is: ”La kondamn'o al mort'o est'as dir'it'a. Cent mil hom'o'j est'as ekzekut'ot'a'j. Ĉu inter ili ankaŭ Friedrich? ... Do ankaŭ mi ...
Kiu mi est'as por ne pere'i sam'e kiel la ali'a'j cent mil? — Mi dezir'as jam est'i mort'int'a.”
De Friedrich mi la sam'a'n tag'o'n ricev'is kelk'a'j'n lini'o'j'n rapid'e skrib'it'a'j'n: ”Kar'a edz'in'o! Est'u kuraĝ'a — alt'e'n la kor'o'n! Ni est'is feliĉ'a'j, tio'n neni'u pov'as for'pren'i de ni, eĉ se hodiaŭ, kiel por tiom da ali'a'j, al'ven'us por ni la dekret'o: ĝi est'as fin'it'a (la sam'a ide'o, kiu'n mi esprim'is en mi'a'j ruĝ'a'j kajer'o'j). Hodiaŭ ni ir'as renkont'e al la mal'amik'o. Ebl'e mi trans'e re'kon'os kelk'a'j'n kamarad'o'j'n el Düppel kaj Alsen — ebl'e mi'a'n kuz'o'n Gottfried ... Ni marŝ'os al Liebenau kun la antaŭ'gvardi'o de graf'o Clam-Ganas. De nun mi ne plu hav'os temp'o'n por skrib'i. Ne atend'u leter'o'j'n, ne pli ol, laŭ'okaz'e, unu lini'o'n por vi'n sci'ig'i, ke mi viv'as. Antaŭ'e mi dezir'as trov'i unu sol'a'n vort'o'n en'hav'ant'a'n mi'a'n tut'a'n am'o'n, por ĝi'n skrib'i al vi — ĉar ĝi ebl'e est'as la last'a. Mi trov'as nur jen'o'n: ”Mart'a!” Vi sci'as, kio'n tio signif'as por mi.”
Konrad Althaus ankaŭ dev'is for'marŝ'i. Li est'is plen'a de batal'fervor'o kaj sufiĉ'e inspir'it'a de mal'am'o al la prus'o'j por plezur'e milit'ir'i; tamen la adiaŭ'o li'n ĉagren'is. La edz'iĝ'a permes'o est'is al'ven'int'a nur du tag'o'j'n antaŭ la ek'marŝ'a ordon'o.
”Ho, Lil'i, Lil'i,” li dir'is mal'ĝoj'e, adiaŭ'ant'e si'a'n fianĉ'in'o'n, ”kial vi tiel long'e hezit'is mi'n akcept'i? Kiu sci'as nun, ĉu mi re'ven'os!”
Mi'a kompat'ind'a frat'in'o est'is mem tre'eg'e pent'ant'a. Nur nun vek'iĝ'is en ŝi pasi'a am'o al la long'e mal'ŝat'it'a vir'o. Kiam li est'is for, ŝi plor'ant'e fal'is en mi'a'j'n brak'o'j'n.
”Ho, kial mi ne de long'e dir'is ’jes’! Nun mi est'us li'a edz'in'o ...”
”Tiam la adiaŭ'o far'iĝ'us des pli dolor'a, mi'a kompat'ind'a Lil'i.”
Ŝi ne'is per la kap'o. Mi bon'e kompren'is, kio okaz'is en ŝi'a kor'o — ebl'e pli klar'e ol ŝi mem: dev'i dis'iĝ'i kun am'sopir'o ne kontent'ig'it'a — ebl'e neniam kontent'ig'ot'a; — vid'i la pokal'o'n for'ŝir'it'a de la lip'o'j kaj ebl'e dis'romp'it'a, antaŭ ol trink'i eĉ unu gut'o'n el ĝi — tio cert'e dev'as est'i du'obl'e turment'ig'a.
Mi'a patr'o, la frat'in'o'j kaj onkl'in'o Maria nun trans'loĝ'iĝ'is al Grumitz. Mi volont'e konsent'is kun'ir'i kun mi'a fil'et'o. Ŝajn'is al mi, ke mi'a propr'a hejm'o est'is dezert'a kiam Friedrich for'est'is — mi ne kapabl'us rest'i en tia sol'ec'o. Est'is strang'e: mi sent'is mi'n tiel for'las'it'a, kvazaŭ la sci'ig'o de la komenc'iĝ'int'a milit'o est'us sam'temp'e sci'ig'o pri la mort'o de Friedrich. Kelk'foj'e, en la mez'o de mi'a mal'lum'a funebr'o, ek'lum'is ĝoj'a pens'o: ”Li viv'as kaj ebl'e re'ven'os” — sed tuj de'nov'e la terur'a pens'o turment'is mi'n: Li tord'iĝ'as en ne'sufer'ebl'a'j dolor'o'j ... li konsum'iĝ'as en fos'o — pez'a'j vetur'il'o'j pas'as sur li'a'j dis'romp'it'a'j membr'o'j — kul'o'j kaj formik'o'j svarm'as sur li'a'j dis'star'ant'a'j vund'o'j; la hom'o'j for'ig'ant'a'j la vund'it'o'j'n de la batal'ej'o rigard'as la tie kuŝ'ant'a'n soldat'o'n kiel sen'viv'a'n kaj en'ter'ig'as li'n viv'ant'a kun ali'a'j mort'int'o'j en la mal'profund'a'n tomb'o'n — tie li re'konsci'iĝ'as kaj — — — Kun laŭt'a kri'o mi subit'e vek'iĝ'is al tia'j sonĝ'o'j: ”Kio de'nov'e est'as al vi, Mart'a?” riproĉ'is mi'a patr'o. ”Vi fin'e frenez'iĝ'os, tia'manier'e cerb'um'ant'e kaj kri'ant'e. Ĉu vi re'e turment'as vi'n per tia'j stult'a'j fantazi'aĵ'o'j? Tio est'as pek'o.”
Nom'e mi oft'e est'is rakont'int'a mi'a'j'n sonĝ'o'j'n, kio tre'eg'e indign'ig'is mi'a'n patr'o'n.
”Pek'o” li daŭr'ig'is, ”kaj ne'konven'aĵ'o kaj absurd'aĵ'o. Tia'j okaz'o'j, kia'j'n vi'a ekscit'it'a imag'o montr'as al vi, okaz'as kelk'foj'e — tre mal'oft'e — ĉe la soldat'ar'o — sed stab'a'n oficir'o'n, kia est'as vi'a edz'o, oni ne las'os sur la kamp'o. En'tut'e oni ne rajt'as pens'i pri tia'j abomen'ind'aĵ'o'j. Est'as spec'o de ofend'o, sen'sankt'ig'o de la milit'o, se, anstataŭ konsider'i la grand'ec'o'n de la tut'o, oni nur vid'as la mizer'a'j'n detal'o'j'n ... pri tiu'j oni ne rajt'as pens'i.”
”Jes, jes, ne pri'pens'i,” mi respond'is, ”tio est'is ĉiam la hom'a kutim'o rilat'e al ĉia hom'a mizer'o ... ’Ne pri'pens'i’: sur tio si'n apog'as ĉia barbar'ec'o ...”
Ni'a famili'a kurac'ist'o, d-ro Bresser, tiu'foj'e ne est'is en Grumitz; li liber'vol'e met'is si'n je la dispon'o de la patriot'a help'unu'iĝ'o kaj for'ir'is al la milit'a scen'ej'o. Mi ankaŭ pri'pens'is, ĉu mi ebl'e est'u kun'ir'ont'a kiel fleg'ant'in'o? ... Ja, se mi sci'us, ke mi proksim'iĝ'us al Friedrich, ke mi pov'us help'i, se li est'us vund'it'a, mi cert'e ne hezit'us; sed ĉu por ali'a'j? Ne, tiu'okaz'e mank'us al mi la fort'o, la kuraĝ'o de la ofer'em'o. Vid'i hom'o'j'n mort'ant'a'j'n, aŭd'i stertor'ant'o'j'n — dezir'i help'i cent'o'n da vund'it'o'j pet'eg'ant'a'j pri help'o kaj ne est'i kapabl'a ili'n help'i — pren'i sur mi'n sufer'o'n, naŭz'o'n, mizer'o'n, kaj sam'temp'e ne util'i al Friedrich — kontraŭ'e mal'pli'ig'i per tio la ŝanc'o'j'n li'n re'vid'i, ĉar la fleg'ant'o'j si'n oft'e el'met'as al la danĝer'o est'i mort'ig'at'a'j ... ne mi tio'n ne far'os. Krom'e, mi'a patr'o sci'ig'is mi'n, ke privat'ul'in'o kiel mi ne est'us akcept'it'a en la milit'a'j hospital'o'j por fleg'i la mal'san'ul'o'j'n — ke tia ofic'o pov'as est'i plen'um'it'a nur de milit'ist'a'j fleg'ist'o'j, apenaŭ de religi'a'j fleg'ist'in'o'j.
”Ŝir'i ĉarpi'o'n,” li dir'is, ”kaj prepar'i lig'aĵ'o'j'n por la patriot'a'j help'unu'iĝ'o'j, tio est'as la sol'a manier'o, laŭ kiu vi pov'as help'i al la vund'it'o'j, kaj ke tio'n mi'a'j fil'in'o'j diligent'e far'u — tio'n mi favor'e konsent'as.”
Kaj al tiu okup'o mi'a'j frat'in'o'j kaj mi nun dediĉ'is mult'a'j'n hor'o'j'n de la tag'o. Roz'a kaj Lil'i plen'um'is si'a'n labor'o'n kun mien'o'j de kor'tuŝ'ec'o preskaŭ gaj'a'j. Kiam la mal'dik'a'j faden'et'o'j sub ni'a'j fingr'o'j far'iĝ'is mol'a'j amas'o'j, kiam ni est'is bel'e kaj ord'e fald'int'a'j la stri'o'j'n de tol'o unu super la ali'a, la du knab'in'o'j sent'is, kvazaŭ ili kviet'ig'us dolor'eg'o'j'n, mal'help'us la perd'o'n de sang'o, kvazaŭ ili aŭd'us la kviet'ig'ant'a'j'n ĝem'ad'o'j'n kaj vid'us la dank'a'j'n rigard'o'j'n de la fleg'it'a'j. Est'is preskaŭ ĝoj'ig'a figur'aĵ'o de la ”est'i vund'it'a,” kiu'n ili imag'is: Envi'ind'a'j soldat'o'j, kiu'j, sav'it'a'j de la mort'o, nun kuŝ'as sur mol'a'j, pur'a'j lit'o'j, fleg'at'a'j kaj dorlot'at'a'j, plej'part'e en du'on'e ne'konsci'a, agrabl'e lac'a du'on'dorm'o. Nur de temp'o al temp'o ili vek'iĝ'as kun la agrabl'a konsci'o, ke ili'a viv'o est'as sav'it'a, ke ili pov'os re'ir'i hejm'e'n kaj rakont'i al la post'e'ul'o'j, ke en la batal'o de Z. ili est'is honor'eg'e vund'it'a'j.
En tia naiv'a koncept'o cert'ig'is ili'n mi'a patr'o: ”Bon'e, bon'e; knab'in'o'j — hodiaŭ vi est'as de'nov'e diligent'a'j ... jen vi re'e ĝoj'ig'is cent'o'n el ni'a'j brav'a'j soldat'o'j! Kiel agrabl'a est'as tia pak'et'o da ĉarpi'o sur sang'ant'a vund'o — mi pov'as iom rakont'i pri tio: ... Kiam ĉe Palestr'o paf'o traf'is mi'a'n krur'o'n — ktp.”
Sed mi ek'ĝem'is kaj dir'is neni'o'n. Mi est'is aŭd'int'a ali'a'j'n rakont'o'j'n pri vund'o'j ol est'is tiu'j de mi'a patr'o — rakont'o'j'n rilat'ant'a'j al la ordinar'a'j veteran'a'j anekdot'o'j kiel proksim'um'e la real'ec'o de mizer'a viv'o de paŝt'ist'o rilat'as al la paŝt'ist'a'j pentr'aĵ'o'j de Watteau.
La Ruĝ'a Kruc'o ... mi sci'is, per kia dolor'eg'e ekscit'it'a universal'a kompat'o tiu instituci'o est'is kre'it'a. Mi est'is leg'int'a la diskut'o'j'n far'it'a'j'n pri ĝi en Ĝenevo kaj la verk'o'n de Dunant, ĉi tiu verk'o! La nobl'a ĝeneva patrici'o rapid'is al la batal'kamp'o de Solferino por plej'ebl'e help'i, kaj tio'n, kio'n li tie vid'is, li rakont'is al la mond'o. Sen'nombr'a'j vund'it'o'j, kiu'j rest'is kuŝ'ant'a'j kvin, ses tag'o'j'n — sen help'o ... Ĉiu'j'n li vol'is sav'i, sed kio'n li pov'is far'i sol'a, kio'n pov'is far'i la ali'a'j mal'mult'a'j help'ant'o'j mez'e de tiu grand'eg'a mizer'o? Li vid'is kelk'a'j'n, kiu'j'n oni pov'us sav'i per gut'o da akv'o, per pec'et'o da pan'o; li vid'is ali'a'j'n, kiu'j rapid'eg'e est'is en'ter'ig'at'a'j, kvankam ili ankoraŭ spir'is ...
Tiam li dir'is tio'n, kio de long'e est'is kon'at'a, sed nun la unu'a'n foj'o'n trov'is eĥ'o'n: ke la rimed'o'j de la milit'a administraci'o, por fleg'i kaj sav'i la vund'it'o'j'n ne plu sufiĉ'as. Kaj la ”Ruĝ'a Kruc'o” fond'iĝ'is.
Aŭstrio tiam ankoraŭ ne est'is al'iĝ'int'a al la Ĝeneva Konvenci'o. Kial? ... Kial oni ĉiam kontraŭ'star'as ĉiu'n nov'aĵ'o'n, kiel ajn bon'far'ant'a kaj simpl'a ĝi est'as? — La leĝ'o de la apati'o — la fort'o de la sankt'a kutim'o ... ”La ide'o est'as tre bel'a, sed ne'plen'um'ebl'a,” oni dir'as — ankaŭ mi'a'n patr'o'n mi aŭd'is ripet'i la dub'a'j'n argument'o'j'n, esprim'it'a'j'n de divers'a'j deleg'it'o'j dum la konferenc'o de 1863 — ”ne'plen'um'ebl'a, kaj eĉ se plen'um'ebl'a tamen kelk'rilat'e ne'dezir'ind'a. La milit'a'j estr'ar'o'j ne pov'as permes'i privat'a'n ag'ad'o'n sur la batal'kamp'o. En la milit'o la taktik'a'j util'o'j dev'as super'i eĉ human'ec'o'n — kaj kia'manier'e oni pov'us si'n ŝirm'i kontraŭ ebl'a spion'ad'o de tiu privat'a kun'labor'ad'o? kaj la el'spez'o'j! Ĉu la milit'o sen tio ne sufiĉ'e kost'as? Ĉu ne est'us neces'e, ke ni'a proviz'a administraci'o ankaŭ zorg'u pri la materi'a'j bezon'a'j de la liber'vol'a'j fleg'ist'o'j? Aŭ eĉ se ili si'n proviz'us mem en la okup'it'a land'o, ĉu ne far'iĝ'us bedaŭr'ind'a konkur'o por la milit'a administraci'o per la aĉet'o de la aĵ'o'j neces'a'j kaj per la tuj'a pli'alt'iĝ'o de ili'a prez'o?”
Ho, tiu reg'ist'ar'a saĝ'ec'o! — tiel sek'a, tiel kler'a, tiel afer'a, tiel si'n'gard'em'a kaj tiel — fund'e mal'sprit'a.
”Bov'a pest'o” — ”tre danĝer'e” — ”bon'a'j sci'ig'o'j,” mi dir'is balanc'ant'e la kap'o'n. ”Efektiv'e bel'a'j, ĝoj'ig'a'j okaz'aĵ'o'j en milit'a temp'a ... Est'as feliĉ'e, ke ĉe la land'lim'o trov'iĝ'as flavajnigraj lim'fost'o'j por mal'help'i la trans'pas'o'n de la pest'o” ...
Sed mi'a patr'o ne aŭskult'is kaj daŭr'ig'is si'a'n ĝoj'ig'a'n leg'ad'o'n: ”Inter la prus'a'j trup'o'j en Neisse reg'as febr'o. La mal'san'ig'a marĉ'a land'o, la mal'bon'a nutr'aĵ'o kaj la mizer'a'j rest'ej'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o dev'ig'e hav'is tia'n efik'o'n ĉe la amas'ig'it'a'j trup'o'j. La aŭstr'o'j eĉ ne pov'as imag'i kia'n nutr'ad'o'n hav'as la prus'a'j soldat'o'j. La nobel'ul'o'j opini'as, ke ili do pov'as mal'indulg'i la ’popol'aĉ'o'n’. Ses lod'o'j'n da pork'aĵ'o por soldat'o, kiu ne kutim'is al lac'ig'a'j marŝ'o'j kaj ali'a'j pen'eg'ad'o'j, kiu absolut'e ne est'as hard'it'a milit'ist'o.”
”La gazet'o'j est'as plen'a'j de gaj'ig'a'j inform'o'j. — Antaŭ ĉio la raport'o'j pri la glor'a Custozza-tag'o — Vi dev'us konserv'i tiu'j'n gazet'o'j'n, Mart'a.”
Kaj mi efektiv'e ili'n konserv'is. Tio'n oni ĉiam dev'us far'i, kaj kiam okaz'as nov'a naci'a disput'o, oni ne leg'u la plej nov'a'j'n gazet'o'j'n, sed tiu'j'n hav'ant'a'j'n la dat'o'n de la antaŭ'a milit'o. Tiam oni vid'as, kiom valor'as la antaŭ'dir'o'j, fanfaron'ad'o'j kaj ankaŭ la raport'o'j kaj sci'ig'o'j. Tio est'as instru'a.
El la nord'a milit'scen'ej'o.
”El la general'ej'o de la nord'a arme'o oni skrib'as la 25-an de juni'o pri la milit'ir'a plan'o (!) de la prus'o'j. — ’Laŭ la plej nov'a'j inform'o'j la prus'a arme'o trans'lok'is si'a'n general'ej'o'n en orient'a'n Silezion. (Sekv'as, laŭ la ordinar'a taktik'a stil'o long'a nombr'ad'o de la mov'o'j kaj en'lok'iĝ'o'j projekt'it'a'j de la mal'amik'o, pri kiu'j la raport'ant'o kompren'ebl'e hav'is pli cert'a'n kon'o'n ol Moltke kaj Ro'o'n). Ŝajn'as do, ke la prus'o'j intenc'as mal'help'i la antaŭ'e'n'marŝ'o'n de ni'a arme'o al Berlino per la propr'a; sed ili ne sukces'os, pro la jam far'it'a'j prepar'o'j (kiu'j'n ni'a special'a korespond'ant'o cert'e pli preciz'e kon'as ol Benedek). Oni kun plen'a konfid'o pov'as atend'i favor'a'j'n sci'ig'o'j'n pri la nord'a arme'o, kaj kiam ili ne al'ven'as tiel rapid'e kiel dezir'as la sen'pacienc'a popol'o, ili est'os des pli grav'a'j kaj signif'a'j.’ Interes'a'n okaz'aĵ'o'n dum la marŝ'ad'o tra Munkeno de aŭstriaj trup'o'j de ital'a naci'ec'o rakont'as la Nov'a Frankfurta Gazet'o jen'e: Inter la trup'o'j tra'pas'int'a'j Munkenon est'as batalion'o'j de lini'o. Oni ili'n regal'is kiel la ali'a'j'n en gast'ej'a ĝarden'o kuŝ'ant'a proksim'e de la staci'dom'o. Ĉiu pov'is si'n konvink'i, ke tiu'j ĉi veneci'an'o'j ĝoj'eg'e montr'is si'a'n dezir'o'n batal'i kontraŭ la mal'amik'o'j de Aŭstrio (Ebl'e ankaŭ ’ĉiu’ pov'is pens'i, ke ebri'a'j soldat'o'j volont'e entuziasm'iĝ'as pri afer'o prezent'it'a al ili kiel objekt'o de entuziasm'o). En Würzburg la staci'dom'o est'is plen'a de soldat'o'j de aŭstria regiment'o de lini'o; ili ankaŭ est'is veneci'an'o'j. La hom'o'j est'is sam'e gast'em'e akcept'it'a'j (t. e. sam'e ebri'ig'it'a'j), kaj ili ne trov'is sufiĉ'e da vort'o'j por esprim'i si'a'n ĝoj'o'n est'i batal'ont'a'j kontraŭ la romp'int'o'j de la pac'o (El du milit'ant'a'j parti'o'j ĉiam la ali'a est'as tiu, kiu romp'is la pac'o'n). La ’Evviva’ ne fin'iĝ'is (Ĉu tiu sinjor'o ’Ĉiu’, kiu tiel diligent'e vizit'as la staci'dom'o'j'n, ne sci'as, ke neni'o est'as pli infekt'a ol la viv'u-kri'ad'o, — ke mil'o da voĉ'o'j kri'eg'ant'a'j kun'e ne esprim'as mil'o'n da inter'konsent'a'j opini'o'j, sed nur montr'as natur'a'n imit'em'o'n?).”
En Böhmisch-Trübau la milit'estr'o von Benedek kon'ig'is al la nord'a arme'o tri bulten'o'j'n pri la venk'o de la sud'a arme'o, al'don'ant'e la jen'a'n tag'ordon'o'n: ”En la nom'o de la nord'a arme'o mi send'is al la komand'ant'o de la sud'a arme'o la jen'a'n telegram'o'n: ’La artileri'a general'o Benedek kaj la tut'a nord'a arme'o send'as al la glor'a komand'ant'a moŝt'o de la brav'a sud'a arme'o kun ĝoj'a admir'o kor'eg'a'j'n gratul'o'j'n pro la glor'a tag'o de Custozza. Per nov'a glor'a venk'o de ni'a'j arm'il'o'j komenc'iĝ'as la milit'o en la sud'o. La glor'o de Custozza bril'as sur la honor'ŝild'o de la imperi'estr'a arme'o.’ Soldat'o'j de la nord'a arme'o! Ĝoj'eg'e akcept'u la sci'ig'o'n! Kun pli'alt'ig'it'a entuziasm'o rapid'u en la batal'o'n, por ke ni ankaŭ baldaŭ sur'skrib'u glor'a'j'n batal'nom'o'j'n sur tiu'n ŝild'o'n kaj por ke ankaŭ el la nord'o ni sci'ig'u al la imperi'estr'o venk'o'n, al kiu vi'a brav'ec'o ard'e sopir'as, kiu'n vi'a kuraĝ'o kaj si'n'don'em'o gajn'os kun la kri'o: Viv'u la imperi'estr'o!
Benedek.”
Respond'e al la supr'a telegram'o al'ven'is el Veron'a la jen'a depeŝ'o: ”La sud'a arme'o kaj ĝi'a komand'ant'o send'as kor'a'n dank'o'n al si'a iam'a am'at'a general'o kaj al li'a brav'a arme'o. Ni est'as konvink'it'a'j, ke ankaŭ ni pov'os baldaŭ gratul'i pro simil'a'j venk'o'j.”
”Konvink'it'a'j” — ”konvink'it'a'j ...”
”Ĉu vi'a kor'o ne ĝoj'eg'as, infan'o'j, leg'ant'e tia'j'n vort'o'j'n?” rav'it'e kri'is mi'a patr'o. ”Ĉu antaŭ tia'j triumf'o'j vi'a patriot'ism'o ne sufiĉ'e vigl'iĝ'as, por for'ig'i vi'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n — por ig'i vi'n, Mart'a, forges'i, ke vi'a Friedrich, vi'n, Lil'i, ke vi'a Konrad est'as el'met'it'a'j al kelk'a'j danĝer'o'j? Danĝer'o'j, de kiu'j ili ver'ŝajn'e est'os sav'at'a'j kaj en kiu'j pere'i — sort'o kiu'n ili hav'us kun'e kun la plej bon'a'j fil'o'j de la patr'uj'o — est'us por ili nur glor'o kaj honor'o. Ne ekzist'as soldat'o, kiu ne volont'e mort'us kun la kri'o ”Por la patr'uj'o!”
”Kiam iu post perd'it'a batal'o rest'as kuŝ'ant'a sur la kamp'o.
kun frakas'it'a'j membr'o'j” — mi respond'is — ”kaj tie ne'trov'it'a, post kvar aŭ kvin tag'o'j kaj nokt'o'j de sufer'o pro mal'sat'o, soif'o kaj ne'dir'ebl'a'j dolor'o'j, viv'ant'e putr'ant'a, pere'as — sam'temp'e konsci'ant'e, ke li'a mort'o neniel util'os al la patr'uj'o, sed nur mal'esper'ig'os li'a'j'n am'at'o'j'n — tiam mi dub'as, ĉu li volont'e mort'as kun tiu kri'o.”
”Vi krim'as ... kaj parol'as per vort'o'j tiel akr'a'j — por vir'in'o tut'e ne'konven'a'j.”
”Jes, jes, la ver'a vort'o, la mal'kaŝ'e dir'it'a real'ec'o est'as krim'a'j, est'as sen'hont'a'j ... Nur la fraz'o, la fraz'o sankci'it'a per mil'obl'a ripet'ad'o est'as ”dec'a”. Sed mi vi'n cert'ig'as, patr'o, ke tiu ne'natur'a ’volont'e mort'i’, kiu'n oni atend'as de ĉiu'j vir'o'j, kiel ajn hero'a ĝi ebl'e ŝajn'as al la el'parol'ant'o — son'as en mi'a'j orel'o'j kvazaŭ parol'it'a mort'ig'o.”
Grumitz, la 28-an de juni'o 1866 ”Kar'ul'o: Mi ne viv'as. ... Imag'u, ke en la apud'a ĉambr'o la hom'o'j konsil'iĝ'as, ĉu mi baldaŭ est'os pend'ig'it'a aŭ ne, dum mi ekster'e dev'as atend'i tiu'n decid'o'n. Dum tiu atend'o mi spir'as — sed ĉu mi pov'as nom'i tio'n viv'i? La apud'a ĉambr'o, en kiu la demand'o dev'as est'i decid'it'a nom'iĝ'as Bohem'uj'o ...
Sed ne, am'at'o, la figur'aĵ'o ne est'as ankoraŭ tut'e ĝust'a. Ĉar se oni nur juĝ'us pri mi'a viv'o aŭ mort'o, la mal'trankvil'o ne est'us tiel grand'a. Mi'a mal'trankvil'o koncern'as viv'o'n mult'e pli kar'a'n ol la propr'a est'as ... Kaj al eĉ pli mal'bon'a afer'o rilat'as mi'a tim'o — ĝi rilat'as al vi'a ebl'a agoni'o ... Ho, mi dezir'as, ke ĝi est'u fin'it'a, fin'it'a! Ni'a'j venk'o'j okaz'u rapid'eg'e unu post la ali'a, ne pro la venk'o'j, sed pro la fin'o!
Ĉu ĉi tiu lini'o'j vi'n ating'os? Kaj kie kaj kiel? Ĉu post vigl'eg'a batal'o, ĉu en tend'ar'o, ĉu ebl'e en hospital'o? ... Ĉiu'okaz'e.
vi ĝoj'os ricev'i sci'ig'o'n de vi'a Mart'a. Eĉ se mi skrib'as nur pri mal'ĝoj'aĵ'o'j — kio'n ali'a'n oni pov'as sent'i en epok'o, en kiu la sun'o est'as mal'lum'ig'it'a per grand'a funebr'a tuk'o, kiu'n oni supr'e'n'tir'is ’por la patr'uj'o’; por ke ĝi fal'u sur la infan'o'j'n de la land'o — tamen mi'a'j vort'o'j al'port'os al vi re'freŝ'ig'o'n ... ĉar vi mi'n am'as, Friedrich — mi sci'as kiel varm'e, kaj mi'a skrib'aĵ'o vi'n ĝoj'ig'as kaj emoci'as kiel mol'a kares'o de mi'a man'o.
— Mi est'as kun'e kun vi, Friedrich, tio'n sci'u, per ĉiu pens'o, ĉiu spir'o, tag'e kaj nokt'e ... Tie ĉi en mi'a rond'o mi mov'iĝ'as kaj ag'as aŭtomat'e; mi'a plej intim'a ’mem'o’ — kiu ja aparten'as al vi — vi'n eĉ ne unu moment'o'n for'las'as ... Nur mi'a knab'o memor'ig'as mi'n, ke la mond'o en'hav'as ankoraŭ i'o'n ali'a'n, kio ne nom'iĝ'as ’vi’ ... La bon'a et'ul'o — se vi sci'us, kiom li demand'as kaj zorg'as pri vi! Ni ambaŭ efektiv'e ne inter'parol'as pri io ali'a ol pri ’pa'ĉj'o’. Li bon'e sci'as, la sent'em'a knab'o, ke tio est'as la tem'o, kiu plen'ig'as mi'a'n kor'o'n, kaj kiel ajn mal'grand'a li est'as, — vi tio'n ja sci'as — li jam est'as spec'o de amik'o de si'a patr'in'o. Mi ankaŭ jam komenc'as parol'i kun li kiel kun prudent'ul'o, kaj pro tio li est'as dank'a. Mi, de mi'a flank'o, est'as al li dank'a pro la am'o, kiu'n li hav'as al vi.
Okaz'as tiel mal'oft'e, ke infan'o'j am'as si'a'j'n du'on'ge'patr'o'j'n; kompren'ebl'e ne est'as en vi io du'on'patr'a. — Vi kun vi'a propr'a fil'o ne pov'us est'i pli kares'a, pli bon'kor'a, vi, mi'a kar'ul'o, mi'a bon'kor'ul'o! Jes la bon'kor'ec'o — tiu grand'a, mol'a, mild'a — ĝi est'as la fundament'o de vi'a karakter'o — kaj kiel dir'as la poet'o? Sam'e kiel la ĉiel'o ark'iĝ'as el unu sol'a, grand'a safir'o, sam'e form'iĝ'as la karakter'a grand'ec'o de nobl'a hom'o nur el unu virt'o — la bon'ec'o. Ali'vort'e: mi vi'n am'as, Friedrich!
Tiu est'as ja ĉiam la re'kant'aĵ'o de ĉio, kio'n mi pens'as pri vi kaj vi'a'j ec'o'j. Tiel konfid'e, tiel cert'e mi am'as vi'n — mi ripoz'as en vi, Friedrich, varm'e kaj mol'e ... kiam mi vi'n posed'as — kompren'ebl'e. Nun, ĉar vi re'e est'as for'ŝir'it'a de mi, mi'a ripoz'o est'as perd'it'a. Mi dezir'as, ke la vent'eg'o jam est'u pas'int'a, ke vi jam est'u en Berlino, dikt'ant'e al reĝ'o Wilhelm la kondiĉ'o'j'n de pac'o! Nom'e mi'a patr'o est'as firm'e konvink'it'a, ke tio est'os la fin'o de la milit'ir'o, kaj laŭ ĉio, kio'n oni aŭd'as kaj vid'as, mi ankaŭ dev'as tio'n kred'i. ’Tuj kiam per la di'a help'o la mal'amik'o est'os venk'it'a’ — tiel ja dir'is la proklam'o de Benedek — ’ni li'n persekut'os, kaj en la mal'amik'a land'o vi ripoz'os kaj ĝu'os la distr'aĵ'o'j'n, kiu'j ...’ Kia'j est'as tiu'j distr'aĵ'o'j? Nun'temp'e al neni'u general'o est'as permes'it'e laŭt'e kaj mal'kaŝ'e dir'i: ’Vi pov'as rab'i, brul'ig'i, mort'ig'i, per'fort'i’, kiel est'is kutim'o en la mez'epok'o, por ekscit'i la band'o'j'n; — nun oni pov'as maksimum'e promes'i al ili mal'avar'a'n dis'don'o'n de piz'a'j kolbas'o'j; sed tio ne est'us tre al'log'a; oni do simpl'e dir'as: ’tiu'j'n distr'aĵ'o'j'n, kiu'j — ’. Ĉe tio ĉiu pov'as pens'i tio'n, kio al li plaĉ'as. La princip'o de ’milit'a pag'o’ trov'ot'a en mal'amik'a land'o ekzist'as ankoraŭ en soldat'a parol'manier'o ... Kaj kio'n vi sent'os en la ’mal'amik'a land'o’, kiu ver'dir'e est'as vi'a de'ven'a land'o, kie viv'as vi'a'j amik'o'j kaj kuz'o'j? Ĉu vi per tio ’mal'lac'iĝ'os’, ke vi detru'os la bel'a'n kamp'o'dom'o'n de onkl'in'o Korneli'a? ’Mal'amik'a land'o’ — tio est'as ankaŭ unu el tiu'j ide'o'j de iam'a epok'o, kiam la milit'o est'is mal'kaŝ'e tio, kio'n prezent'as ĝi'a raison d’être, la rab'ad'o, — kaj kiam la mal'amik'a land'o al'log'is la batal'ist'o'n kiel pag'promes'ant'a rab'land'o ...
Mi ja parol'as kun vi kiel dum la bel'a'j hor'o'j, kiam vi est'is apud mi. Post fin'it'a leg'ad'o de ia progres'em'a libr'o, ni ĉiam filozof'is kun'e pri la kontraŭ'dir'o'j de la nun'temp'a soci'o, tiel unu'anim'e, ni'n reciprok'e kompren'ant'e kaj spirit'e komplet'ig'ant'e. En mi'a ĉirkaŭ'aĵ'o est'as neni'u, neni'u, kun kiu mi pov'us parol'i pri tiu'spec'a'j afer'o'j. D-ro Bresser est'is la sol'a, kun kiu est'is ebl'e inter'ŝanĝ'i milit'o'n mal'aprob'ant'a'j'n ide'o'j'n, kaj li ankaŭ nun for'ir'is — ir'is en la mal'aprob'it'a'n milit'o'n — sed por san'ig'i vund'o'j'n, ne por far'i ili'n. Ver'dir'e ankaŭ tio est'as sen'senc'aĵ'o: human'ec'o en milit'o —intern'a kontraŭ'dir'o.
Tio simil'as al ’klar'ig'o’ en afer'o'j de kred'o. Aŭ unu, aŭ la ali'a — sed hom'am'o kaj milit'o, raci'o kaj dogm'o: tio ne est'as ebl'a.
La sincer'a, flam'a mal'am'o al mal'amik'o, kun'ig'it'a kun nepr'a mal'ŝat'o de hom'a viv'o — tio est'as la nerv'o de la milit'o, sam'e kiel la sen'kondiĉ'a sub'met'iĝ'o de la raci'o est'as la ĉef'a kondiĉ'o de la kred'o. Sed ni viv'as en epok'o de kompromis'o. La mal'nov'a'j instituci'o'j kaj la nov'a'j ide'o'j efik'as sam'e fort'e. Tial la hom'o'j, kiu'j ne vol'as tut'e mal'akcept'i la mal'nov'o'n, kiu'j ne pov'as plen'e konsent'i la nov'o'n, prov'as kun'miks'i unu kun la ali'a, kaj el tio nask'iĝ'as tiu mal'sincer'a, ne'konsekvenc'a, kontraŭ'dir'a, ŝancel'iĝ'a praktik'o, kiu tiel mal'trankvil'ig'as kaj sufer'ig'as la sincer'a'j'n, la ver'o'n am'ant'a'j'n anim'o'j'n ...
Ha, kio'n mi est'as skrib'int'a! Vi ver'ŝajn'e ne est'as inklin'a al tia'j konsider'o'j — kiel dum ni'a'j pac'a'j, hejm'a'j inter'parol'ad'o'j.
Vi'n bru'eg'e ĉirkaŭ'as terur'a real'aĵ'o, kiu'n vi dev'as kontraŭ'star'i.. Est'us mult'e pli bon'e, se vi pov'us ĝi'n rigard'i sam'e naiv'e kiel oni kutim'is far'i antaŭ'e, kiam la milit'a viv'o est'is por la milit'ist'o ver'a ĝu'eg'o. Kaj est'us ankaŭ pli bon'e, se mi pov'us skrib'i al vi, sam'e kiel ali'a'j edz'in'o'j, leter'o'j'n plen'a'j'n de ben'o'j kaj promes'o'j de venk'o, kaj kuraĝ'ig'o'j ... La knab'in'o'j est'as ja ankaŭ eduk'at'a'j por la patriot'ism'o, por ke en ĝust'a hor'o ili dir'u al la edz'o'j: ’Ir'u kaj mort'u por vi'a patr'uj'o — tio est'as la plej bel'a mort'o’, aŭ: ’Re'ven'u hejm'e'n kiel venk'int'o'j, tiam ni vi'n rekompenc'os per ni'a am'o. Inter'temp'e ni preĝ'os por vi.
La Di'o de la batal'o'j, kiu protekt'as ni'a'j'n arme'o'j'n, plen'um'os ni'a'n pet'o'n. Tag'e kaj nokt'e ni'a pet'eg'o alt'iĝ'as ĉiel'e'n kaj — cert'e — ni per'fort'e akir'os ties favor'o'n: Vi re'ven'os glor'kron'it'a'j! Ni eĉ ne trem'as, ĉar ni est'as la ind'a'j kun'ul'in'o'j de vi'a brav'ec'o ... Ne, ne! — la patr'in'o'j de vi'a'j fil'o'j ne rajt'as est'i mal'kuraĝ'a'j, se ili vol'as eduk'i nov'a'n gent'o'n de hero'o'j; kaj eĉ se ni dev'us ofer'i ni'a'j'n plej am'at'a'j'n: por regn'estr'o kaj patr'uj'o neni'u ofer'o est'as tro grand'a!’ Tio est'us ĝust'a soldat'edz'in'a leter'o, ĉu ne ver'e? Tamen ne leter'o, kia'n vi dezir'as leg'i de vi'a edz'in'o — de la kun'ul'in'o de vi'a pens'ad'o, de tiu, kiu sam'e kiel vi sent'as koler'o'n kontraŭ la mal'nov'a, blind'a hom'a erar'o ... ho, koler'o'n tiel mal'dolĉ'a'n, tiel dolor'a'n — ke mi tio'n tut'e ne kapabl'as esprim'i al vi!
Kiam mi imag'as tiu'j'n du arme'o'j'n, konsist'ant'a'j'n el individu'a'j, saĝ'a'j kaj plej'part'e bon'a'j kaj mild'a'j hom'o'j — kiel ili si'n ĵet'as unu'j sur la ali'a'j'n por si'n reciprok'e pere'ig'i, sam'temp'e ruin'ig'ant'e la mal'feliĉ'a'n land'o'n, kie'n ili kvazaŭ ĵet'as kiel lud'kart'o'j'n de si'a mort'ig'a lud'o la milit'e okup'it'a'j'n vilaĝ'o'j'n ...
kiam mi tio'n imag'as, mi volont'e kri'us: Pri'pens'u do! ... ĉes'ig'u! Kaj el cent mil, cert'e naŭ'dek mil unu'op'e ĝoj'e ĉes'ig'us; sed la amas'o plu'e dev'as furioz'i. Sed sufiĉ'as. Vi sen'dub'e prefer'as aŭd'i sci'ig'o'j'n pri la hejm'o. Nu do — ni ĉiu'j bon'fart'as. La patr'o est'as ĉiam tre ekscit'it'a per la nun'temp'a'j okaz'aĵ'o'j. La venk'o de Custozza li'n plen'ig'as per fier'eg'o, kvazaŭ li mem est'us la venk'int'o. Ĉiu'okaz'e li konsider'as la bril'o'n de tiu tag'o tiel lum'a, ke la fal'ant'a sur li'n re'bril'o — kiel aŭstr'o kaj general'o — tut'e feliĉ'ig'as li'n. Ankaŭ Lori, kies edz'o, kiel vi sci'as, est'as en la sud'a arme'o, skrib'is al mi triumf'a'n leter'o'n pri la sam'a Custozza. — Friedrich, ĉu vi memor'as kiel ĵaluz'a mi est'is dum kvar'on'hor'o kontraŭ la bon'a Lori? kaj kiel mi el'ir'is el tiu atak'o kun pli'fort'ig'it'a am'o kaj pli plen'a konfid'o? ...
Ho, se tiam vi mi'n iom'et'e est'us tromp'int'a, se kelk'foj'e vi mi'n est'us iom'et'e ofend'int'a, mi nun pov'us pli bon'e el'ten'i vi'a'n nun'a'n for'est'o'n — sed sci'i, ke la edz'o est'as el'met'at'a al kugl'o'hajl'o! ... Sed mi prefer'e daŭr'ig'u la sci'ig'o'j'n: Lori inform'is mi'n, ke ŝi intenc'as rest'i kun si'a et'a Beatrix en Grumitz ĝis la re'ven'o de si'a edz'o. Ne est'is ebl'e rifuz'i — sed mal'kaŝ'e, nun'temp'e ĉia societ'o ĝen'as mi'n. Mi vol'as est'i sol'a, sol'a kun mi'a am'eg'o al vi, kies ampleks'o'n ja neni'u ali'a pov'as mezur'i ...
Proksim'a'n semajn'o'n komenc'iĝ'os la liber'temp'o de Otto. En ĉiu leter'o li plend'as pro tio, ke la milit'o komenc'iĝ'is antaŭ ol li far'iĝ'is oficir'o kaj ne post'e. Li nepr'e esper'as, ke la pac'o ne okaz'os antaŭ li'a for'ir'o el la akademi'o. La pac'o ŝajn'as al li nun kvazaŭ minac'ant'a mal'help'o. Kompren'ebl'e, tio est'as la rezult'o de li'a eduk'ad'o. Tiel long'e kiel est'os milit'o'j, oni dev'os eduk'i milit'em'a'j'n soldat'o'j'n; kaj tiel long'e kiel ekzist'os milit'em'a'j soldat'o'j, dev'os est'i milit'o'j. ... Ĉu tiu cirkl'o est'os etern'a, sen'fin'a? Ne, dank’al Di'o! Ĉar tiu em'o, malgraŭ la lern'ej'a eduk'ad'o, konstant'e pli'mal'fort'iĝ'as ... Ni trov'is en la verk'o'j de Henry Thomas Buckle la prov'o'n de tiu pli'mal'fort'iĝ'o, ĉu vi memor'as? Sed mi ne bezon'as pres'it'a'j'n pruv'o'j'n — unu rigard'o en vi'a'n kor'o'n, vi'a'n nobl'a'n hom'a'n kor'o'n, sufiĉ'as por mi'n konvink'i ... Mi daŭr'ig'u la sci'ig'o'j'n: De ĉiu'j ni'a'j bien'hav'ant'a'j parenc'o'j kaj kon'at'o'j el Bohem'uj'o ni ricev'is tre mal'ĝoj'a'j'n leter'o'j'n. La tra'marŝ'ad'o de trup'o'j — eĉ kiam ili ir'as al venk'o — dezert'ig'as la land'o'n kaj ĝi'n el'ĉerp'as. Kio far'iĝ'os, kiam la mal'amik'o marŝ'os antaŭ'e'n, kiam batal'o okaz'os tie, kie ili hav'as si'a'j'n kastel'o'j'n, si'a'j'n kamp'o'j'n? Ĉiu'j est'as pret'a'j por for'kur'i — la posed'aĵ'o'j est'as pak'it'a'j; la trezor'o'j en'fos'it'a'j.
Ĉes'is la projekt'o'j pri ĝoj'ig'a'j vojaĝ'o'j al la bohem'a'j ban'lok'o'j, pri pac'a rest'ad'o en la kamp'o'bien'o'j, pri bril'a'j aŭtun'a'j ĉas'o'j kaj ĉiu'okaz'e pri la kutim'a'j en'spez'o'j el farm'kamp'o'j kaj industri'o. La rikolt'o'j est'as pied'prem'it'a'j, la fabrik'ej'o'j, se ili ne est'as brul'ig'it'a'j, est'as sen'ig'it'a'j de labor'ist'o'j. ’Est'as ver'a mal'feliĉ'o,’ ili skrib'as, ’ke ni loĝ'as apud la lim'o de la land'o — kaj du'a mal'feliĉ'o, ke Benedek ne pli fru'e kaj pli fort'eg'e komenc'is la atak'o'n, por ke la milit'o okaz'u en Prus'uj'o’. Ebl'e oni ankaŭ pov'us nom'i mal'feliĉ'o la fakt'o'n, ke la tut'a politik'a disput'aĉ'o ne est'is mal'konfuz'it'a de arbitraci'a tribunal'o, sed, ke oni vol'as decid'ig'i la afer'o'n, per buĉ'ad'o sur bohem'a aŭ silezia ter'o. Sed pri tio neni'u pens'as!
Dum mi skrib'as al vi, et'a Rudolf sid'as ĉe mi'a'j pied'o'j. Li send'as kis'o'n al vi kaj salut'o'n al ni'a kar'a Puksel. Ni ambaŭ sent'as la for'est'o'n de la bon'a, gaj'a hund'et'o — sed ali'flank'e ĝi est'us sopir'int'a al si'a mastr'o, kaj por vi ĝi est'as distr'o kaj societ'o. Salut'u ĝi'n de ni ambaŭ — mi sku'as ĝi'a'n honest'a'n pied'o'n, kaj Rudi kis'as ĝi'a'n bon'a'n nigr'a'n buŝ'eg'o'n.
Kaj nun, adiaŭ, vi, mi'a sol'a riĉ'aĵ'o!”
Tia'j est'is la terur'a'j sci'ig'o'j, kiu'j'n mi'a patr'o sam'e ĝem'ant'e raport'is, kiel li ĝoj'eg'ant'e est'is anonc'int'a la sci'ig'o'j'n pri la venk'o de Custozza. Sed li'a konfid'o ankoraŭ ne ŝancel'iĝ'is: ”Ili nur ven'u ĉiu'j en ni'a'n Bohem'uj'o'n por tie est'i eksterm'it'a'j — ĉiu'j — ne unu hom'o rest'u ... El'ir'o, re'ven'o ne plu ekzist'os por ili; ni ili'n ĉirkaŭ'os ... kaj la indign'ant'a kamp'ar'an'ar'o ili'n fin'mort'ig'os ... Ne est'as tiel profit'e kiel oni pens'as, atak'i en mal'amik'a land'o, ĉar tie oni hav'as kontraŭ si ne nur la arme'o'n, sed ankaŭ la tut'a'n loĝ'ant'ar'o'n ... En Trautenau la hom'o'j verŝ'is el la fenestr'o'j bol'ant'a'n akv'o'n kaj ole'o'n sur la soldat'o'j'n.*”
Mi aŭd'ig'is son'o'n de naŭz'o.
”Tio cert'e est'as naŭz'a,” dir'is mi'a patr'o, supr'e'n'tir'ant'e la ŝultr'o'j'n — ”sed tia est'as la milit'o.”
”Tial neniam pretend'u, ke milit'o nobl'ig'as la hom'o'j'n! Konfes'u, ke ĝi ili'n mal'human'ig'as, tigr'ig'as, diabl'ig'as ... Bol'ant'a'n ole'o'n! ... Ho ve!” ...
”Dev'ig'a mem'defend'o kaj just'a venĝ'o, kar'a Mart'a. Ĉu vi supoz'as, ke ili'a'j nadl'o'paf'il'o'j far'as bon'o'n al ni'a'j soldat'o'j? ...
Kiel sen'defend'a buĉ'ot'a brut'ar'o ni'a'j brav'ul'o'j dev'as mort'i per tiu mort'ig'a arm'il'o. Sed ni est'as tro mult'nombr'a'j, tro al'kutim'ig'it'a'j al la milit'o, por ne venk'i la ’tajlor'o'j'n’. Komenc'e oni far'is kelk'a'j'n erar'o'j'n. Mi tio'n konfes'as. Benedek tuj dev'us est'i trans'paŝ'int'a la prus'a'n land'lim'o'n ... Mi dub'as, ke tiu elekt'o de milit'estr'o est'is tut'e taŭg'a ... Oni prefer'e est'us send'int'a nord'e'n la ĉef'duk'o'n Albrecht kaj don'int'a al Benedek la sud'arme'o'n ... Sed mi ne vol'as sen'kuraĝ'iĝ'i tro fru'e — ĝis nun est'is nur prepar'a'j batal'o'j, kvankam la prus'o'j ili'n konsider'as kiel grand'a'j'n venk'o'j'n — la decid'ig'a'j batal'o'j est'as okaz'ont'a'j.
Nun ni koncentr'iĝ'as apud Königgrätz; tie ni atend'as la mal'amik'o'n kun pli ol cent mil hom'o'j ... tie okaz'os ni'a nord'a Custozza!”
Tie do ankaŭ Friedrich kun'batal'os. Li'a last'a leter'et'o, skrib'it'a la sam'a'n maten'o'n, en'hav'is la sci'ig'o'n: ”Ni marŝ'as al Königgrätz”. Mi ĝis nun est'is regul'e ricev'int'a sci'ig'o'j'n. Kvankam en si'a unu'a leter'o li dir'is al mi, ke li nur mal'oft'e pov'os skrib'i, li tamen uz'is ĉiu'n okaz'o'n por adres'i kelk'a'j'n vort'o'j'n al mi.
* Est'as nun pruv'it'e, ke la trautenauanoj tio'n ne far'is. B. v. S.
Krajon'e, rajd'ant'e, en tend'o — per skrib'o rapid'a, nur de mi leg'ebl'a — li plen'ig'is la foli'et'o'j'n de si'a poŝ'libr'o, kiu'j'n li por mi destin'is. Kelk'a'j'n li pov'is for'send'i; kelk'a'j ali'a'j ven'is en mi'a'j'n man'o'j'n nur post la milit'ir'o.
Mi konserv'is tiu'j'n memor'aĵ'o'j'n. Ili ne est'as zorg'e verk'it'a'j milit'raport'o'j, kia'j'n la raport'ist'o'j de gazet'o'j send'as al si'a'j redakci'o'j, aŭ milit'verk'ist'o'j prezent'as al si'a'j el'don'ist'o'j. Ili ne est'as batal'skiz'o'j far'it'a'j help'e de fak'a'j kon'o'j, nek milit'a'j pri'skrib'o'j redakt'it'a'j kun retor'ik'a verv'o, en kiu'j la rakont'ant'o'j ĉiam cel'as vid'ig'i si'a'n propr'a'n mal'tim'o'n, hero'ec'o'n kaj patriot'a'n entuziasm'o'n.
Tia'j tut'e ne est'as la not'o'j de Friedrich, tio'n mi sci'as; sed kio ili est'as, tio'n oni ne pov'as difin'i. Jen kelk'a'j el ili: En bivak'o.
”Sen tend'o'j ... Est'as ja tia mal'varm'et'a, bel'eg'a somer'nokt'o — la ĉiel'o, la grand'a indiferent'a, plen'a de trem'bril'a'j stel'o'j ... La soldat'ar'o kuŝ'as sur la ter'o, el'ĉerp'it'a de la long'a'j, lac'ig'ant'a'j marŝ'o'j. Nur por ni stab'oficir'o'j est'as star'ig'it'a'j kelk'a'j tend'o'j. La mi'a en'hav'as tri kamp'lit'o'j'n. La du kamarad'o'j dorm'as. Mi sid'as ĉe tabl'o, sur kiu star'as tri mal'plen'ig'it'a'j grog'glas'o'j kaj brul'ant'a kandel'o. Ĉe ĝi'a mal'fort'a, flagr'ant'a lum'o (tra la mal'ferm'it'a en'ir'ej'o en'iĝ'as tra'blov'o) mi skrib'as al vi, mi'a am'at'a edz'in'o. Sur mi'a'n lit'o'n mi kuŝ'ig'is Pukselon ... kiel lac'a ĝi est'is, la kompat'ind'a best'o! Mi preskaŭ pent'as, ke mi ĝi'n kun'pren'is kun mi; ĝi ankaŭ ’ne est'as al'kutim'ig'it'a al la lac'iĝ'o'j de milit'ir'o’, kiel dir'as ni'a'j soldat'o'j pri la prus'a milici'o ... Nun ĝi komfort'e kaj dolĉ'e spir'eg'as — mi supoz'as, ke ĝi sonĝ'as, ver'ŝajn'e pri si'a amik'o kaj favor'ant'o graf'o Dotzky. Kaj mi sonĝ'as pri vi, Mart'a ... Kvankam mal'dorm'ant'e, mi vid'as vi'a'n kar'a'n figur'o'n kvazaŭ fantom'o sid'ant'a sur seĝ'o en tiu du'on'lum'a angul'o de la tend'o ... Kia sopir'o mi'n kapt'as, ke mi ir'u tie'n por met'i mi'a'n kap'o'n sur vi'a'j'n genu'o'j'n. Sed mi tio'n ne far'as, bon'e sci'ant'e, ke tiam la figur'aĵ'o mal'aper'os ...
Mi moment'o'n ir'is antaŭ la tend'o'n. La stel'o'j lum'et'as sam'e indiferent'e kiel ĉiam. Sur la ter'o mov'iĝ'as divers'a'j ombr'o'j: ili est'as mal'fru'ant'o'j. Mult'a'j, mult'a'j sur'voj'e post'rest'is; nun ili al'ven'as tie'n ĉi tren'ant'e la pied'o'j'n de lac'iĝ'o, al'log'it'a'j de la gard'o'fajr'o. Sed ne ĉiu'j — mult'a'j ankoraŭ kuŝ'as en mal'proksim'a fos'o aŭ sur gren'kamp'o. Ha, kia terur'a varm'eg'o dum la per'fort'a marŝ'ad'o! La sun'o bril'eg'is, kvazaŭ ĝi vol'is bol'ig'i ni'a'j'n cerb'o'j'n; krom tio la pez'a tornistr'o, la pez'a paf'il'o sur la vund'frot'it'a'j ŝultr'o'j ... kaj tamen neni'u murmur'is. Sed kelk'a'j fal'is kaj ne pov'is re'star'iĝ'i. Du aŭ tri mort'is pro sun'frap'o. Ili'a'j kadavr'o'j est'is met'it'a'j sur ambulanc'a'n vetur'il'o'n.
La juni'a nokt'o, tiel lum'a pro la lun'o kaj la stel'o'j, kaj tiel varm'a, est'as tamen sen ĉarm'o, ĉar oni aŭd'as nek najtingal'o'j'n, nek ĉirp'ant'a'j'n gril'o'j'n. Oni en'spir'as neniu'n bon'odor'o'n de roz'o'j kaj jasmen'o'j. La dolĉ'a'j son'o'j est'as sub'prem'at'a'j de la grat'ad'o kaj blek'ad'o de ĉeval'o'j, de la voĉ'o'j de hom'o'j kaj de la bru'o de marŝ'ant'a'j patrol'o'j. La dolĉ'a'j bon'odor'o'j est'as fuŝ'at'a'j. Oni nur flar'as led'a'j'n sel'o'j'n kaj ali'a'j'n kazern'a'j'n mal'bon'odor'o'j'n. Sed ĉio ĉi ne est'as grav'a: oni ankoraŭ ne aŭd'as avid'a'j'n korv'o'j'n grak'i, nek flar'as pulv'o'n, sang'o'n kaj putr'ad'o'n. Ĉio ĉi sekv'os — ad majorem patriæ gloriam.
Strang'e, kiel blind'a'j est'as la hom'o'j! Pro la iam'a'j ’je la pli grand'a glor'o de Di'o’ ek'flam'ig'it'a'j ŝtip'ar'o'j ili mal'ben'as la blind'a'n, kruel'a'n, sen'senc'a'n fanatik'ec'o'n, kaj pro la nun'temp'a'j batal'kamp'o'j kovr'it'a'j per kadavr'o'j ili est'as plen'a'j de admir'o. La turment'ej'o'j de la mal'lum'a mez'epok'o inspir'as al ili abomen'o'n — sed ili fier'iĝ'as pri si'a'j batal'ej'o'j ... La kandel'o brul'ant'e konsum'iĝ'as, la figur'o en tiu angul'o mal'aper'is — mi ankaŭ vol'as ripoz'i apud ni'a bon'a Puksel.”
Supr'e, sur mont'et'o, en grup'o da general'o'j kaj super'a'j oficir'o'j, kun lorn'et'o antaŭ la okul'o: jen est'as en milit'o la lok'o, kiu hav'ig'as plej mult'e da estetik'a'j impres'o'j. Tio'n sci'as ankaŭ la milit'pentr'ist'o'j kaj gazet'ilustr'ist'o'j; general'o'j sur alt'aĵ'o ĉirkaŭ'rigard'ant'a'j est'as ĉiam de'nov'e la objekt'o'j de desegn'aĵ'o'j — sam'e kiel milit'estr'o rajd'ant'a sur fier'e galop'ant'a blank'a ĉeval'o antaŭ si'a'j trup'o'j, kiu kun brak'o etend'it'a al fum'ant'a punkt'o en la fon'o kaj kun kap'o re'turn'it'a, kri'as al la post'rajd'ant'o'j: ’Sekv'u mi'n, mi'a'j infan'o'j!’ De la mont'et'o oni efektiv'e vid'as pec'o'n da milit'a poezi'o: La vid'aĵ'o est'as grandioz'a kaj sufiĉ'e mal'proksim'a, por efik'i kiel ver'a pentr'aĵ'o, sen la terur'aĵ'o'j kaj naŭz'aĵ'o'j de la real'ec'o: neni'u flu'ant'a sang'o, neni'u stertor'o de mort'ant'o — neni'o ali'a ol bel'eg'a'j lini'o'j kaj kolor'o'j. Jen est'as sur long'a voj'o la zigzag'o de la marŝ'ant'ar'o, sen'fin'a procesi'o de pied'regiment'o'j, de kavaleri'a'j taĉment'o'j kaj de bateri'o'j; post'e la paf'proviz'a vetur'il'ar'o, la rekvizit'a'j kamp'ar'an'a'j ĉar'o'j, la pak'ĉeval'o'j kaj fin'e ankoraŭ la pak'aĵ'o'j. Eĉ pli impres'ig'a est'as la vid'aĵ'o, kiam oni vid'as ne nur la marŝ'ad'o'n de unu, sed la inter'puŝ'o'n de du arme'o'j en la pejzaĝ'o, kiu si'n etend'as ĉe la pied'o de la mont'et'o. Ho, kiel tie bril'ant'a'j kling'o'j, flirt'ant'a'j standard'o'j, divers'a'j uniform'o'j, obstin'star'iĝ'ant'a'j ĉeval'o'j inter'miks'iĝ'as, kvazaŭ ribel'e mov'iĝ'ant'a'j ond'o'j; supr'e est'as fum'nub'o'j, kiu'j en kelk'a'j lok'o'j, vual'e amas'iĝ'int'a'j, kaŝ'as la bild'o'n kaj, dis'ŝir'it'a'j, mal'kovr'as batal'ant'a'j'n grup'o'j'n ... Kaj akompan'as la tut'o'n la bru'ad'o de la paf'il'eg'o'j eĥ'ant'e inter la mont'o'j, kaj ŝajn'as, ke ĉiu paf'o laŭt'ig'as la vort'o'n mort'o! — mort'o! — mort'o! ... Cert'e, io tia pov'as inspir'i milit'kant'o'j'n.
Ankaŭ por verk'ad'o de sam'temp'a'j histori'a'j raport'o'j publik'ig'ot'a'j post la milit'ir'o, la mont'et'a observ'ej'o est'as favor'a.
De tie oni pov'as rakont'i kun iom da ver'ec'o: La divizi'o P.
renkont'as la mal'amik'o'n apud N. , li'n re'puŝ'as; — kun'iĝ'as kun la ĉef'a part'o de la arme'o; — fort'a'j mal'amik'a'j taĉment'o'j vid'iĝ'as ĉe la mal'dekstr'a flank'o de la korpus'o ktp. Sed kiu ne star'as sur la alt'aĵ'o rigard'ant'e per lorn'et'o, kiu mem part'o'pren'as en la atak'o, tiu tut'e ne pov'as dir'i i'o'n kred'ind'a'n pri la dis'volv'o de la batal'o. Li vid'as, pri'pens'as, sent'as nur la plej proksim'a'j'n proced'o'j'n; tio, kio'n li post'e raport'as, est'as nur konjekt'o, por kio li uz'as la mal'nov'a'j'n kliŝ'aĵ'o'j'n. ’Nu, Tilling,’ dir'is hodiaŭ al mi unu el la general'o'j, apud kiu mi star'is sur la mont'et'o — ’ĉu tio ne est'as impon'a? Bel'eg'a arme'o, ĉu ne?
Pri kio vi est'as pens'ant'a?’ Pri kio mi est'is pens'ant'a? Tio'n mi ne pov'is dir'i al mi'a super'ul'o; mi do sub'met'iĝ'e respond'is i'o'n mal'ver'a'n. Sub'met'iĝ'o kaj ver'ec'o est'as afer'o'j tut'e mal'sam'a'j.
La last'a est'as est'aĵ'o tre fier'a, ĝi mal'estim'e si'n de'turn'as de ĉio sklav'a.”
”La vilaĝ'o est'as ni'a — ne, ĝi aparten'as al la mal'amik'o — kaj de'nov'e ĝi est'as ni'a — kaj re'e konker'aĵ'o de la mal'amik'o; sed vilaĝ'o ĝi ne plu est'as, ĝi est'as fum'ant'a ruin'o.
La loĝ'ant'o'j (ĉu ĝi fakt'e ne est'as ili'a vilaĝ'o?) est'is for'las'int'a'j ĝi'n jam antaŭ'e kaj est'is for'kur'int'a'j. Feliĉ'e — ĉar batal'o en loĝ'at'a lok'o est'as terur'aĵ'o: la kugl'o'j de amik'o'j kaj mal'amik'o'j fal'as en la ĉambr'o'j'n, mort'ig'ant'e vir'in'o'j'n kaj infan'o'j'n. — Unu famili'o tamen post'rest'is en la vilaĝ'o, kiu'n ni hieraŭ konker'is, perd'is, re'konker'is kaj re'perd'is, nom'e mal'jun'a ge'edz'a par'o kun fil'in'o —ĉi last'a akuŝ'ont'a. La edz'o serv'as en mi'a regiment'o. Li sci'ig'is mi'n, kiam ni al'proksim'iĝ'is al la vilaĝ'o: ’Tie, sinjor'o leŭtenant-kolonel'o, en la dom'o kun la ruĝ'a tegment'o, loĝ'as mi'a edz'in'o kun si'a'j mal'jun'a'j ge'patr'o'j ... Ili ne pov'is for'kur'i, la kompat'ind'ul'o'j. Mi'a edz'in'o ĉiu'moment'e akuŝ'os kaj la mal'jun'ul'o'j est'as du'on'e lam'a'j — pro la di'a am'o, sinjor'o, komand'u mi'n tie'n.’ La kompat'ind'ul'o! li al'ven'is ĝust'a'temp'e por vid'i kiel la akuŝ'int'in'o kaj la infan'o est'is mort'ant'a'j; bomb'o est'is ĵus krev'int'a apud la lit'o ... Kio far'iĝ'is kun la mal'jun'ul'o'j, tio'n mi ne sci'as. Ver'ŝajn'e ili est'is en'tomb'ig'it'a'j sub la ruin'o'j; la dom'o est'is unu el la unu'a'j, kiu'j for'brul'is. La batal'o sur liber'a kamp'o est'as sufiĉ'e terur'a; sed la batal'o inter hom'a'j loĝ'ej'o'j est'as dek'obl'e pli terur'a. Fal'ant'a trab'aĵ'o, lev'iĝ'ant'a'j flam'o'j, sufok'ig'ant'a fum'o — brut'ar'o furioz'iĝ'ant'a pro tim'o — ĉiu mur'o fortik'aĵ'o aŭ barikad'o, ĉiu fenestr'o embrazur'o ... Bar'il'o'n mi tie vid'is form'it'a'n per kadavr'o'j. Tie la defend'ant'o'j est'is amas'ig'int'a'j ĉiu'j'n mort'int'o'j'n el la proksim'ec'o, por tia'manier'e ŝirm'it'a'j paf'i al la atak'ant'o'j. Ĉi tiu'n mur'o'n mi neniam forges'os ... Unu, kiu serv'is kvazaŭ brik'o — en'met'it'a inter la ali'a'j kadavr'a'j brik'o'j — est'is ankoraŭ viv'ant'a, mov'ant'a la brak'o'j'n. — ’Ankoraŭ viv'ant'a’. Tio est'as situaci'o — okaz'ant'a mil'foj'e kaj divers'manier'e dum milit'o — kiu supoz'ig'as sen'mezur'a'j'n sufer'o'j'n. Se ekzist'us iu kompat'em'a anĝel'o flug'pend'ant'a super la batal'kamp'o'j, ĝi hav'us sufiĉ'e da labor'o por liber'ig'i per mort'ig'a frap'o la kompat'ind'ul'o'j'n — hom'o'j'n kaj best'o'j'n — kiu'j ’ankoraŭ viv'as’.
Hodiaŭ okaz'is kavaleri'a batal'et'o sur liber'a kamp'o. Jen prus'a dragon'a regiment'o trot'e al'ven'is, mal'fald'iĝ'is en lini'o, kaj kun brid'o'j firm'e al'tir'it'a'j, la sabr'o'n alt'e'n ten'ant'e, ili galop'is rekt'e al ni. Ni ne atend'is la atak'o'n, sed rajd'is renkont'e al la mal'amik'o. Eĉ ne unu paf'o inter'ŝanĝ'iĝ'is. Apart'ig'it'e je kelk'a'j paŝ'o'j, la du vic'o'j laŭt'ig'is tondr'a'n ’hurá!’. (Kri'eg'ad'o ebri'ig'as: tio'n sci'as la indi'an'o'j kaj zulu'o'j eĉ pli bon'e ol ni), kaj tia'manier'e unu si'n ĵet'is sur la ali'a'n, ĉeval'o apud ĉeval'o kaj genu'o apud genu'o; la sabr'o'j lev'iĝ'is alt'e'n kaj fal'is sur la kap'o'j'n. Baldaŭ ĉiu'j est'is tro dens'e inter'prem'it'a'j por uz'i la arm'il'o'j'n; jen oni lukt'is brust'o kontraŭ brust'o, dum la tim'ig'it'a'j ĉeval'o'j spir'eg'ant'e fal'eg'is, obstin'e star'iĝ'is kaj ĉirkaŭ'bat'is. Mi ankaŭ foj'e, ter'e'n fal'int'e, vid'is — tio ne est'as agrabl'a vid'aĵ'o — ĉeval'huf'o'j'n tut'e proksim'e de mi'a tempi'o.”
”De'nov'e tag'a marŝ'ad'o kun unu, du batal'o'j. Mi spert'is grand'a'n mal'ĝoj'o'n. Mal'ĝoj'eg'a figur'aĵ'o al mi si'n trud'as ... Tiom da terur'a'j bild'o'j mi'n ĉirkaŭ'as, ke ne est'as ĝust'e, ke ĉi tiu mi'n tiel frap'is, ke ĝi mi'n tiel mal'ĝoj'ig'is. Sed mi ĝi'n ne pov'as for'ig'i; ĝi mi'n ĉagren'as; mi ne pov'as ĝi'n forges'i ... Puksel — ni'a kompat'ind'a, gaj'a, bon'a hund'et'o — ha, kial mi ĝi'n ne las'is hejm'e ĉe ĝi'a mastr'et'o Rudolf. Kiel kutim'e ĝi kur'is post ni.
Subit'e ĝi aŭd'ig'as ĝem'ant'a'n boj'o'n ... grenad'split'o for'ŝir'is ĝi'a'j'n antaŭ'krur'et'o'j'n ... ĝi ne pov'as sekv'i kaj ’ankoraŭ viv'as’; post du'dek kvar, kvar'dek ok hor'o'j ĝi ankoraŭ viv'as. — Mi'a mastr'o, mi'a bon'a mastr'o ĝi ĝem'plend'ant'e kri'as al mi, ne for'las'u la kompat'ind'a'n Pukselon! kaj ĝi est'as mort'ant'a. ...
Kio precip'e mi'a'n kor'o'n prem'as, tio est'as la pens'o, ke la mort'ant'a fidel'a est'aĵ'o mi'n dev'is kulp'ig'i. Ĝi vid'is, ke mi mi'n turn'is — ke mi aŭd'is ĝi'a'n kri'o'n kaj ke malgraŭ tio mi sen'kompat'e ĝi'n for'las'is. Ĝi ja ne sci'as, la bon'a Puksel, ke al atak'ant'a regiment'o, kiu dev'as mal'zorg'i la fal'int'a'j'n kamarad'o'j'n, oni ne pov'as komand'i ’halt'u’ pro mort'e vund'it'a hund'et'o. Ĝi neni'o'n sci'as pri la pli alt'a dev'o, kiu'n mi obe'is, kaj la kompat'ind'a, fidel'a hund'a kor'o mi'n kulp'ig'as pro indiferent'ec'o ...
Kiel est'as ebl'e, ke oni tiel ĉagren'iĝ'as pri tia'j bagatel'o'j mez'e de la ’grand'a'j okaz'aĵ'o'j’ kaj de la gigant'a'j mal'feliĉ'aĵ'o'j, kiu'j plen'ig'as la nun'temp'o'n! ebl'e dir'as mult'a'j — ne vi, Mart'a — supr'e'n'tir'ant'e la ŝultr'o'j'n. Ne vi — ĉar mi sci'as, ke vi nun ankaŭ plor'as pri ni'a kar'a Puksel.”
”Kio okaz'as tie? La ekzekut'a du'on'rot'o si'n posten'as. Ĉu oni kapt'is spion'o'n? Ĉu unu? ... Ĉi tiu'n foj'o'n ili est'as dek sep. Jen ili al'ven'as. Laŭ kvar vic'o'j, kvar'op'e, ĉirkaŭ'it'a'j de kvadrat'form'e ord'ig'it'a soldat'ar'o, la kondamn'it'o'j al'proksim'iĝ'as kun mal'lev'it'a kap'o. Mal'antaŭ'e sekv'as vetur'il'o, en kiu kuŝ'as kadavr'o kaj apud'e, sid'as, lig'it'a al la kadavr'o la fil'o de la mort'int'o, dek'du'jar'a knab'o — ankaŭ kondamn'it'a ...
Ne dezir'ant'e vid'i la ekzekut'o'n, mi mal'proksim'iĝ'as. Sed mi aŭd'is la paf'o'j'n. — Mal'antaŭ la mur'o alt'iĝ'as fum'nub'o — ĉiu'j mort'ig'it'a'j, ankaŭ la knab'o.”
”Fin'e oportun'a nokt'a loĝ'ej'o en urb'et'o! Mal'riĉ'a lok'aĉ'o! ...
Proviz'aĵ'o'j'n, kiu'j sufiĉ'us al la loĝ'ant'o'j dum monat'o'j, ni for'pren'is de ili per rekvizici'o. ’Rekvizici'o’ ... sufiĉ'as ja hav'i por tiu afer'o bel'son'a'n sankci'it'a'n nom'o'n.
Tamen mi ĝoj'is pri la bon'a kuŝ'ej'o kaj la bon'a vesper'manĝ'o. Kaj — ek'sci'u: Mi ĵus est'is kuŝ'ont'a, kiam mi'a serv'o'soldat'o anonc'as, ke vir'o el ni'a regiment'o ĉe'est'as, pet'ant'e permes'o'n en'ir'i, ĉar li al'port'as i'o'n ol mi. ’Ven'ig'u lin’. La vir'o en'ir'is.
Kaj, kiam li for'ir'is, mi donac'is al li mal'avar'e kaj prem'is li'a'j'n man'o'j'n kaj promes'is al li zorg'i pri li'a edz'in'o kaj li'a'j infan'o'j, se ia mal'feliĉ'o okaz'us al li. Ĉar tio, kio'n li al'port'is al mi, la bon'ul'o, kaŭz'is al mi grand'a'n ĝoj'o'n, liber'ig'ant'e mi'n de turment'o, kiu mi'n sufer'ig'is de'post tri'dek ses hor'o'j. — Kio'n li al'port'is al mi, est'is mi'a Puksel. Ĝi est'is vund'it'a — honor'ind'e vund'it'a — sed ankoraŭ viv'ant'a kaj tiel feliĉ'eg'a de'nov'e est'i kun si'a mastr'o, laŭ kies ag'o ĝi cert'e nun kompren'is, ke ĝi mal'just'e kulp'ig'is li'n pro sen'kompat'o ... Ha, kia scen'o de re'vid'o! Antaŭ ĉio, trink'o da akv'o. Kiel bon'gust'a ĝi est'is ... ĝi dek'foj'e inter'romp'is la avid'a'n trink'ad'o'n por boj'ant'e montr'i al mi si'a'n ĝoj'o'n. Post'e mi bandaĝ'is ĝi'a'j'n krur'stump'o'j'n, prezent'is al ĝi bon'gust'a'n vesper'manĝ'o'n kun viand'o kaj fromaĝ'o, kaj kuŝ'ig'is ĝi'n sur mi'a'n lit'o'n. Ni ambaŭ bon'e dorm'is. Maten'e; kiam mi vek'iĝ'is, ĝi re'e dank'em'e lek'is mi'a'n man'o'n — post'e ĝi streĉ'is si'a'j'n membr'o'j'n, spir'eg'is profund'e kaj — ĉes'is ekzist'i. Kompat'ind'a Puksel — est'as pli bon'e tiel!”
”Kiom da okaz'int'aĵ'o'j mi tra'viv'is hodiaŭ! Kiam mi ferm'as la okul'o'j'n, la vid'it'a'j scen'o'j si'n prezent'as al mi'a memor'o kun terur'a klar'ec'o. ”Neni'o krom dolor'a'j kaj tim'ig'a'j bild'o'j,” vi dir'os. Kial do ali'a'j hom'o'j re'ven'as el milit'o kun tia'j freŝ'a'j, gaj'a'j impres'o'j? Tio est'as, ĉar ili si'n indiferent'ig'as kontraŭ dolor'o kaj la terur'o'n — ili pri'silent'as. Skrib'ant'e aŭ rakont'ant'e, ili tut'e ne pen'as pri'skrib'i la okaz'int'aĵ'o'j'n laŭ'natur'e, sed diligent'e prov'as imit'i leg'it'a'j'n pri'skrib'o'j'n kaj montr'i insist'e nur tiu'j'n sent'o'j'n, kiu'j est'as konsider'at'a'j hero'a'j.
Kiam ili kelk'foj'e raport'as pri scen'o'j de ruin'ig'o, en'hav'ant'a'j plej grand'a'j'n dolor'o'n kaj terur'o'n, la esprim'o de ambaŭ tiu'j sent'o'j dev'as est'i ne aŭd'at'a'j en ili'a'j voĉ'o'j. Kontraŭ'e, ju pli terur'e, des pli indiferent'e — ju pli abomen'a, des pli naiv'e ili rakont'as. Ĉu mal'aprob'o, indign'o, koler'o? De tio nepr'e neni'o — ebl'e pli ver'ŝajn'e iom'et'e da sentimental'a kompat'o, kelk'a'j kor'tuŝ'it'a'j ĝem'o'j. — Sed tuj de'nov'e alt'e'n la kor'o'n, ’la kor'o'n al Di'o, kaj la pugn'o'n al la mal'ami'ko’. Hurá kaj trará!
Jen du bild'o'j en'radik'iĝ'int'a'j en mi'a'n memor'o'n: Krut'a'j, rok'a'j alt'aĵ'o'j — ĉas'ist'o'j supr'e'n'ramp'ant'a'j kiel kat'o'j; est'as neces'e ’okup'i’ la alt'aĵ'o'n, — de alt'e paf'as la mal'amik'o. — Kio'n mi vid'as, est'as la form'o'j de la supr'e'n'ir'ant'a'j atak'ant'o'j.
Kelk'a'j el ili, traf'it'a'j de mal'amik'a'j kugl'o'j, subit'e etend'as ambaŭ brak'o'j'n, las'ant'e fal'i la paf'il'o'n, ili trans'turn'iĝ'as mal'antaŭ'e'n kaj fal'as de la alt'aĵ'o — grad'e — de rok'o al rok'o, frakas'ant'e si'a'j'n membr'o'j'n. — — — Mi vid'as rajd'ist'o'n je kelk'a distanc'o, mal'rekt'e post mi, apud kiu ĵus krev'as grenad'o. Li'a ĉeval'o si'n ĵet'as flank'e'n kaj si'n prem'as kontraŭ la post'aĵ'o de mi'a — post'e ĝi rapid'eg'e mi'n preter'pas'as. La soldat'o ankoraŭ est'as sid'ant'a sur la sel'o, sed grenad'split'o dis'ŝir'is li'a'n ventr'o'n, el'ŝir'ant'e la intest'o'j'n. Li'a supr'a korp'o kun'iĝ'as kun la mal'supr'a nur per la spin'o — de la rip'o'j ĝis la femur'o'j grand'a sang'a tru'o ...
Mult'e pli mal'proksim'e li de'fal'as, rest'as al'kroĉ'it'a per pied'o en la pied'ing'o, kaj la furioz'e for'rapid'ant'a ĉeval'o post'tren'as li'n sur la ŝton'a ter'aĵ'o.”
”Sur krut'a voj'o, mal'sek'a pro pluv'o, halt'as artileri'a taĉment'o. La kanon'o'j en'fund'iĝ'as en la ŝlim'o'n ĝis super la rad'o'j.
Nur per ekstrem'a pen'ad'o, incit'at'a'j per sen'kompat'a'j bat'o'j, la ĉeval'o'j ŝvit'ant'e antaŭ'e'n'ir'as. Sed unu, jam mort'e lac'a ne plu kapabl'as. Bat'ad'o ne help'as: ĝi ja vol'as — ĝi ne kapabl'as, ne kapabl'as. Ĉu la hom'o, kies bat'o'j fal'as sur la kompat'ind'a best'o, tio'n ne kompren'as? Se la brut'ul'o est'us vetur'ig'ist'o de ŝarĝ'vetur'il'o transport'ant'a ŝton'o'j'n por ia konstru'aĵ'o, ĉiu polic'an'o — mi mem — li'n arest'us. Sed tiu kanon'ist'o, kiu dev'is antaŭ'e'n'ir'ig'i la mort'ŝarĝ'it'a'n vetur'il'o'n, far'is nur si'a'n ofic'a'n dev'o'n. Tio'n la ĉeval'o ne pov'is sci'i; la turment'it'a, bon'anim'a, nobl'a kre'it'aĵ'o, kiu laŭ pov'o pen'is — kio'n ĝi pens'is pri tia kruel'ec'o kaj sen'prudent'ec'o? Pens'is, kiel pens'as la best'o'j, ne per vort'o'j aŭ ide'o'j, sed per sent'o'j, des pli fort'a'j sent'o'j, ĉar ili est'as ne'esprim'ebl'a'j. Nur unu esprim'o ekzist'as por ili: la dolor'kri'o. Kaj ĝi kri'is, la kompat'ind'a ĉeval'o, kiam ĝi fin'e teren'fal'is — per kri'o tiel long'a kaj plend'a, ke ĝi ankoraŭ re'son'as en mi'a orel'o — ke ĝi la sekv'ant'a'n nokt'o'n plen'ig'is mi'a'n sonĝ'o'n. Ceter'e abomen'a sonĝ'o ... Est'is al mi, kvazaŭ mi — sed kia'manier'e mi tio'n rakont'u? — Sonĝ'o'j est'as tia'j sen'senc'aĵ'o'j, ke la lingv'o al'konform'ig'it'a al la saĝ'o nur mal'facil'e ili'n esprim'as, — kvazaŭ mi est'us la ĉagren'konsci'o de tiu artileri'a ĉeval'o — ne! ne de unu, sed de 100 000 — ĉar sonĝ'ant'e mi rapid'e kalkul'is la nombr'o'n de la pere'ant'a'j ĉeval'o'j en milit'ir'o — kaj jen tiu ĉagren'o cent'mil'obl'iĝ'is ... La hom'o'j ja sci'as, kial ili'a viv'o est'as el'met'at'a al danĝer'o, ili kon'as la kie'n? la kial? — sed ni, mal'feliĉ'a'j est'aĵ'o'j, sci'as neni'o'n, por ni ĉio est'as nokt'o kaj terur'o. La hom'o'j kun'e kun amik'o'j marŝ'as kontraŭ la mal'amik'o, sed ni est'as ĉirkaŭ'at'a'j de mal'amik'o'j ... ni'a'j mastr'o'j, kiu'j'n ni vol'is fidel'e am'i, por kies serv'o ni uz'as ni'a'j'n last'a'j'n fort'o'j'n, ni'n kruel'e bat'as — ni'n las'as sur'voj'e, sen help'o ... Krom tio, kiom ni dev'as sufer'i: tim'o'n, ke la ŝvit'o de'flu'as de ni'a tut'a korp'o, — soif'o'n — ĉar ni ankaŭ hav'as febr'o'n” — ho, tiu soif'o, tiu soif'o de ni kompat'ind'a'j, sang'ant'a'j, mal'bon'e trakt'it'a'j cent mil ĉeval'o'j! ... Jen vek'iĝ'int'e, mi pren'is la botel'o'n da akv'o: — mi mem hav'is febr'a'n soif'o'n.”
”De'nov'e strat'a batal'o — en la urb'et'o Saar. Kun la bru'o de kri'o'j kaj de paf'il'o'j kun'miks'iĝ'as la krak'ad'o de trab'o'j, la dis'fal'o de mur'o'j. Grenad'o traf'as dom'o'n, kaj la aer'prem'o kaŭz'it'a de ĝi'a krev'o est'as tiel fort'eg'a, ke kelk'a'j soldat'o'j est'as vund'it'a'j de la rub'aĵ'o'j dis'ĵet'it'a'j en la aer'o'n. Super mi'a kap'o preter'flug'as fenestr'o — kun la vitr'o'j. Kamen'tub'o'j fal'as mal'supr'e'n. La gips'o polv'e dis'iĝ'as, plen'ig'ant'e la aer'o'n per sufok'a nub'o, kiu sufer'ig'as la okul'o'j'n. La batal'o for'mov'iĝ'as de unu strat'o al ali'a (kiel la huf'o'j klak'as sur la pint'a pavim'o!) kaj ating'as la foir'ej'o'n. Mez'e de la plac'o star'as alt'a ŝton'a figur'o de Maria. La di'patr'in'o port'as si'a'n infan'o'n sur unu brak'o, la ali'a'n ŝi ben'ant'e etend'as. Tie ĉi oni daŭr'ig'as la bat'ad'o'n. Hom'o kontraŭ hom'o. Jen ili bat'as mi'n — mi bat'as ĉirkaŭ mi ... Ĉu mi traf'is unu aŭ mult'a'j'n, mi ne sci'as; en tia'j moment'o'j oni ne sufiĉ'e konsci'as la okaz'aĵ'o'j'n. Tamen re'e du okaz'int'aĵ'o'j impres'is mi'a'n anim'o'n, kaj mi tim'as, ke la foir'ej'o de Saar rest'os por mi ne'forges'ebl'a: Prus'a dragon'o, fort'a kiel Goliat'o, per'fort'e el'sel'ig'as unu el ni'a'j oficir'o'j (bel'a'n, graci'a'n leŭtenant'o'n — kiom da knab'in'o'j ebl'e rev'is pri li?) kaj frakas'as li'a'n krani'o'n ĉe la pied'o'j de la virg'ul'in'a statu'o. La bon'a sankt'ul'in'o sen'mov'e rigard'as. Ali'a el la mal'amik'a'j dragon'o'j, ankaŭ fort'a kiel Goliat'o, rekt'e antaŭ mi, atak'as najbar'o'n kaj tiel fort'e li'n mal'antaŭ'e'n fleks'as, ke li — mi aŭd'is la krak'o'n — romp'is li'a'n spin'o'n ...
Ankaŭ al tio la virg'ul'in'o don'is si'a'n ŝton'ec'a'n ben'o'n.”
Kontraŭ'e du'a vid'aĵ'o, kiu'n oni observ'is de la sam'a alt'aĵ'o, montr'is mal'lert'aĵ'o'n de la blank'a'j: Ni'a regiment'o Khevenhüller est'as direkt'it'a en marĉ'o'n, kaj, ne pov'ant'e el ĝi el'ir'i, ili preskaŭ ĉiu'j est'as mort'paf'it'a'j. La traf'it'a'j soldat'o'j fal'as en la marĉ'o'n ... Kia sort'o: dev'i tie'n en'iĝ'i, sufok'iĝ'i — ŝlim'o'n en buŝ'o kaj naz'o kaj okul'o'j — ne kapabl'i eĉ kri'i! ... Nu, jes, ni konsent'u: est'is erar'o de tiu, kiu komand'is tie'n la soldat'o'j'n; sed ’erar'i est'as ja hom'e’ kaj la perd'o ne est'as grav'a — ĝi signif'as proksim'um'e perd'it'a'n sak'soldat'o'n; sekv'ont'a mov'o per tur'o aŭ reĝ'in'o ĉio'n pli'bon'ig'os. La ŝlim'o rest'as en buŝ'o kaj okul'o'j de la fal'int'a'j; sed tio ja est'as bagatel'o — kio est'as mal'aprob'ind'a en la afer'o, est'as la taktik'a erar'o; tiu dev'as est'i korekt'it'a per est'ont'a feliĉ'a kombinaĵ'o, kaj la koncern'a konduk'ant'o ebl'e ankoraŭ ricev'os bel'a'j'n orden'o'j'n kaj pli alt'a'n ofic'o'n. Ankaŭ mal'grand'a'j erar'et'o'j est'as, ke antaŭ ne long'e ni'a 18-a ĉas'ist'a batalion'o dum kelk'hor'a nokt'a batal'o paf'is kontraŭ ni'a regiment'o ’Reĝ'o de Prus'uj'o’, kaj ke oni rimark'is la erar'o'n nur je sun'lev'iĝ'o; ke part'o de la regiment'o Gyulai est'is konduk'it'a en lag'et'o'n. Sed la erar'et'o'j est'as tia'j, kia'j dum ekscit'it'a lud'o pov'as est'i far'at'a'j eĉ de la plej lert'a lud'ant'o.”
Est'as decid'it'e; re'ven'int'e el la nun'a milit'ir'o, mi for'las'os la milit'serv'o'n. Kiam oni rigard'as i'o'n kun tia abomen'o, kiel mi la milit'o'n, est'us sen'ĉes'a mensog'o daŭr'ig'i la serv'ad'o'n al tia afer'o. Kiel vi bon'e sci'as, mi jam antaŭ'e milit'ir'is kontraŭ'vol'e, sed nun tiu antipati'o tiel pli'grand'iĝ'is, mi'a kondamn'o de la milit'o tiel pli'akr'iĝ'is, ke ĉiu'j motiv'o'j, kiu'j antaŭ'e mi'n decid'ig'is rest'i milit'ist'o, ĉes'is efik'i. La opini'o'j, kiu'j — el la lern'ej'a instru'ad'o kaj ebl'e ankaŭ hered'it'a'j — ankoraŭ intern'e mi'n inklin'ig'is al la milit'ist'a profesi'o, nun dum la ĵus tra'viv'it'a'j abomen'aĵ'o'j tut'e mal'aper'is. Mi ne sci'as, ĉu est'as la leg'ad'o'j far'it'a'j kun'e kun vi, per kiu'j mi spert'is, ke mi'a mal'ŝat'o de milit'o est'as aprob'at'a de la plej bon'a'j spirit'o'j de la nun'temp'o; ĉu est'as la inter'parol'o'j kun vi, dum kiu'j mi pli'fort'ig'is mi'a'j'n opini'o'j'n, esprim'ant'e ili'n kaj aŭskult'ant'e vi'a'n konsent'o'n; — unu'vort'e, mi'a antaŭ'e ne'klar'a, du'on'e sub'prem'it'a sent'o far'iĝ'is klar'a konvink'o — konvink'o, kiu est'ont'e mal'ebl'ig'os al mi, serv'i la milit'a'n di'o'n. Tio est'as konvert'iĝ'o, kiel okaz'as ĉe mult'a'j hom'o'j en religi'a'j afer'o'j. Unu'e ili est'as iom skeptik'a'j kaj indiferent'a'j, sed ili ankoraŭ kapabl'as part'o'pren'i kun iom da respekt'o en la eklezi'a'j rit'o'j, sed kiam ĉiu mistik'ism'o est'as de ili for'ig'it'a, kiam ili kompren'as, ke la ceremoni'o, kiu'n ili ĉe'est'as, baz'iĝ'as sur mal'saĝ'o — kelk'foj'e eĉ sur kruel'a mal'saĝ'o, kiel ĉe la religi'a'j ofer'buĉ'ad'o'j — tiam ili ne plu vol'as genu'fleks'i apud la ali'a'j tromp'it'o'j, ne plu tromp'i si'n mem, nek la mond'o'n, al'paŝ'ant'e la de nun sen'di'ig'it'a'n templ'o'n. Tio okaz'is por mi koncern'e la kruel'a'n serv'o'n al Mars'o. La mister'a, super'natur'a, tim'ig'a sent'o, kiu'n kaŭz'as la aper'o de tiu di'o ĉe la hom'o'j, kiu antaŭ'e mal'bel'ig'is ankaŭ mi'a'n spirit'o'n, mi'n nun tut'e for'las'is. Ne plu ŝajn'as al mi, ke la milit'a liturgi'o kaj la rit'a'j fraz'o'j pri hero'ism'o est'as inspir'it'a origin'a tekst'o; la potenc'a orgen'ton'o de kanon'o'j, la bon'odor'fum'o de pulv'o mi'n ne plu pov'as rav'i; mi ĉe'est'as la terur'a'n solen'o'n sen kred'o kaj respekt'o, kaj ne pov'as vid'i en ĝi i'o'n ali'a'n ol la sufer'o'j'n de viktim'o, nek aŭd'i i'o'n ali'a'n ol ĝi'a'n ĝem'ind'a'n mort'o'kri'o'n. Kaj tial ĉi tiu'j foli'o'j kiu'j'n mi plen'ig'as per mi'a'j milit'a'j impres'o'j, en'hav'as neni'o'n ali'a'n ol dolor'e vid'it'a'n sufer'o'n.”
Kaj neni'u leter'o, neni'u depeŝ'o de Friedrich! Ĉu li est'as vund'it'a — mort'int'a? — Konrad sci'ig'is si'a'n fianĉ'in'o'n: li est'as ne'vund'it'a. La nom'ar'o de la fal'int'o'j ne est'as ankoraŭ al'ven'int'a; oni nur dir'is: Apud Königgrätz est'is kvar'dek mil mort'int'o'j kaj vund'it'o'j. Kaj la last'a inform'o, kiu'n mi ricev'is, est'is: ’Hodiaŭ ni marŝ'os al Königgrätz’.
La tri'a'n tag'o'n mi est'as ankoraŭ sen sci'ig'o. Mi plor'as, plor'ad'as dum hor'o'j. Ĉar mi'a ĉagren'o ne est'as ankoraŭ tut'e sen'esper'a, mi kapabl'as plor'i; se mi sci'us, ke ĉio est'as fin'it'a, mank'us larm'o'j al la grav'ec'o de mi'a dolor'o. Ankaŭ mi'a patr'o est'as korp'remit'a. Kaj Otto, mi'a frat'o, furioz'as pro venĝ'em'o.
Oni dir'as, ke nun en Vieno form'iĝ'as liber'vol'a'j korpus'o'j — al tiu'j li vol'as al'iĝ'i. Pli'e oni dir'as, ke Benedek est'as eks'ig'ot'a el si'a ofic'o kaj anstataŭ'ot'a de la sud'a venk'int'a ĉef'duk'o Albrecht; tiam ebl'e oni pov'us ankoraŭ koncentr'ig'i kaj re'puŝ'i la arogant'a'n mal'amik'o'n, kiu nun vol'as ni'n eksterm'i kaj jam antaŭ'e'n marŝ'as al Vieno ... Tim'o, koler'eg'o, dolor'o plen'ig'as ĉiu'n anim'o'n; la nom'o ”prus'o” esprim'as ĉio'n mal'am'ind'a'n.
Mi'a sol'a pens'o est'as Friedrich — kaj neni'u, neni'u sci'ig'o!
Post kelk'a'j tag'o'j al'ven'is leter'o de d-ro Bresser. Li labor'as en la ĉirkaŭ'aĵ'o de la batal'ej'o, por help'i laŭ pov'o. La mizer'o, li dir'as, est'as sen'fin'a, pli grand'a ol oni pov'as imag'i. Li kun'iĝ'is kun saksa kurac'ist'o, d-ro Brauer, komisi'it'a de si'a reg'ist'ar'o por laŭ'vid'e raport'i pri la situaci'o. Post du tag'o'j, li ni'n inform'as, al'ven'os ankaŭ saksa sinjor'in'o — sinjor'in'o Sim'o'n, nov'a Miss Nightingale — kiu funkci'int'e de la komenc'o de la milit'o en Dresdenaj hospital'o'j, si'n propon'is por vetur'i al la bohem'a'j batal'kamp'o'j kaj help'i en la tie'a'j hospital'o'j. D-ro Brauer kaj d-ro Bresser intenc'as vetur'i je la nom'it'a dat'o, je la sep'a vesper'e, al Königinhof, la last'a staci'o antaŭ Königgrätz, kiu'n oni ankoraŭ pov'as fer'voj'e ating'i, por tie atend'i la kuraĝ'a'n vir'in'o'n. Bresser pet'as ni'n, se far'ebl'e, send'i al tiu staci'o bandaĝ'o'j'n kaj ali'a'j'n tiu'spec'a'j'n aĵ'o'j'n, por ke li est'u ili'n akcept'ont'a tie.
Leg'int'e tiu'n leter'o'n, mi tuj decid'is, ke mi mem port'u la kest'o'n kun la bandaĝ'o'j. Ebl'e Friedrich kuŝ'as en unu el la hospital'o'j, kiu'j'n sinjor'in'o Sim'o'n intenc'as vizit'i ... Mi al'iĝ'os al ŝi kaj trov'os, fleg'os, sav'os la kar'a'n mal'san'ul'o'n ... Ĉi tiu imag'o kapt'is mi'n per fort'o tiel ne'kontraŭ'star'ebl'a, ke mi ĝi'n konsider'is kiel magnet'a'n influ'o'n de la am'at'o al mi sopir'ant'a kaj mi'n vok'ant'a. Ne kon'ig'int'e mi'a'n decid'o'n al iu el mi'a famili'o — ĉar ĉiu'j ĝi'n est'us kontraŭ'batal'int'a'j — mi kelk'a'j'n hor'o'j'n post la ricev'o de la Bressera leter'o for'vetur'is. Mi ŝajn'ig'is, ke mi vol'as mem aĉet'i kaj eksped'i en Vieno la aĵ'o'j'n postul'it'a'j'n de la doktor'o. Tia'manier'e est'is ebl'e, ke mi sen mal'help'o for'ir'u el Grumitz. El Vieno mi intenc'is skrib'i al mi'a patr'o: ”Mi for'vetur'is al la milit'ej'o”. Ver'dir'e, mi hav'is dub'o'j'n: Mi'a ne'kapabl'o kaj mal'spert'o, mi'a abomen'o al vund'o'j, sang'o kaj mort'o; sed tiu'j'n dub'o'j'n mi for'pel'is. Kio'n mi far'is, tio'n mi dev'is far'i. La rigard'o de la edz'o, pet'eg'ant'a kaj ordon'ant'a, est'is fiks'it'a sur mi; de si'a lit'o la vund'it'o etend'is si'a'j'n brak'o'j'n al mi, kaj: ”Mi ven'as, mi ven'as,” est'is mi'a sol'a pens'o.
Ĉie en la urb'o Vieno reg'is ne'dir'ebl'a ekscit'o kaj konstern'o.
Ĉie konfuz'it'a'j vizaĝ'o'j. Mi'a vetur'il'o renkont'is kelk'a'j'n ali'a'j'n vetur'il'o'j'n plen'ig'it'a'j'n per vund'it'o'j. Ĉiu'foj'e mi atent'e rigard'is, ĉu ebl'e Friedrich est'as inter ili ... Sed ne: Li'a sopir'a al'vok'o, kiu tia'manier'e ekscit'is mi'n, trans'son'is el pli mal'proksim'e — el Bohem'uj'o. Kiam oni li'n est'us transport'int'a hejm'e'n, oni est'us sam'temp'e tio'n sci'ig'int'a al ni.
Mi ig'is mi'n vetur'i en gast'ej'o'n. De tie mi far'is mi'a'j'n aĉet'o'j'n, eksped'is la leter'o'n destin'it'a por Grumitz, mi'n vest'is per simpl'a, fortik'a vojaĝ'vest'aĵ'o kaj vetur'is al la nord'a staci'dom'o.
Mi vol'is uz'i la plej baldaŭ for'ir'ont'a'n vagon'ar'o'n, por ĝust'a'temp'e ven'i al mi'a cel'o. Tiu'j'n mi'a'j'n ag'ad'o'j'n mi plen'um'is kvazaŭ sub gvid'o de iu dev'ig'a pov'o.
En la staci'dom'o reg'is vigl'a aktiv'ec'o aŭ ebl'e pli bon'e dir'it'e ”vigl'a mort'em'ec'o”. — La hal'o, la ĉambr'eg'o'j, la peron'o; ĉiu'j plen'a'j de vund'it'o'j, mult'a'j el ili mort'ant'a'j. Kaj konfuz'a amas'eg'o da hom'o'j: mal'san'ul'ist'o'j, soldat'o'j, religi'a'j fleg'ist'in'o'j, kurac'ist'o'j; vir'o'j kaj vir'in'o'j el ĉiu'j soci'a'j klas'o'j ven'int'a'j por vid'i, ĉu la last'a transport'o al'konduk'is unu el ili'a famili'o; aŭ ankaŭ por dis'don'i al la vund'it'o'j donac'o'j'n: vin'o'n, cigar'o'j'n ktp. La ofic'ist'ar'o kaj la serv'ist'ar'o ĉie pen'is re'puŝ'i la si'n antaŭ'ŝov'ant'a'n publik'o'n. Ankaŭ mi'n oni prov'is for'send'i: ”Kio'n vi vol'as? ... For, pli da spac'o! ... La dis'don'o de manĝ'aĵ'o'j kaj trink'aĵ'o'j est'as mal'permes'it'a ... Turn'u vi'n al la komitat'o ... tie oni akcept'as la donac'o'j'n ...”
”Ne, ne,” mi dir'is, ”mi vol'as for'vetur'i. Kiam for'ir'os la ven'ont'a vagon'ar'o?”
Al tiu demand'o mi long'e ne ricev'is respond'o'n. Fin'e mi ek'sci'is, ke plej mult'a'j vagon'ar'o'j ne plu for'vetur'os, ĉar la rel'o'j dev'as rest'i liber'a'j por la al'ven'ont'a'j vagon'ar'o'j al'port'ant'a'j ŝarĝ'o'j'n de vund'it'o'j. Hodiaŭ nur unu vagon'ar'o for'vetur'os kun post'send'it'a'j rezerv'an'o'j kaj ali'a por la ekskluziv'a uz'o de la patriot'a help'unu'iĝ'o, kiu for'konduk'os kelk'a'j'n kurac'ist'o'j'n kaj fleg'ist'in'o'j'n kaj ŝarĝ'o'n de neces'a material'o en la ĉirkaŭ'aĵ'o'n de Königgrätz.
”Kaj ĉu ne est'as ebl'e, ke mi kun'vetur'u?”
”Ne'ebl'e!”
Ĉiam pli klar'e kaj pet'eg'e mi aŭd'is la help'kri'o'n de Friedrich — kaj ke mi ne kapabl'is ven'i: est'is situaci'o de mal'esper'o!
Jen mi ek'vid'is apud la en'ir'ej'o de la hal'o baron'o'n S. , la vic'prezid'ant'o'n de la patriot'a help'unu'iĝ'o, kiu'n mi jam kon'is de la milit'jar'o 59. Mi kur'is al li: ”Je la nom'o de Di'o, baron'o S. , help'u mi'n! Cert'e vi mi'n re'kon'as?”
”Baron'in'o Tilling, fil'in'o de la general'o graf'o Althaus — cert'e mi hav'as la honor'o'n ... Kiel mi pov'as vi'n serv'i?”
”Vi eksped'as vagon'ar'o'n al Bohem'uj'o ... permes'u, ke mi kun'vetur'u! Mi'a mort'ant'a edz'o mi'n dezir'as ... Se vi hav'as kor'o'n — kaj vi ja pruv'as per vi'a ag'ad'o, kiel bel'a kaj nobl'a est'as vi'a kor'o — ne rifuz'u mi'a'n pet'o'n!”
Post ĉiu'spec'a'j dub'o'j kaj hezit'o'j fin'e mi'a pet'o est'is plen'um'it'a. Baron'o S. , al'vok'ant'e kurac'ist'o'n send'it'a'n de la help'unu'iĝ'o, konfid'is mi'n al li'a protekt'o kiel kun'vojaĝ'ant'in'o'n.
Ĝis la for'vetur'o est'is ankoraŭ unu hor'o. Mi vol'is ir'i en la atend'ej'o'n, sed ĉiu dispon'ebl'a lok'o est'is far'iĝ'int'a hospital'o.
Kie'n ajn oni rigard'is, ĉie kaŭr'ant'a'j, kuŝ'ant'a'j, ĉirkaŭ'lig'it'a'j, pal'a'j figur'o'j. Mi ne kuraĝ'is rigard'i. La mal'mult'a'n energi'o'n, kiu'n mi posed'is, mi dev'is konserv'i por mi'a vetur'ad'o kaj ties cel'o. De la tut'a fort'o, kompat'o, help'kapabl'ec'o kiu'j est'is je mi'a dispon'o, mi ne dev'is konsum'i eĉ part'et'o'n; ĉio aparten'is nur al li — al li, kiu mi'n al'vok'is.
Sed ne est'is trov'ebl'a iu angul'o, en kiu oni ne hav'is la vid'o'n de ĝem'ind'a'j scen'o'j. Mi rifuĝ'is sur la peron'o'n, kaj tie mi vid'is la plej terur'a'n: la al'ven'o'n de long'a vagon'ar'o, kies ĉiu vagon'o est'is plen'a de vund'it'o'j, kaj la transport'ad'o'n de ili. La ne tro grav'e vund'it'a'j mem el'vagon'iĝ'is kaj tren'iĝ'is antaŭ'e'n, sed la pli'mult'o dev'is est'i sub'ten'at'a aŭ eĉ port'at'a. La dispon'ebl'a'j port'il'o'j est'is tuj okup'it'a'j, kaj la ceter'a'j vund'it'o'j dev'is rest'i sur la ter'o ĝis re'ven'o de la port'ist'o'j. Oni met'is antaŭ mi sur la lok'o'n, kie mi sid'is sur kest'o, vund'it'o'n, kiu konstant'e aŭd'ig'is gargar'a'n stertor'ad'o'n. Mi klin'iĝ'is, por dir'i al li simpati'a'n vort'o'n, sed mi pro terur'eg'o re'star'iĝ'is, kaŝ'ant'e mi'a'n vizaĝ'o'n en ambaŭ man'o'j'n — la impres'o est'is tro terur'ig'a. Ĝi ne plu est'is hom'a vizaĝ'o — la makzel'o for'paf'it'a, unu okul'o el'ig'int'a ...
krom tio sufok'ant'a odor'o de sang'o kaj de mal'pur'aĵ'o ... Mi est'us for'kur'int'a, sed mi sven'e sent'is vom'em'o'n, kaj mi'a kap'o re'fal'is kontraŭ la mur'o mal'antaŭ mi. ”Ho, kia mal'kuraĝ'a, sen'fort'a kre'it'aĵ'o!” — mi riproĉ'e murmur'is — ”kio'n mi serĉ'as tie, en tiu'j lok'o'j de mizer'o, kie mi ne kapabl'as — tut'e ne kapabl'as help'i ... kie mi pere'os pro abomen'o.” ... Nur la pens'o pri Friedrich mi'n re'e star'ig'is. Jes, por li, eĉ se li est'us sam'e difekt'it'a kiel la mal'feliĉ'ul'o ĉe mi'a'j pied'o'j, mi pov'as ĉio'n sufer'i pli'e, mi li'n ĉirkaŭ'pren'us kaj kis'us, kaj ĉiu abomen'o, ĉiu terur'o perd'iĝ'us en la ĉio'venk'ant'a sent'o — la am'o — ”Friedrich — Friedrich mi'a, mi ven'as!” mi de'nov'e ripet'is. Ĝi est'is la konstant'a pens'o, kiu de'post la al'ven'o de la Bressera leter'o mi'n kapt'is kaj ne plu est'is for'las'int'a.
Ali'a terur'a imag'o ven'is en mi'a'n kap'o'n: Ĉu ebl'e tiu est'is Friedrich? Kun'ig'ant'e mi'a'j'n fort'o'j'n, mi rigard'is ankoraŭ unu foj'o'n: Ne, ne est'is li.
Nun mi sid'is en la vagon'o kun la du kurac'ist'o'j kaj kvar religi'a'j fleg'ist'in'o'j. Est'is varm'eg'e kaj la aer'o plen'a de hospital'a'j kaj sakristi'a'j odor'o'j — karbolo kaj incens'o. Mi fart'is mal'bon'e. Mi'n apog'ant'e en mi'a angul'o, mi ferm'is la okul'o'j'n.
La vagon'ar'o for'vetur'is. Jen est'as moment'o, dum kiu ĉiu vojaĝ'ant'o al si prezent'as la cel'o'n, al kiu li for'rapid'as, Mi jam oft'e est'is vetur'int'a tiu'n ĉi voj'o'n, kaj ĉiam mi pov'is antaŭ'vid'i al'ven'o'n en kastel'o plen'a de gast'o'j aŭ en gaj'a ban'lok'o — ankaŭ mi'a'n post'edz'iĝ'a'n vojaĝ'o'n — feliĉ'eg'a re'memor'o — mi est'is far'int'a laŭ tiu voj'o — antaŭ'vid'ant'e luks'a'n kaj afabl'a'n akcept'o'n en la ĉef'urb'o de Prus'uj'o (kia'n ali'a'n son'o'n hav'is de tiu temp'o tiu vort'o!) —Kaj hodiaŭ? Kio est'is hodiaŭ mi'a cel'o?
Batal'kamp'o kaj ĝi'n ĉirkaŭ'ant'a'j hospital'o'j — lok'o'j de mort'o kaj sufer'o. Mi frost'o'trem'is.
”Sinjor'in'a moŝt'o,” dir'is unu el la kurac'ist'o'j — ”mi kred'as, ke vi mem est'as mal'san'a ... Vi aspekt'as tiel pal'a kaj sufer'ant'a.”
Mi lev'is la okul'o'j'n. La parol'int'o est'is simpati'a, jun'a sinjor'o. Kred'ebl'e tio est'is la unu'a profesi'a ag'ad'o de ĵus promoci'it'a medicin'ist'o. Kiel laŭd'ind'e, ke li dediĉ'is si'a'j'n unu'a'j'n serv'o'j'n al tiu danĝer'a kaj pen'ig'a ofic'o! Mi est'is dank'a al tiu'j hom'o'j apud mi sid'ant'a'j en la vagon'o, pro la pli'dolĉ'ig'o, kiu'n ili est'is al'port'ont'a'j al la sufer'ant'o'j. Ankaŭ por la si'n'don'em'a'j fleg'ist'in'o'j; mi sent'is admir'o'n kaj dank'em'o'n. Tamen, kiom al'port'is ĉiu en tiu'j bon'kor'a'j hom'o'j? Lod'o'n da help'o por mil cent'funt'o'j da mizer'o. La kuraĝ'a'j monaĥ'in'o'j kred'ebl'e hav'is por ĉiu'j hom'o'j tia'n fort'eg'a'n am'o'n, kia plen'ig'is mi'a'n kor'o'n por mi'a edz'o. Kiel mi antaŭ'e sent'is, ke ĉiu abomen'o mal'aper'us se la terur'e difekt'it'a kaj naŭz'ig'a soldat'o, stertor'ant'a antaŭ mi'a'j pied'o'j, est'us est'int'a mi'a edz'o, — tia'n sam'a'n sent'o'n sen'dub'e ili hav'is por ĉiu hom'frat'o, kaj tio en la nom'o de pli alt'a am'o — am'o al la de ili elekt'it'a fianĉ'o, Krist'o. Sed ho ve! — ankaŭ de tiu am'o la nobl'ul'in'o'j al'port'is nur lod'o'n! Unu lod'o'n da am'o, kie furioz'is mil cent'funt'o'j da mal'am'o ...
”Ne, sinjor'o doktor'o,” mi respond'is al la simpati'a demand'o de la jun'a kurac'ist'o, ”mi ne est'as mal'san'a, sed nur lac'a.”
”Vi'a edz'o,” dir'is al mi baron'o S., ”est'is vund'it'a apud Königgrätz; kaj vi tie'n al'vetur'as por li'n fleg'i.” La stab'kurac'ist'o dir'is, si'n miks'ant'e en la konversaci'o'n, ”Ĉu vi sci'as, en kiu el la ĉirkaŭ'ant'a'j vilaĝ'o'j li trov'iĝ'as?”
Tio'n mi ne sci'is. ”Mi'a cel'o est'as Königinhof,” mi respond'is, ”tie mi'n atend'as mi'a amik'a kurac'ist'o d-ro Bresser —”
”Li'n mi kon'as ... li est'is apud mi, kiam ni, antaŭ tri tag'o'j, tra'serĉ'is la batal'kamp'o'n.” ...
”Tra'serĉ'is la batal'kamp'o'n” ... mi trem'ant'e ripet'is — ”rakont'u —”
”Jes, jes, sinjor'o doktor'o rakont'u!” pet'is unu el la monaĥ'in'o'j, ”ni'a deĵor'o pov'as ankaŭ dev'ig'i ni'n kun'help'i en tia tra'serĉ'ad'o.”
Kaj la regiment'a kurac'ist'o rakont'is. Mi kompren'ebl'e ne pov'as ripet'i li'a'j'n pri'skrib'o'j'n laŭ'vort'e; ceter'e li ne parol'is sen'ĉes'e, sed kun oft'a'j inter'romp'o'j, kaj ŝajn'e kontraŭ'vol'e kaj nur dev'ig'e, sekv'e de la obstin'a'j demand'o'j, per kiu'j la sci'vol'a'j monaĥ'in'o'j kaj mi li'n instig'is. Tamen la mal'kun'a'j rakont'o'j est'ig'is antaŭ mi'a intern'a okul'o vic'o'n da bild'o'j, kiu'j tiel viv'ec'e impres'iĝ'is en mi'a memor'o, ke mi pov'as ili'n re'vid'i eĉ nun tut'e klar'e. En ali'a'j cirkonstanc'o'j mi ne tiel bon'e est'us percept'int'a kaj memor'int'a la pri'skrib'o'j'n de la doktor'o — oni ĝeneral'e tiel facil'e forges'as i'o'n leg'it'a'n aŭ aŭd'it'a'n — sed la rakont'o'j far'is sur mi'n la impres'o'n preskaŭ de io de mi mem tra'viv'it'a. Mi est'is en stat'o de grand'a nerv'a ekscit'ec'o; la konstant'a pens'o pri Friedrich, kiu mi'n tut'e okup'is, kaŭz'is, ke en ĉiu el la pri'skrib'it'a'j scen'o'j mi imag'is, kvazaŭ Friedrich est'us la ag'ant'o, kaj pro tio ili rest'is en mi'a spirit'o kiel dolor'a'j mem'spert'o'j. Post'e mi en'skrib'is la okaz'int'aĵ'o'j'n komunik'it'a'j'n de la kurac'ist'o en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n — kvazaŭ ili est'us okaz'int'a'j antaŭ mi'a'j okul'o'j.
La ambulanc'o est'is star'ig'it'a mal'antaŭ ŝirm'ant'a mont'et'o.
Trans'e furioz'as la batal'o. La ter'o trem'as, kaj trem'as la varm'eg'a aer'o; vapor'nub'o'j lev'iĝ'as, paf'il'o'j tondr'as ... Nun est'as la moment'o dis'send'i patrol'o'j'n sur la batal'ej'o'n, por serĉ'i la grav'e vund'it'o'j'n kaj al'port'i ili'n ĉi tie'n. Ĉu ekzist'as io pli hero'a ol tia ir'ad'o mez'e de zum'ant'a'j kugl'o'j, preter ĉiu'j terur'aĵ'o'j, el'met'it'a al ĉiu'j danĝer'o'j de la batal'o — tamen ne hav'ant'e rajt'o'n part'o'pren'i en ties sovaĝ'a ebri'ec'o? Laŭ milit'ist'a vid'punkt'o — tiu ofic'o ne est'as honor'ind'a. Neni'u vigl'a, fortik'a, energi'a jun'ul'o konsent'us serv'i en sanitar'a taĉment'o — ĉar tiam li ne konfuz'us la jun'ul'in'o'j'n. Kaj eĉ regiment'a kurac'ist'o cert'e ne egal'valor'as kavaleri'leŭtenant'o'n ...
La sanitar'a kaporal'o direkt'as si'a'j'n help'ant'o'j'n al mal'alt'aĵ'o, kontraŭ kiu bateri'o komenc'is paf'ad'o'n. Ili tra'pas'as griz'a'n vual'o'n de pulv'a fum'o, kaj kie kugl'o traf'as la ter'o'n apud ili, tie ter'o kaj polv'o turn'iĝ'e lev'iĝ'as. Post nur kelk'a'j paŝ'o'j ili jam renkont'as vund'it'o'j'n, kiu'j, est'ant'e nur ne'grav'e vund'it'a'j, tren'iĝ'is al la ambulanc'o, unu'op'e aŭ du'op'e, si'n reciprok'e sub'ten'ant'e. Unu fal'as ter'e'n. Sed ne est'as li'a vund'o, kiu sen'ig'is li'n de fort'o — est'as li'a el'ĉerp'iĝ'o. ”Dum du tag'o'j ni neni'o'n manĝ'is — far'is per'fort'a'n dek'du'hor'a'n marŝ'ad'o'n ... al'ven'is al la bivak'o ... kaj post du hor'o'j alarm'o kaj batal'o ...”
La patrol'o daŭr'ig'as la marŝ'ad'o'n. Tiu'j hom'o'j trov'os mem si'a'n voj'o'n kaj pov'as kun'pren'i la fal'int'a'n kamarad'o'n. La help'o est'as por ali'a'j, kiu'j ĝi'n ankoraŭ pli mult'e bezon'as.
Sur la ŝton'rul'aĵ'o de mont'et'dekliv'o kuŝ'as sang'a hom'amas'o. Est'as dek'du'o da soldat'o'j. La kaporal'o halt'as kaj sur'met'as kelk'a'j'n bandaĝ'o'j'n. Sed tiu'j'n ĉi soldat'o'j'n oni ne for'port'as; oni dev'as antaŭ'e'n'ir'i por serĉ'i la mez'e de la batal'ej'o fal'int'a'j'n — ebl'e oni pov'os kun'pren'i tiu'j'n ĉi ĉe la re'ven'o ...
Kaj la patrol'o marŝ'as antaŭ'e'n, proksim'iĝ'as al la batal'ant'o'j ... Pli kaj pli nombr'a'j est'as la ŝancel'iĝ'e al'ven'ant'a'j vund'it'o'j, kiu'j si'n mem aŭ si'n reciprok'e pen'eg'e antaŭ'e'n'tren'as. Al tiu'j, kiu'j ankoraŭ kapabl'as pied'ir'i, oni dis'don'as la en'hav'o'n de kamp'a'j botel'o'j, kaj ĉirkaŭ'lig'int'e la sang'ant'a'j'n vund'o'j'n, oni montr'as al ili la voj'o'n al la ambulanc'o. Kaj re'e oni daŭr'ig'as la serĉ'ad'o'n, preter'pas'ant'e mort'int'o'j'n — amas'o'j'n da kadavr'o'j ... Mult'a'j el tiu'j kadavr'o'j vid'ig'as post'sign'o'j'n de terur'eg'a agoni'o: la okul'o'j ne'natur'e mal'ferm'it'a'j — la man'o'j bor'it'a'j en la ter'o'n — la har'o'j de la barb'o star'ig'int'a'j — la dent'o'j kun'prem'it'a'j sub konvulsi'e mal'ferm'it'a'j lip'o'j — la krur'o'j rigid'e streĉ'it'a'j — tia'j ili kuŝ'as.
Nun tra inter'mont'o. Jen ili est'as amas'ig'it'a'j. Mort'int'o'j kaj vund'it'o'j kun'e. La last'a'j salut'as la ambulanc'a'n patrol'o'n kiel sav'ant'a'j'n anĝel'o'j'n, pet'eg'ant'e kaj kri'ant'e pro help'o. Per mal'fort'a'j voĉ'o'j, plor'ant'e, ĝem'ant'e, ili pet'as sav'o'n, trink'o'n da akv'o ... Sed ho ve! la proviz'aĵ'o'j est'as preskaŭ el'ĉerp'it'a'j, kaj kio'n pov'as far'i tiel mal'mult'a'j hom'o'j? Est'us neces'e, ke ĉiu hav'u cent brak'o'j'n por pov'i efik'e help'i ... tamen ĉiu far'as si'a'n ebl'o'n. Subit'e oni aŭd'as la long'daŭr'a'n son'o'n de la ambulanc'a vok'o. La hom'o'j surpriz'e halt'as en si'a farad'o'j. ”Ne for'las'u ni'n, ne for'las'u ni'n!” pet'eg'as la kompat'ind'a'j vund'it'o'j; sed re'e kaj re'e vok'as la korn'signal'o, kiu, disting'ebl'a inter ĉiu'j ali'a'j bru'o'j, laŭt'e re'son'as. Eĉ adjutant'o galop'e al'ven'as: ”Ĉu sanitar'a'j soldat'o'j?” ”Je vi'a serv'o,” respond'as la kaporal'o. ”Do sekv'u mi'n.”
Sen'dub'e iu vund'it'a general'o ... Oni dev'as obe'i kaj for'las'i la ali'a'j'n ... ”Kuraĝ'o'n kaj pacienc'o'n, kamarad'o'j, ni re'ven'os.”
La dir'ant'o'j kaj la aŭd'ant'o'j bon'e sci'as, ke tio est'as mal'ver'a.
Kaj re'e antaŭ'e'n rapid'ant'e — oni sekv'as la adjutant'o'n, kiu antaŭ'e'n galop'ant'e montr'as la direkt'o'n. Sur'voj'e neni'u halt'o, kvankam dekstr'e kaj mal'dekstr'e aŭd'ig'as dolor- kaj help'kri'o'j, kvankam eĉ sur la rapid'ant'o'j'n fal'as kugl'o'j, tiu'n aŭ ali'a'n fal'ig'ant'e. Ĉiam antaŭ'e'n, preter'pas'ant'e hom'o'j'n tord'iĝ'ant'a'j'n pro dolor'o de si'a'j vund'o'j, pied'prem'it'a'j'n de ĉeval'o'j rapid'ant'a'j super ili'n, aŭ frakas'it'a'j'n de kanon'o'j vetur'int'a'j super ili'a'j'n membr'o'j'n, preter hom'o'j, kiu'j vid'ant'e la sanitar'a'j'n soldat'o'j'n en si'a kripl'iĝ'o la last'a'n foj'o'n rekt'iĝ'as ... Preter, preter!
Kio'n la regiment'a kurac'ist'o raport'is pri la marŝ'ad'o de la sanitar'a patrol'o sur la batal'kamp'o, tio en'hav'is mult'a'j'n simil'a'j'n pri'skrib'o'j'n kaj eĉ pli terur'ig'a'j'n. Ekzempl'e la rakont'o pri la moment'o'j, kiam la kugl'o'j kaj grenad'o'j fal'is mez'e'n de la fleg'ej'o'j, ŝir'ant'e nov'a'j'n vund'o'j'n; aŭ kiam la hazard'o de la milit'o proksim'ig'as la batal'o'n al la ambulanc'o'j, tia'manier'e, ke la tut'a sanitar'a ofic'ist'ar'o kun'e kun la kurac'ist'o'j kaj la mal'san'ul'o'j subit'e si'n trov'as inter la amas'o da batal'ant'o'j aŭ for'kur'ant'a'j aŭ persekut'ant'a'j trup'o'j; kiam tim'ig'it'a'j sen'ig'it'a'j ĉeval'o'j al'kur'eg'as kaj renvers'as la port'il'o'n, sur kiu'n oni ĵus kuŝ'ig'is iu'n grav'e vund'it'o'n, kiu nun est'as ter'e'n ĵet'it'a kaj frakas'it'a ...
Aŭ la jen'o'n — la plej terur'a okaz'aĵ'o el ĉiu'j: Bien'a dom'o, kie oni en'loĝ'ig'is cent vund'it'o'j'n, ili'n bandaĝ'is kaj re'freŝ'ig'is — la kompat'ind'ul'o'j kontent'a'j kaj dank'a'j, ke ili est'as sav'it'a'j — kaj subit'e al'flug'as grenad'o, kiu flam'ig'as la tut'aĵ'o'n — la kri'o'j, kri'eg'o'j el'ir'ant'a'j el tiu lok'o de mal'esper'o kaj super'ant'a'j ĉiu'n ali'a'n bru'o'n; ĉio ĉi rest'os ne'forges'ebl'a por tiu'j, kiu'j ĝi'n aŭd'is ... Ho ve! ankaŭ por mi tio rest'os ne'forges'ebl'a, kvankam mi ĝi'n ne aŭd'is — ĉar dum la regiment'a kurac'ist'o rakont'is, mi re'e sent'is kvazaŭ mi'a Friedrich ĉe'est'us, kvazaŭ mi aŭd'us li'a'n kri'o'n el la brul'ant'a turment'ej'o ...
”Vi sent'as naŭz'o'n, sinjor'in'a moŝt'o,” inter'romp'is si'n la rakont'ant'o — ”mi ver'e tro fid'is al vi'a'j nerv'o'j —”
Sed mi ankoraŭ ne est'is kontent'ig'it'a. Mi cert'ig'is, ke mi'a moment'a mal'fort'ec'o est'as nur konsekvenc'o de la varm'eg'o kaj de la mal'bon'a nokt'o, kaj mi eĉ kuraĝ'is pet'i plu'a'j'n detal'o'j'n. Ŝajn'is al mi, ke mi ne sufiĉ'e aŭd'is, ke mi ankoraŭ ne aŭd'is la last'a'j'n, la plej terur'a'j'n el tiu'j abomen'aĵ'o'j. Kaj kiam unu'foj'e la soif'o al abomen'o est'as ekscit'at'a, oni ne kontent'iĝ'as, ĝis kiam ĝi est'as kviet'ig'it'a per la plej terur'ig'a mal'bon'eg'aĵ'o. Kaj efektiv'e: ekzist'as io ankoraŭ pli terur'a ol batal'kamp'o dum la batal'o — tio est'as la kamp'o post la batal'o.
Ne plu tondr'ad'o de kanon'o'j, ne plu son'ad'o de fanfar'o'j, ne plu rul'bru'o de tambur'o'j, nur mal'laŭt'a, dolor'a ĝem'ad'o kaj stertor'ad'o. Sur la pied'prem'it'a ter'o ruĝ'e lum'et'ant'a'j marĉ'et'o'j, sang'a'j lag'et'o'j; ĉiu kamp'frukt'o difekt'it'a, nur ĉi tie kaj tie plug'it'a kamp'o ne'tuŝ'it'a; la antaŭ'e bel'a'j vilaĝ'o'j far'iĝ'int'a'j ruin'o'j kaj rub'o. La arb'o'j de la arb'ar'o'j fal'ig'it'a'j kaj karbon'ig'it'a'j, la plekt'o'bar'il'o'j dis'ŝir'it'a'j de kartoĉ'o'j ... Kaj sur tiu batal'kamp'o mil'o'j kaj mil'o'j da mort'int'o'j kaj mort'ant'o'j — mort'ant'a'j sen help'o! Sur la voj'o'j kaj herb'ej'o'j ne vid'iĝ'as flor'o'j, sed nur sabr'o'j, bajonet'o'j, tornistr'o'j, mantel'o'j, renvers'it'a'j munici'a'j vetur'il'o'j, dis'pec'ig'it'a'j pulv'o'ĉar'o'j, kanon'o'j kun romp'it'a'j afust'o'j ... Apud la kanon'o'j, kies faring'o'j est'as nigr'ig'it'a'j de la fum'o, la ter'o est'as plej sang'a; tie kuŝ'as la plej mult'a'j kaj la plej kripl'ig'it'a'j mort'int'o'j kaj du'on'mort'int'o'j — tut'e dis'ŝir'it'a'j de la kugl'o'j. Kaj la mort'int'a'j kaj du'on'e mort'int'a'j ĉeval'o'j — tiu'j, kiu'j star'iĝ'as sur la rest'int'a'j krur'o'j por re'e mal'lev'iĝ'i, star'iĝ'as por de'nov'e re'fal'i, ĝis fin'e ili lev'as la kap'o'n por el'laŭt'ig'i si'a'n mort'o'kri'o'n ... Kav'aĵ'o est'as tut'e plen'ig'it'a per korp'o'j pied'prem'it'a'j en la kot'o de la voj'o. La mal'feliĉ'ul'o'j sen'dub'e rifuĝ'is tie'n por est'i sav'it'a'j — sed bateri'o super'vetur'is ili'n — ili est'as frakas'it'a'j de la ĉeval'huf'o'j kaj rad'o'j ... Mult'a'j el ili ankoraŭ viv'as — kaĉ'a, sang'a miks'aĵ'o, sed ankoraŭ viv'a.
Kaj est'as io eĉ pli infer'a ol tio: nom'e la aper'o de la plej mal'nobl'a fi'ul'o el la milit'ant'a hom'ar'o — la batal'kamp'a hien'o. ”Jen ĝi al'ŝtel'ir'as, la monstr'o, antaŭ'flar'ant'e kadavr'o'rab'aĵ'o'n, ĝi klin'ig'as super mort'int'o'j'n kaj ankoraŭ viv'ant'o'j'n kaj for'ŝir'as al ili la vest'o'j'n. Sen'kompat'e. La bot'o'j est'as de'tir'it'a'j de la sang'a'j pied'o'j, la ring'o'j de la vund'it'a man'o — aŭ por pren'i la ring'o'j'n, la fingr'o est'as simpl'e for'tranĉ'at'a; kaj se la viktim'o pen'as si'n defend'i, ĝi est'as mort'ig'at'a de la hien'o — aŭ por ne est'i iam re'kon'at'a — la hien'o el'pik'as ĝi'a'j'n okul'o'j'n ...”
Mi laŭt'e kri'is. Dum la last'a rakont'o de la doktor'o mi re'e est'is vid'int'a la tut'a'n scen'o'n, kaj la okul'o'j, en kiu'j'n la monstr'o bor'is si'a'n tranĉ'il'o'n, est'is la blu'a'j, kviet'a'j, am'at'a'j okul'o'j de Friedrich ...
”Pardon'u, sinjor'in'a moŝt'o, sed vi tio'n postul'is ...”
”Jes, jes — mi ĉio'n vol'as aŭd'i. Kio'n vi ĵus pri'skrib'is okaz'is dum la nokt'o post la batal'o — tiu'j scen'o'j okaz'is en la lum'o de la stel'o'j —”
”Kaj de la torĉ'o'j. La patrol'o'j for'send'it'a'j de la venk'int'o, por inspekt'i la batal'kamp'o'n, port'as torĉ'o'j'n kaj lantern'o'j'n. Kaj ruĝ'a'j lantern'o'j sur signal'stang'o'j vid'ebl'ig'as la lok'o'j'n, kie ambulanc'o'j trov'iĝ'as.”
”Kaj la sekv'ant'a'n maten'o'n — kiel aspekt'as la batal'kamp'o?”
”Preskaŭ pli terur'e. La kontrast'o inter la gaj'e lum'ant'a tag'astr'o kaj la abomen'a hom'ag'ad'o, kiu'n ĝi montr'as, du'obl'e dolor'ig'e efik'as. Nokt'e la terur'a scen'o est'is fantom'a, fantazi'a, tag'e ĝi est'as simpl'e plor'ind'a. Oni nun vid'as la amas'o'n da ĉirkaŭ'kuŝ'ant'a'j kadavr'o'j. Sur la strat'o'j, inter la kamp'o'j, en la fos'o'j, mal'antaŭ dis'fal'int'a'j mur'o'j, ĉie, ĉie mort'int'o'j, pri'rab'it'a'j, oft'e nud'a'j. Sam'e la vund'it'o'j. Tiu'j ĉi, kiu'j malgraŭ la nokt'a labor'o de la sanitar'a'j soldat'o'j ankoraŭ kuŝ'as mult'e'nombr'a'j ĉirkaŭ'e, aspekt'as pal'a'j kaj konstemitaj, verd'a'j kaj flav'a'j, kun rigard'o fiks'a kaj rigid'a; aŭ tord'iĝ'ant'e pro terur'a'j sufer'o'j, ili pet'eg'as ĉiu'n al'proksim'iĝ'ant'o'n, ke li ili'n mort'ig'u. Ar'eg'o'j da kornik'o'j lok'iĝ'as sur la supr'o'j de la arb'o'j, per laŭt'a grak'ad'o anonc'ant'e la al'log'a'n festen'o'n ... Mal'sat'a'j hund'o'j al'kur'as el la vilaĝ'o'j kaj lek'as la sang'o'n de la vund'o'j. Oni ankoraŭ vid'as kelk'a'j'n hien'o'j'n, kiu'j rapid'eg'e daŭr'ig'as si'a'n farad'o'n ... Kaj nun okaz'os la grand'a en'ter'ig'o —”
”Kiu ĝi'n far'as. — Ĉu la sanitar'a'j soldat'o'j?”
”Kiel ili pov'us efektiv'ig'i tia'n grand'a'n labor'o'n? Ili hav'as sufiĉ'e da labor'o, fleg'ant'e la vund'it'o'j'n.”
”Ĉu komandit'a'j trup'o'j?”
”Ne, kanajl'ar'o liber'vol'e al'kur'int'a aŭ ven'ig'it'a: Vag'ist'o'j, vetur'il'ar'ist'o'j, kiu'j rest'is en la bud'o'j de la proviz'ist'o'j, ĉe la transport'vetur'il'o'j, est'as nun al'pel'at'a'j kun'e kun la loĝ'ant'o'j de la almoz'ul'ej'o'j kaj kaban'o'j, por fos'i tomb'o'j'n — tre grand'a'j'n, t. e.
vast'a'j'n, ĉar oni ili'n ne far'as profund'a'j. Por tio ne est'us temp'o. En ili'n oni ĵet'as la kadavr'o'j'n — kun kap'o'j supr'e'n aŭ mal'supr'e'n, laŭ hazard'o. Aŭ oni far'as jen'o'n: Sur amas'o'n da korp'o'j oni ĵet'as tavol'o'n da ter'o, alt'a'n unu aŭ du fut'o'j'n; tio aspekt'as kiel ”tumuluso”. Post kelk'a'j tag'o'j pluv'os, kaj la pluv'o for'lav'os la kovr'aĵ'o'n de la putr'ant'a'j kadavr'o'j — sed ne grav'e!
La lert'a'j kaj gaj'a'j tomb'ist'o'j tio'n ne atent'as. Gaj'a'j kaj vigl'a'j labor'ist'o'j ili est'as. tio'n oni ne pov'as kontraŭ'dir'i. Ili fajf'as melodi'o'j'n kaj dir'as ĉiu'spec'a'j'n du'senc'a'j'n sprit'aĵ'o'j'n — eĉ okaz'as kelk'foj'e rond'o'danc'o de hien'o'j ĉirkaŭ mal'ferm'it'a tomb'o. Ĉu en kelk'a'j korp'o'j tie'n en'ĵet'it'a'j aŭ kovr'it'a'j per ter'o, est'as ankoraŭ viv'o — est'as por ili tut'e indiferent'a. La afer'o est'as ne'evit'ebl'a, ĉar tetan'o oft'e okaz'as ĉe vund'it'o'j. Kelk'a'j hazard'e sav'it'a'j soldat'o'j rakont'is pri tiu danĝer'o de viv'a enter'iĝ'o. Sed kiom da ili ne pov'is rakont'i pri tio? Kiam oni hav'as kelk'a'j'n fut'o'j'n da ter'o sur la buŝ'o, oni nepr'e dev'as silent'i ...”
Ho mi'a Friedrich, mi'a Friedrich! ĝem'eg'is mi'a anim'o.
”Tia la pri'skrib'o de la maten'o post la batal'o,” fin'e dir'is la kurac'ist'o. ”Ĉu mi plu'e rakont'u tio'n, kio okaz'is dum la vesper'o? Jen —”
”Tio'n mi dir'os al vi, sinjor'o doktor'o,” inter'romp'is mi. ”En unu el la du ĉef'urb'o'j de la milit'ant'a'j regn'o'j telegraf'e al'ven'is la sci'ig'o pri glor'a venk'o. Sekv'e en la maten'o — dum la hien'a danc'ad'o ĉirkaŭ la fos'o'j — oni en la preĝ'ej'o'j kant'as: ’Ni nun ĉiu'j dank'u Dion’, kaj vesper'e la patr'in'o aŭ la edz'in'o de iu viv'e en'ter'ig'it'a met'as kelk'a'j'n brul'ant'a'j'n kandel'o'j'n sur la fenestr'a'n kornic'o'n, ĉar la urb'o est'as fest'e lum'ig'it'a.”
”Jes, sinjor'in'a moŝt'o, tia komedi'o est'as lud'at'a hejm'e. Sed sur la batal'kamp'o mem la tragedi'o ne est'as fin'it'a je la du'a sun'sub'ir'o. Krom tiu'j, kiu'j'n oni loĝ'ig'is en la hospital'o'j'n kaj tomb'o'j'n, rest'as ankoraŭ la ne'trov'it'o'j. Kaŝ'it'a'j mal'antaŭ dens'a'j arb'et'aĵ'o'j, en alt'a'j gren'kamp'o'j, aŭ inter ruin'o'j, ili rest'is ne'rimark'it'a'j de la port'ist'o'j kaj tomb'ist'o'j. Por tiu'j mal'feliĉ'ul'o'j komenc'iĝ'as nun turment'o de agoni'o, kelk'a'j'n tag'o'j'n kaj nokt'o'j'n daŭr'ant'a. En la brul'a varm'eg'o de la tag'mez'o, en la nigr'a'j terur'aĵ'o'j de la nokt'o'mez'o, jen ili kuŝ'as sur ŝton'o'j kaj kard'o'j, en la akr'a mal'bon'odor'o de la tut'proksim'e putr'ant'a'j kadavr'o'j kaj de la propr'a'j vund'o'j, kiel la ankoraŭ trem'ant'a rab'aĵ'o de la gras'iĝ'ont'a'j vultur'o'j ...”
Sed ankaŭ tie montr'iĝ'is al mi scen'o'j de milit'a mizer'o. Ver'dir'e per'fort'a dezert'ig'o ne est'is okaz'int'a en ĉi tiu region'o: ne fum'is tie paf'e ruin'ig'it'a'j vilaĝ'o'j; la mal'amik'o ankoraŭ ne est'is ven'int'a tie'n por ĉio'n difekt'i; sed kio tie reg'is, tio est'is ebl'e ankoraŭ pli mal'bon'a: nom'e la tim'o pro la al'ven'o de la mal'amik'o. ”La prus'o'j al'ven'as! la prus'o'j al'ven'as!”
est'is la terur'a signal'vort'o sur la tut'a voj'o; kaj kvankam la preter'vetur'ant'o'j ne pov'is aŭd'i tiu'j'n vort'o'j'n, ili klar'e pov'is vid'i ili'a'n efik'o'n de la vagon'fenestr'o. Ĉie, sur ĉiu'j strat'o'j kaj voj'o'j, hom'o'j for'kur'ant'a'j, for'las'int'a'j si'a'n hejm'o'n kun si'a'j aparten'aĵ'o'j. Tut'a'j vetur'il'ar'o'j antaŭ'e'n'mov'iĝ'is, plen'ig'it'a'j per lit'aĵ'o'j, mebl'ar'o kaj proviz'aĵ'o'j. Ĉio vid'ebl'e tre rapid'e en'ŝarĝ'it'a. Sur la sam'a ĉar'o si'n trov'is pork'et'o'j, la plej jun'a infan'o kaj kelk'a'j sak'o'j da ter'pom'o'j; apud'e pied'ir'ant'e la edz'o, la edz'in'o kaj la pli aĝ'a'j infan'o'j. — Tiel mi vid'is el'migr'ant'a'n famili'o'n marŝ'ant'a sur proksim'a voj'o. Kie'n ir'is la kompat'ind'ul'o'j? Ebl'e ili mem tio'n ne sci'is — nur antaŭ'e'n, for de la prus'o'j. Tia'manier'e oni evit'as la krak'ant'a'n fajr'o'n aŭ la supr'e'n'ir'ant'a'n tajd'o'n.
Oft'e sur la flank'a'j rel'o'j preter'bru'is vagon'ar'o: — Vund'it'o'j, ĉiam de'nov'e vund'it'o'j; ĉiam de'nov'e pal'a'j vizaĝ'o'j, ĉirkaŭ'lig'it'a'j kap'o'j, brak'o'j port'it'a'j en lig'aĵ'o. Ĉe la halt'ej'o precip'e oni pov'is hav'i tiu'n vid'aĵ'o'n, laŭ ĉiu'spec'a divers'ec'o. Ĉiu'j grand'a'j kaj mal'grand'a'j peron'o'j, kie oni ordinar'e vid'as la atend'ant'a'n ar'et'o'n da vojaĝ'ant'o'j gaj'e star'ant'a kaj ĉirkaŭ'ir'ant'a, est'is nun plen'a'j de hom'o'j kuŝ'ant'a'j kaj kaŭr'ant'a'j. Ili est'as la mal'san'a'j soldat'o'j al'ven'ig'it'a'j el la ĉirkaŭ'ant'a'j hospital'o'j publik'a'j kaj privat'a'j, atend'ant'a'j la proksim'a'n vagon'ar'o'n pret'a'n por transport'i nov'a'n vund'it'ar'o'n. Ili do dev'as atend'i long'a'j'n hor'o'j'n — kaj kiu sci'as, kiom da transport'o'j ili jam tra'viv'is? De batal'kamp'o al bandaĝ'ej'o, de tie al ambulanc'o kaj al kamp'hospital'o, post'e al vilaĝ'o — nun al staci'dom'o; kaj de tie ili antaŭ'vid'as ankoraŭ vetur'ad'o'n al Vieno; tie de staci'dom'o al hospital'o kaj, post tiom da sufer'ad'o, ebl'e ili re'turn'e'n'ir'os al la regiment'o, ebl'e al tomb'ej'o ... Mi tiel, tiel kompat'is la mizer'ul'o'j'n! — Mi dezir'is genu'fleks'i antaŭ ĉiu el ili apart'e, por murmur'i al li simpati'a'j'n vort'o'j'n. Sed la doktor'o tio'n ne permes'is. Kiam ni el'vagon'iĝ'is en staci'o, li pren'is mi'a'n brak'o'n kaj konduk'is mi'n en la ofic'ej'o'n de la staci'estr'o. Tie'n li al'port'is al mi vin'o'n aŭ iu'n ali'a'n re'freŝ'ig'aĵ'o'n.
La fleg'ist'in'o'j jam tie labor'is laŭ si'a kompat'em'a ofic'o. Ili prezent'is al la vund'it'o'j tiom da trink'aĵ'o kaj manĝ'aĵ'o, kiom est'is trov'ebl'a. Sed plej oft'e ili trov'is neni'o'n, ĉar la proviz'o'j en la staci'dom'o'j est'is el'ĉerp'it'a'j. Tiu inter'prem'iĝ'o en la staci'dom'o'j, precip'e en la pli grand'a'j, mi'n konfuz'ig'e impres'is; ĝi simil'is al mal'bon'a sonĝ'o. Tiu kur'ad'o tie'n kaj re'e'n, tiu mal'bel'a konfuz'o — marŝ'pret'a'j trup'o'j — rifuĝ'ant'o'j — port'ant'o'j de vund'it'o'j — amas'o'j da sang'ant'a'j kaj ĝem'ant'a'j soldat'o'j — plor'ant'a'j vir'in'o'j, — kri'o'j, mal'delikat'a'j al'vok'o'j de la komand'ant'o'j — ĉie inter'prem'iĝ'o, neni'e liber'a tra'pas'o — amas'ig'it'a'j pak'aĵ'o'j, milit'a material'o, kanon'o'j; flank'e ĉeval'o'j kaj blek'ant'a brut'ar'o — dum'e sen'ĉes'a sonor'ad'o de la telegraf'o — preter'pas'ant'a'j vagon'ar'o'j plen'ig'it'a'j, pli ĝust'e ŝtop'it'a'j, per soldat'o'j de la rezerv'arme'o al'ven'ant'a el Vieno ... Tiu'j soldat'o'j est'is lok'it'a'j en vagon'o'j de tri'a kaj kvar'a klas'o'j — eĉ en ordinar'a'j transport- kaj brut'vagon'o'j — sam'e kiel buĉ'ot'a brut'ar'o. Kaj ver'e mi ne pov'is sub'prem'i la pens'o'n, ke ili ne est'is ali'o. Ĉu oni ne konduk'is ili'n al buĉ'ad'o — ĉu oni ne per'fort'e tren'is ili'n sur la grand'a'n politik'a'n foir'ej'o'n, kie oni komerc'aĉ'as per ”chair à canon ”? Jen ili preter'vetur'is. Frenez'a'j kri'o'j — ĉu ili est'is batal'kant'o? — el'laŭt'iĝ'is super'bru'ant'e la rul'iĝ'ad'o'n de la rad'o'j; unu minut'o'n — kaj la vagon'ar'o est'is mal'aper'int'a. En vent'a rapid'ec'o ĝi for'port'is part'o'n de si'a ŝarĝ'o renkont'e al cert'a mort'o — jes — al cert'a mort'o ... Kvankam individu'e neni'u pov'as dir'i, ke li cert'e mort'os, cert'a procent'aĵ'o el la tut'a nombr'o dev'as mort'i kaj mort'os. Milit'ir'ant'a'j arme'o'j pied'e aŭ ĉeval'e for'mov'iĝ'ant'a'j pov'as ebl'e hav'i iom da pra'temp'a poezi'ec'o; sed la modern'a fer'voj'o, la simbol'o de inter'naci'a civiliz'o, kiel komunik'il'o de sen'brid'a barbar'ec'o: — tio est'as tro sen'senc'a kaj abomen'ind'a. Krom tio, kiel mal'harmoni'e son'as la telegraf'a tint'ad'o ... tiu glor'a venk'sign'o de la hom'a inteligent'ec'o, kiu sukces'is fulm'o'rapid'e konduk'i la pens'o'n de unu land'o al ali'a. Ĉiu'j ĉi nov'a'j el'trov'aĵ'o'j, destin'it'a'j por pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter la popol'o'j, facil'ig'i la viv'o'n, ĝi'n pli'bel'ig'i kaj riĉ'ig'i, est'as nun mis'uz'at'a'j de tiu mal'nov'a princip'o, cel'ant'a la dis'iĝ'o'n de la popol'o'j kaj la detru'o'n de la viv'o ”Vid'u ni'a'j'n fer'voj'o'j'n, vid'u ni'a'j'n telegraf'o'j'n — ni est'as civiliz'it'a'j naci'o'j,” ni fanfaron'as antaŭ la sovaĝ'ul'o'j, kaj tamen ni uz'as tiu'j'n il'o'j'n por cent'obl'e montr'i ni'a'n sovaĝ'ec'o'n ...
Tia'j turment'ant'a'j pens'o'j pli'profund'ig'is kaj pli'mal'dolĉ'ig'is mi'a'n mal'feliĉ'o'n dum mi en la staci'dom'o'j atend'is la daŭr'ig'o'n de mi'a vojaĝ'o. Mi preskaŭ envi'is tiu'j'n, kiu'j tord'is si'a'j'n man'o'j'n kaj plor'is pro nur naiv'a dolor'o, kiu'j ne koler'eg'is kontraŭ la tut'a terur'a komedi'o, kiu'j neniu'n kulp'ig'is, eĉ ne tiu'n ”Estr'o'n de la arme'o'j,” pri kiu ili cert'e kred'is, ke est'as li, kiu kaŭz'is ili'a'n mal'feliĉ'o'n ...
Mi'a'j kun'vojaĝ'ant'o'j est'is dev'ig'it'a'j rest'i en antaŭ'a staci'o. Mi est'is sol'a — trem'ant'a pro tim'o. Kio okaz'os, se d-ro Bresser ne ven'os? Kio'n mi tiam far'u? Krom tio, mi est'is tut'e rigid'a de la vetur'ad'o kaj tut'e sen'nerv'ig'it'a de la tra'viv'it'a'j sent'o'j de funebr'o kaj abomen'o. Se ne est'us la dezir'eg'o re'vid'i mi'a'n Friedrichon, mi dezir'us nur la mort'o'n. — Ho, kuŝ'iĝ'i nun por dorm'i kaj ne plu vek'iĝ'i en mond'o, kie okaz'as far'o'j tiel terur'a'j kaj frenez'a'j! ... Nur tio ne okaz'u: rest'i viv'a kaj sci'i, ke Friedrich est'as inter la ne'trov'it'o'j!
La vagon'ar'o halt'is. Pen'e kaj trem'ant'e mi de'salt'is kaj mal'lev'is mi'a'j'n pak'aĵ'o'j'n. Mi hav'is kun mi mank'o'fret'o'n kun iom da tol'aĵ'o por mi kaj ĉarpi'o'n kaj lig'aĵ'o'j'n por la vund'it'o; pli'e vojaĝ'a'n tualet'kest'o'n. Ĝi'n mi kun'pren'is laŭ'kutim'e, opini'ant'e, ke oni tut'e ne pov'as est'i sen arĝent'a'j uj'o'j kaj ing'o'j, sap'o'j kaj akv'o'j, bros'o'j kaj komb'il'o'j. Pur'ec'o — tiu virt'o de la korp'o, sam'e kiel honest'ec'o est'as por la anim'o — tiu du'a natur'o de la civiliz'it'a hom'o: mi nun dev'is spert'i, ke en tia'j temp'o'j oni nepr'e est'as dev'ig'at'a ĝi'n rezign'i. Nu jes — est'as ja konsekvenc'e: milit'o est'as la ne'o de civiliz'o, tial per ĝi dev'as est'i for'ig'it'a'j ĉiu'j akir'aĵ'o'j de la civiliz'o; ĝi est'as re'ven'o al sovaĝ'ec'o; sekv'as do, ke ĝi prosper'ig'os ĉiu'j'n sovaĝ'ec'o'j'n — kaj inter ili la ec'o'n tiel terur'e mal'am'at'a'n de la nobl'ul'o: la mal'pur'ec'o'n.
La kest'o kun material'o por la hospital'o'j, aĉet'it'a de mi en Vieno, laŭ komisi'o de d-ro Bresser, est'is eksped'it'a kun'e kun la ali'a'j kest'o'j de la help'komitat'o — kiu sci'as, kiam kaj kie ĝi est'is liver'it'a? Mi hav'is ĉe mi nur mi'a'j'n du man'pak'aĵ'o'j'n kaj mal'grand'a'n mon'sak'et'o'n ŝultr'o'zon'e sur'met'it'a'n kaj en'hav'ant'a kelk'a'j'n bank'bilet'o'j'n de cent floren'o'j. Ŝancel'iĝ'ant'e mi trans'paŝ'is la rel'o'j'n por ating'i la peron'o'n. Tie reg'is, malgraŭ la mal'fru'a hor'o, la sam'a bru'eg'a inter'prem'ad'o kiel en la ali'a'j staci'o'j kaj ĉiam la sam'a spektakl'o: Vund'it'o'j — vund'it'o'j.
Ne, ne la sam'a spektakl'o: eĉ pli mal'bon'a. Königinhof est'is lok'o tro'plen'ig'it'a per tiu'j mal'feliĉ'ul'o'j; en la tut'a urb'et'o ne plu est'is liber'a lok'o, kaj tial oni est'is al'port'int'a la mal'san'ul'o'j'n ar'e al la staci'dom'o, kie ili ne'sufiĉ'e bandaĝ'it'a'j kuŝ'is sur ter'o, sur ŝton'o'j ...
Est'is mal'lum'a, sen'lun'a nokt'o; la scen'ej'o est'is lum'ig'at'a nur per tri aŭ kvar lantern'o'j sur palis'o'j. El'ĉerp'it'a, dorm'em'a, preskaŭ mort'dorm'em'a, mi mal'lev'iĝ'is sur liber'a'n angul'o'n de benk'o kaj met'is mi'a'n pak'aĵ'o'n ter'e'n antaŭ mi.
Unu'e mi ne kuraĝ'is ĉirkaŭ'rigard'i, ĉu inter la mult'a'j hom'o'j tie mov'iĝ'ant'a'j trov'iĝ'as d-ro Bresser. Mi est'is preskaŭ konvink'it'a, ke mi li'n ne trov'os. Ekzist'is ja dek ŝanc'o'j kontraŭ unu, ke li est'is mal'help'it'a ven'i aŭ ke li al'ven'os je ali'a ol la fiks'it'a hor'o; ĉar ne est'is plu regul'a inter'komunik'iĝ'o; mi'a vagon'ar'o cert'e al'ven'is mult'e pli mal'fru'e ol ĝi dev'is al'ven'i laŭ la hor'ar'o. Ord'o: ankaŭ kultur'a ide'o — sam'e for'ig'it'a ...
Mi'a entrepren'o nun ŝajn'is al mi frenez'aĵ'o. Tiu supoz'it'a al'vok'o de Friedrich — ĉu mi do iam kred'is tia'j'n mistik'aĵ'o'j'n? — ĝi cert'e est'is neniel pruv'it'a. Kiu sci'as — ebl'e Friedrich est'as nun re'vetur'ant'a hejm'e'n — ebl'e li mort'is — kial mi li'n serĉ'as ĉi tie? Ali'a voĉ'o nun vok'is mi'n, ali'a'j brak'o'j etend'iĝ'is al mi: Rudolf, mi'a fil'o — sen'dub'e li vok'is si'a'n patri'nj'o'n, ne est'ant'e kapabl'a ek'dorm'i sen la por'nokt'a patr'in'a kis'o ... Kio'n mi far'os ĉi tie, se mi ne trov'os la doktor'o'n? Kaj mi'a esper'o li'n trov'i est'is tiel mal'grand'a, kiel inter cent mil'o'j da lotoj la esper'o al ĉef'a gajn'o. Feliĉ'e mi hav'is mi'a'n sak'et'o'n kun mon'o — posed'o de bank'bilet'o'j ĉiam garanti'as rimed'o'j'n pri inform'o.
Instinkt'e mi tuŝ'is la lok'o'n, kie la sak'et'o dev'us pend'i ... Di'o!
la rimen'o, al kiu ĝi est'is fiks'it'a, for'ŝir'it'a — la sak'et'o for — perd'it'a! ... Kia bat'o de la sort'o! kaj tamen mi ne kulp'ig'is la sort'o'n; mi ne pov'is ĝem'i: Hazard'o, kiel mal'dolĉ'e vi mi'n traf'as, ĉar en temp'o, kiam ĉirkaŭ'e kvazaŭ hajl'as la mal'feliĉ'o'j, est'us hont'o plend'i pro propr'a mal'feliĉ'et'o. Kaj ceter'e: ekzist'is por mi nur unu terur'a eventual'aĵ'o: la mort'o de Friedrich — ĉio ali'a est'is neni'o.
Mi observ'is ĉiu'j'n ĉe'est'ant'o'j'n: neni'u est'is d-ro Bresser.
Kio'n far'i nun? Al kiu mi'n turn'i? Mi halt'ig'is preter'pas'ant'o'n: ”Kie mi trov'os la staci'estr'o'n?”
”Ĉu vi serĉ'as la direkt'ant'o'n de la ĉi tie'a hospital'o, stab'kurac'ist'o'n S. ? Jen li star'as.”
Ne al tiu mi intenc'is parol'i; sed ebl'e li pov'us inform'i mi'n pri d-ro Bresser. Mi proksim'iĝ'is al la montr'it'a lok'o. La stab'kurac'ist'o ĵus parol'is kun sinjor'o star'ant'a antaŭ li: ”Est'as mizer'o,” mi aŭd'is li'n dir'i. ”Oni tie ĉi kaj en Turnau star'ig'is depon'ej'o'j'n por ĉiu'j hospital'o'j de la milit'scen'ej'o; la donac'o'j amas'e al'ven'as — tol'aĵ'o, nutr'aĵ'o'j, bandaĝ'o'j tiom, kiom oni bezon'as — sed kio'n far'i el ili? Kiel mal'ŝarĝ'i — kiel dis'spec'ig'i — kiel eksped'i ili'n? Mank'as man'o'j — ni bezon'us cent'o'n da ag'em'a'j ofic'ist'o'j —.”
Mi ĵus est'is al'parol'ont'a la stab'kurac'ist'o'n, kiam mi vid'is sinjor'o'n al li al'kur'ant'a'n, en kiu — kia ĝoj'o — mi re'kon'is dron Bresser. En mi'a ekscit'o mi ĉirkaŭ'pren'is la mal'nov'a'n famili'a'n amik'o'n.
”Ĉu vi? vi baron'in'o Tilling? Kio'n vi do far'as ĉi tie?”
”Mi ven'is por help'i, help'i ... Ĉu Friedrich ne est'as en unu el vi'a'j hospital'o'j?”
”Mi ne vid'is li'n.”
Ĉu tiu sci'ig'o est'is por mi sen'iluzi'ig'o aŭ kviet'ig'o? — Mi ne sci'as. Li ne est'is tie ... do aŭ mort'int'a aŭ ne'vund'it'a ... ceter'e ne est'is ebl'e, ke Bresser pov'is re'kon'i ĉiu'j'n vund'it'o'j'n de la ĉirkaŭ'aĵ'o — mi dev'is mem vizit'i ĉiu'j'n hospital'o'j'n.
”Kaj sinjor'in'o Sim'o'n?” mi plu'e demand'is.
”Ŝi est'as ĉi tie jam de kelk'a'j hor'o'j ... bon'eg'a vir'in'o! Tuj decid'it'a, si'n'gard'em'a ... Ŝi ĵus est'as okup'at'a per loĝ'ig'o de la ĉi tie kuŝ'ant'a'j vund'it'o'j en mal'plen'a'j'n vagon'o'j'n. Ŝi aŭd'is, ke en proksim'a lok'o — en Horonevos — la mizer'o est'as plej grand'a. Tie'n ŝi vol'as vetur'i, kaj mi akompan'os ŝi'n.”
”Mi ankaŭ, d-ro Bresser! Permes'u, ke mi ir'u kun vi ...”
”Ne'ebl'e, Baron'in'o Mart'a! Vi, tiel delikat'a kaj dorlot'it'a — tia'n mal'facil'eg'a'n labor'o'n —”
”Kio'n mi do far'os ĉi tie?” inter'romp'is mi. ”Se vi est'as mi'a amik'o, doktor'o, help'u mi'n plen'um'i mi'a'n intenc'o'n ... mi ja far'os ĉio'n, plen'um'os ĉi'a'n serv'o'n ... Prezent'u mi'n al sinjor'in'o Sim'o'n kiel liber'vol'a'n fleg'ist'in'o'n kaj kun'pren'u mi'n — pro kompat'o — kun'pren'u mi'n!”
”Bon'e, est'u far'ot'a vi'a vol'o. Jen est'as la kuraĝ'a vir'in'o — ven'u ...
”Apog'u vi'n sur mi'n, baron'in'o Mart'a, — kompat'ind'ul'in'o,”
li dolĉ'e dir'is.
Mi laŭ'ebl'e apog'is mi'n sur li'n, sed tamen: kia turment'o!
Kiam oni la tut'a'n viv'o'n kutim'is sid'i sur rembur'it'a'j seĝ'o'j, en risort'o'hav'a'j kaleŝ'o'j kaj mol'a'j lit'o'j — kiel mal'agrabl'e est'as — precip'e post lac'ig'a vojaĝ'o — sid'i sur sku'ant'a vetur'il'o, kies mal'mol'a fund'o est'as kovr'it'a nur per tavol'o de sang'a, mal'sek'a pajl'o. Kaj tamen mi est'is ne'vund'it'a — kiel do dev'is sufer'i tiu'j, kiu'j est'as rapid'e transport'at'a'j per tia'j vetur'il'o'j sur ŝton'a'j voj'o'j kun romp'it'a'j membr'o'j kaj el'star'ant'a'j ost'o'split'o'j.
Mi'a'j palpebr'o'j mal'lev'iĝ'is plumb'o'pez'e. Dolor'ig'a dorm'em'o mi'n turment'is. Pro la mal'oportun'ec'o de mi'a situaci'o — ĉiu'j membr'o'j sent'is dolor'o'n — pro la ekscit'ec'o de mi'a'j nerv'o'j mi ja ne kapabl'is dorm'i; des pli kruel'e efik'is la ne'kontraŭ'star'ebl'a dorm'em'o. Pens'o'j kaj figur'o'j, tiel konfuz'a'j kiel febr'o'rev'o'j, turn'iĝ'is en mi'a cerb'o. Ĉiu'j terur'a'j scen'o'j, rakont'it'a'j de la regiment'a kurac'ist'o, ripet'iĝ'ad'is en mi'a spirit'o, part'e per la vort'o'j de la rakont'int'o mem, part'e kiel prezent'aĵ'o'j de aŭd'o kaj vid'o. Mi vid'is la ŝovel'ant'a'j'n tomb'ist'o'j'n, vid'is la hien'o'j'n ŝtel'ir'ant'a'j'n, aŭd'is la mal'esperant'a'j'n kri'ant'a'j'n viktim'o'j'n de la for'brul'it'a hospital'o; kaj inter'temp'e aŭd'ebl'iĝ'is la vort'o'j de la kurac'ist'o, kvazaŭ laŭt'e el'dir'it'a'j: kornik'o'j, proviz'ist'a bud'o, ambulanc'a patrol'o. Tamen tio ne mal'ebl'ig'is mi'n aŭd'i ankaŭ la inter'parol'o'n, kiu'n far'is du'on'voĉ'e mi'a'j kun'vojaĝ'ant'o'j: ...
”Part'o de la venk'it'a arme'o for'kur'is al Königgrätz,” rakont'is d-ro Bresser; ”sed la fortik'aĵ'o est'is ŝlos'it'a, kaj de la rempar'o'j oni paf'is al la rifuĝ'ant'o'j — precip'e al la saksoj, kiu'j'n en la krepusk'o oni konsider'is prus'o'j. Cent'o'j el ili fal'is en la rempar'fos'o'j'n kaj dron'is ... Ĉe Elb'e la for'kur'o halt'is, kaj la konfuz'o far'iĝ'is plej grand'a. La pont'o'j est'is tiel ŝtop'it'a'j per ĉeval'o'j kaj paf'il'eg'o'j, ke la infanteri'o ne plu trov'is lok'o'n ... Mil'o'j si'n ĵet'is en la river'o'n — ankaŭ vund'it'o'j ...”
”Oni raport'as, ke est'as terur'e en Horonevos,” dir'is sinjor'in'o Sim'o'n. ”Ĉio est'is for'las'it'a de la loĝ'ant'o'j — vilaĝ'o kaj kastel'o. Ĉiu'j ej'o'j detru'it'a'j kaj tamen plen'ig'it'a'j per sen'help'a'j vund'it'o'j ... Kiel plaĉ'os al la mal'feliĉ'ul'o'j la re'freŝ'ig'o, kiu'n ni al'port'as al ili! Sed est'os tro mal'mult'e — tro mal'mult'e!”
”Kaj tro mal'mult'a est'as ankaŭ ni'a kurac'ist'a help'o,” al'don'is d-ro Bresser. ”Dev'us est'i cent'o da ni, por pov'i efik'i tio'n, kio neces'as. Mank'as instrument'o'j kaj medikament'o'j — kaj ĉu eĉ tiu'j util'us al ni? La tro'plen'ec'o de tiu'j ĉi lok'o'j est'as tia, ke minac'as nask'iĝ'o de danĝer'a'j epidemi'o'j. La unu'a zorg'o est'as ĉiam for'send'i kiel ebl'e plej mult'e da vund'it'o'j, sed ili'a stat'o est'as plej oft'e tiel ĝem'ind'a, ke neni'u pov'as konscienc'e pren'i sur si'n la transport'o'n ... Ili'a transport'o ankaŭ est'us ili'a mort'o; se ni las'us ili'n tie, kie ili kuŝ'as, ni okaz'ig'us nur gangren'o'n — risk'o'plen'a alternativ'o! La nombr'o da abomen'aĵ'o'j, kiu'j'n mi vid'is de'post la batal'o apud Königgrätz, super'as ĉio'n imag'ebl'a'n. Vi dev'as antaŭ'vid'i eĉ la plej terur'a'j'n vid'aĵ'o'j'n, sinjor'in'o Sim'o'n.”
”Mi hav'as spert'o'n de mult'a'j jar'o'j kaj ankaŭ kuraĝ'o'n. Ju pli grand'a la mizer'o, des pli grand'a la fort'o de mi'a vol'o.”
”Mi sci'as. Tia fam'o vi'n antaŭ'ir'is. Sed mi, vid'ant'e tiom da mizer'o, mal'kuraĝ'iĝ'as, kaj mi'a kor'o ĉes'as bat'i. Ke mi dev'as aŭd'i la pet'eg'o'n pri help'o de cent'o'j, ja mil'o'j da mizer'ul'o'j kaj ne kapabl'as help'i — tio est'as terur'a! En ĉiu'j ĉi ambulanc'o'j star'ig'it'a'j ĉirkaŭ la batal'kamp'o mank'is re'freŝ'ig'il'o'j, precip'e akv'o. La pli'mult'o el la ekzist'ant'a'j put'o'j far'iĝ'is sen'util'a'j ...
neni'e trov'iĝ'as pec'o da pan'o ... Ĉiu'j ej'o'j hav'ant'a'j tegment'o'n: preĝ'ej'o'j, farm'dom'o'j, kastel'o'j, kaban'o'j est'as plen'a'j de mal'san'ul'o'j — ĉio simil'ant'a al vetur'il'o est'as for'konduk'it'a kun ŝarĝ'o da vund'it'o'j ... La voj'o'j laŭ ĉiu direkt'o kovr'iĝ'as per tia'j infer'a'j vetur'il'o'j — ĉar ver'dir'e la kvant'o da sufer'o'j rul'iĝ'ant'a ĉi tie sur rad'o'j est'as io infer'a. Jen ili kuŝ'as — oficir'o'j, sub'oficir'o'j kaj soldat'o'j — sen'form'ig'it'a'j ĝis ne're'kon'ebl'ec'o per la sang'o, polv'o kaj kot'o, kun vund'o'j, por kiu'j ne ekzist'as hom'a help'o. Ili laŭt'ig'as plend'o'j'n, kri'o'j'n ne plu hav'ant'a'j i'o'n hom'a'n — kaj tamen: tiu'j, kiu'j ankoraŭ kapabl'as kri'i ne est'as la plej kompat'ind'a'j ...”
”Sen'dub'e mult'a'j el ili mort'as sur'voj'e, ĉu ne?”
”Cert'e. Aŭ, se ili est'as el'vetur'il'ig'it'a'j — en ia super'plen'ig'it'a lok'o — ili mort'as silent'e kaj ne'rimark'it'e sur la unu'e renkont'it'a fask'o da pajl'o, sur kiu'n ili si'n las'is fal'i. Kelk'a'j silent'e — sed ali'a'j furioz'iĝ'ant'e kaj frenez'iĝ'ant'e en mal'esper'a agoni'o, el'dir'ant'e la plej terur'a'j'n blasfem'o'j'n ... Tia'j'n blasfem'o'j'n sen'dub'e aŭd'is sinjor'o Twinnig el Londono, kiu dum la Ĝeneva kun'ven'o far'is la jen'a'n propon'o'n: ’Kiam la stat'o de vund'it'o ne las'as la plej mal'grand'a'n esper'o'n de re'san'iĝ'o, ĉu en tia okaz'o ne est'us ĝust'e, ke oni unu'e hav'ig'u al li la religi'a'n konsol'o'n, las'u al li laŭ ebl'o de cirkonstanc'o'j moment'o'n por en'pens'iĝ'o kaj post'e ĉes'ig'u li'a'n agoni'o'n kiel ebl'e plej sen'dolor'e? Tia'manier'e oni mal'help'us, ke li mort'os iom pli post'e kun febr'o en la cerb'o kaj ebl'e blasfem'o sur la lang'o.’”
”Kiel ne'krist'an'e,” ek'kri'is sinjor'in'o Sim'o'n.
”Kio? ĉu la kompat'em'a fin'mort'ig'o?”
”Ne, la ide'o, ke blasfem'o el'dir'it'a mez'e de plej ne'sufer'ebl'a'j turment'o'j pov'us mal'util'i al la anim'o de la turment'at'o ... La Di'o de la krist'an'o'j ne est'as tiel mal'just'a, kaj li cert'e indulg'e akcept'as ĉiu'n fal'int'a'n milit'ist'o'n ...”
”La mohameda paradiz'o est'as ankaŭ promes'it'a al ĉiu turk'o mort'ig'int'a krist'an'o'n,” respond'is Bresser. ”Kred'u mi'n, estim'at'a sinjor'in'o Sim'o'n, ĉiu'j ĉi di'o'j, pri kiu'j oni opini'as, ke ili direkt'as la milit'o'n kaj kies help'o'n kaj ben'o'n la pastr'o'j kaj milit'estr'o'j promes'as al la batal'ant'o'j kiel rekompenc'o'n de mort'ig'o, ĉiu'j ĉi est'as sam'e surd'a'j kontraŭ blasfem'o'j kiel kontraŭ preĝ'o'j. Rigard'u supr'e'n: tiu stel'o de unu'a grand'ec'o kun ruĝ'et'a lum'o — oni vid'as ĝi'n lum'et'ant'a super ni'a'j kap'o'j nur ĉiu'n du'a'n jar'o'n — ĝi est'as la planed'o Mars'o — la astr'o dediĉ'it'a al la milit'a di'o, la di'o, kiu en temp'o antikv'a est'is tiel tim'at'a kaj honor'at'a, ke ĝi hav'is pli mult'e da templ'o'j ol la di'in'o de la am'o. Jam dum la batal'o apud Maraton, jam en la mal'larĝ'a inter'mont'o de la Termopil'o'j tiu astr'o verŝ'is sang'ruĝ'a'n lum'o'n sur la hom'a'n batal'ad'o'n, kaj al ĝi supr'e'n'iĝ'is la mal'ben'o'j de la fal'ant'o'j; ĝi'n ili kulp'ig'is pro si'a mal'feliĉ'o, dum ĝi ne'suspekt'ant'e kaj pac'em'e — tiam kiel nun'temp'e — rond'ir'is ĉirkaŭ la sun'o. Mal'amik'a'j astr'o'j ne ekzist'as! La hom'o hav'as neniu'n ali'a'n mal'amik'o'n ol la hom'o'n — sed tiu est'as sufiĉ'e furioz'a.” ”Kaj ankaŭ neniu'n ali'a'n amik'o'n,” al'don'is Bresser post mal'long'a silent'o, ”De tio vi mem est'as ekzempl'o, grand'kor'a sinjor'in'o, vi est'as —”
”Ho, doktor'o!” inter'romp'is sinjor'in'o Sim'o'n, ”vid'u tie la ruĝ'a'n lum'o'n sur la horizont'o ... cert'e tio est'as brul'ant'a vilaĝ'o!”
Mal'ferm'ant'e la okul'o'j'n, mi ek'vid'is la ruĝ'a'n lum'o'n.
”Ne,” dir'is d-ro Bresser, ”tio est'as la lev'iĝ'ant'a lun'o.”
Ĉar mi nun pov'is sid'i iom pli oportun'e, mi iom'et'e lev'iĝ'is.
De nun mi ne plu vol'is ferm'i la okul'o'j'n: tiu du'on'dorm'o kun la konsci'o de mal'dorm'o, en kiu la plej terur'a'j fantom'o'j sovaĝ'e kaj sen'inter'romp'e rond'danc'is — tio est'is tro turment'a ...
Mi prefer'is part'o'pren'i en la inter'parol'o de la ge'sinjor'o'j kaj liber'ig'i mi'n de mi'a'j propr'a'j pens'o'j.
Sed nun ambaŭ silent'is. Ili rigard'is al la lok'o, kie nun efektiv'e la nokt'a astr'o lev'iĝ'is. Kaj tamen post moment'o mi'a'j okul'o'j re'e ferm'iĝ'is. Ĉi'foj'e est'is dorm'o. Dum tiu sekund'o, en kiu mi konsci'is, ke mi ek'dorm'as, ke la mond'o ĉirkaŭ mi ĉes'as ekzist'i, mi sent'is tia'n ĝu'eg'o'n de ne'ekzist'o, ke eĉ la frat'o de mi'a feliĉ'ig'ant'o — la mort'o — est'us est'int'a bon'ven'a.
Mi ne sci'as, kiom da temp'o mi pas'ig'is en tiu, laŭ ne'a vid'punkt'o, feliĉ'ig'a si'n'forges'o — sed subit'e kaj per'fort'e io ĉes'ig'is tiu'n stat'o'n. Nek bru'o nek sku'o mi'n vek'is, sed haladz'o de ne'sufer'ebl'e mal'bon'odor'a aer'o.
”Kio est'as tio?!”
Sam'temp'e kun mi ankaŭ la ali'a'j laŭt'ig'is tiu'n demand'o'n.
Ni ĉirkaŭ'vetur'is voj'angul'o'n, kaj apud la voj'rand'o ni trov'is la respond'o'n. Tie, hel'e lum'ig'it'a de la lun'o, star'is blank'a mur'o, ver'ŝajn'e mur'o de tomb'ej'o. Ĉiu'okaz'e ĝi serv'is kiel protekt'il'o — apud ĝi kuŝ'is amas'ig'it'a'j mult'a'j kadavr'o'j ... Est'is la odor'o de putr'ad'o, ven'ant'a de tiu'j korp'o'j, kiu mi'n el'ŝir'is el mi'a dorm'ad'o. Kiam ni preter'vetur'is, dens'a ar'o da korv'o'j kaj kornik'o'j grak'ant'e supr'e'n'lev'iĝ'is de la kadavr'o'j, flug'et'is moment'o'n kiel nigr'a nub'ar'o sur ĉiel'blu'a fund'o, kaj post'e re'e mal'lev'iĝ'is por daŭr'ig'i la festen'o'n.
”Friedrich, mi'a Friedrich!!”
”Trankvil'iĝ'u, baron'in'o Mart'a,” konsol'is mi'n Bresser, ”vi'a edz'o ne pov'as est'i inter ili.”
La vetur'ig'ant'a soldat'o est'is rapid'ig'int'a si'a'j'n ĉeval'o'j'n, por pli baldaŭ el'ir'i el la ampleks'o de la haladz'o: la vetur'il'o bru'krak'is kaj salt'eg'is, kvazaŭ ni est'us frenez'e for'kur'ant'a'j. Mi supoz'is, ke la ĉeval'o'j furioz'is ... trem'tim'o kapt'is mi'n. Per ambaŭ man'o'j mi al'kroĉ'ig'is al la brak'o de Bresser; sed la kap'o'n mi ne'vol'e turn'is mal'antaŭ'e'n, por rigard'i tiu'n mur'o'n, kaj — ĉu est'is pro la tromp'ant'a lun'lum'o, aŭ pro la mov'o'j de la bird'o'j re'ven'int'a'j al si'a kapt'aĵ'o — ŝajn'is al mi, kvazaŭ la tut'a ar'o da mort'int'o'j mov'iĝ'us, kvazaŭ tiu'j kadavr'o'j etend'us la brak'o'j'n al ni, pret'a'j por ni'n persekut'i ... Mi vol'is kri'i, sed la tim'prem'it'a gorĝ'o rifuz'is funkci'i.
”Jen ni est'as en Horonevos,” mi aŭd'is dir'i la doktor'o'n, kaj li ordon'is al la vetur'ig'ist'o, ke li halt'u.
”Kio'n far'i koncern'e la vir'in'o'n,” plend'e dir'is sinjor'in'o Sim'o'n ”ŝi est'os por ni mal'help'o pli ol help'o.”
Mi mi'n ek'reg'is: ”Ne, ne,” mi dir'is — ”mi jam pli bon'e fart'as. Mi vi'n help'os laŭ pov'o.”
Ni trov'iĝ'is en mez'o de la vilaĝ'o, antaŭ pord'o de kastel'o.
”Ni unu'e vid'u, kio'n ni pov'os far'i ĉi tie,” dir'is la doktor'o.
”La kastel'o est'as for'las'it'a de si'a'j loĝ'ant'o'j, kiel oni dir'is, plen'a de vund'it'o'j de la kel'o ĝis la tegment'o.”
Ni de'salt'is. Mi nur pen'eg'e pov'is star'i, sed vigl'e pen'is, por ke oni tio'n ne rimark'u.
”Antaŭ'e'n,” dir'is sinjor'in'o Sim'o'n. ”Ĉu ni hav'as ĉiu'j'n ni'a'j'n pak'aĵ'o'j'n? Tio, kio'n mi al'port'as est'os re'freŝ'ig'o por la vir'o'j.”
”Ankaŭ en mi'a kest'et'o trov'iĝ'as re'freŝ'ig'il'o'j kaj lig'aĵ'o'j,” mi dir'is.
”Kaj mi'a poŝ'o en'hav'as instrument'o'j'n kaj medikament'o'j'n,” al'don'is Bresser; post'e li don'is al la ni'n akompan'ant'a'j soldat'o'j la neces'a'j'n ordon'o'j'n: du el ili rest'u ĉe la ĉeval'o'j, la ali'a'j ven'u kun ni.
Ni paŝ'is al la kastel'pord'eg'o. Surd'a'j plend'kri'o'j el divers'a'j direkt'o'j ... Ĉio mal'lum'a. — ”Lum'o'n! Unu'e lum'ig'u!” kri'is sinjor'in'o Sim'o'n.
Ho ve! ĉio'n ebl'a'n ni est'is al'port'int'a'j: ĉokolad'o'n kaj viand'ekstrakt'o'n, cigar'o'j'n kaj tol'a'j'n lig'aĵ'o'j'n — sed pri kandel'o neni'u est'is pens'int'a. Neni'u ebl'ec'o lum'ig'i la mal'lum'o'n, kiu ĉirkaŭ'is ni'n kaj la mal'feliĉ'ul'o'j'n! Nur unu skatol'et'o da alumet'o'j, kiu'n la doktor'o hav'is en si'a poŝ'o, ebl'ig'is al ni vid'i dum kelk'a'j sekund'o'j la terur'a'j'n figur'o'j'n plen'ig'ant'a'j tiu'n lok'o'n de mizer'o. La pied'o fal'et'is sur la glit'ig'a sang'a plank'o, kiam oni antaŭ'e'n mov'iĝ'is. Kio'n far'i nun? Al'iĝ'is nur kelk'a'j nov'a'j mal'esperant'o'j kaj ĝem'ant'o'j al la cent'o da mal'esperant'o'j, kiu'j ĉi tie plor'is kaj ĝem'is: ”Kio'n far'i nun?”
”Mi tuj ir'os al la pastr'ej'o,” dir'is sinjor'in'o Sim'o'n, ”aŭ ali'lok'e'n en la vilaĝ'o por trov'i help'o'n. Ven'u, doktor'o, gvid'u mi'n per vi'a'j alumet'o'j ĝis la el'ir'ej'o; kaj vi, sinjor'in'o Mart'a, inter'temp'e rest'u ĉi tie —”
Ĉi tie sol'a — en la mal'lum'o, kun tiu'j ĉi plor'ĝem'ant'a'j hom'o'j, en tiu sufok'a mal'bon'odor'o! Kia situaci'o! Mi sent'is frost'o'trem'o'n ĝis la medol'o. Sed mi ne kontraŭ'dir'is.
”Jes,” mi dir'is — ”mi rest'os en ĉi tiu lok'o, atend'ant'e vi'a'n re'ven'o'n kun lum'o.”
”Ne,” kri'is Bresser, ŝov'ant'e mi'a'n brak'o'n en si'a'n, ”ven'u kun ni — vi ne rajt'as post'rest'i en ĉi tiu purgatori'o — ebl'e inter febr'o'frenez'ul'o'j.”
Mi est'is dank'a al la amik'o pro tiu decid'o kaj firm'e al'kroĉ'iĝ'is al li'a brak'o — la post'rest'o en tiu lok'o ebl'e mi'n frenez'ig'us pro terur'o ... Ha, kia sen'kuraĝ'a, sen'help'a est'ul'in'o mi est'is, ne'kapabl'a kontraŭ'star'i la terur'aĵ'o'j'n, al kiu'j mi renkont'e'n ir'is! ... Kial mi ne rest'is hejm'e? Tamen, se mi re'trov'us mi'a'n Friedrichon ... Kiu sci'as, ĉu li ne kuŝ'as en ĉi tiu mal'lum'a lok'o, kiu'n mi ĵus for'las'is? El'ir'ant'e, mi kelk'foj'e kri'is li'a'n nom'o'n, sed la esper'at'a kaj tim'at'a ”Jen mi est'as, Mart'a!” ne respond'e aŭd'ebl'iĝ'is.
Ni re'e est'is en liber'a aer'o. La vetur'il'o trov'iĝ'is ankoraŭ sur la sam'a lok'o. D-ro Bresser ordon'is, ke mi sur'ir'u.
”Sinjor'in'o Sim'o'n kaj mi ir'os serĉ'i help'o'n en la vilaĝ'o,” li dir'is, ”kaj vi rest'os dum'e ĉi tie.”
Mi volont'e obe'is, ĉar mi'a'j pied'o'j pov'is apenaŭ mi'n port'i.
La doktor'o help'is mi'n supr'e'n'ir'i la vetur'il'o'n kaj per pajl'o prepar'is al mi sid'lok'o'n. Du soldat'o'j rest'is apud mi. La ali'a'j ir'is kun sinjor'in'o Sim'o'n kaj la doktor'o.
Post proksim'um'e du'on'a hor'o la ge'esplor'ant'o'j re'ven'is.
Mal'sukces'o. La pastr'ej'o est'is detru'it'a, sam'e kiel ĉio ali'a, kaj for'las'it'a; ĉiu'j dom'o'j ruin'ig'it'a'j; neni'e trov'iĝ'is la plej mal'grand'a kandel'o: — Oni atend'os la tag'iĝ'o'n. Kiom da mal'feliĉ'ul'o'j, en kiu'j ni'a al'ven'o jam est'is vek'int'a esper'o'n, kaj kiu'j'n ni'a tuj'a help'o ankoraŭ pov'us sav'i, mort'os en ĉi tiu nokt'o!
Est'is long'a mal'trankvil'ig'a nokt'o. Kvankam pas'is nur tri, kvar hor'o'j antaŭ sun'lev'iĝ'o, kiel long'daŭr'a'j ŝajn'is al ni tiu'j hor'o'j, kies pas'o est'is rimark'ebl'a ne per la bat'o'j de horloĝ'o, sed per la sen'efik'a'j help'kri'o'j de sufer'ant'a'j hom'frat'o'j.
Fin'e tag'iĝ'is. Nun oni pov'is ag'i. Sinjor'in'o Sim'o'n kaj d-ro Bresser de'nov'e ek'ir'is por ebl'e trov'i kelk'a'j'n el la kaŝ'it'a'j vilaĝ'an'o'j. Ili sukces'is. El la ruin'o'j el'ramp'is tie ĉi kaj tie kelk'a'j kamp'ar'an'o'j — unu'e obstin'e kaj mal'konfid'e; sed kiam d-ro Bresser al'parol'is ili'n per ili'a patr'a lingv'o kaj sinjor'in'o Sim'o'n ili'n kuraĝ'ig'is per si'a dolĉ'a voĉ'o, ili konsent'is far'i serv'o'n.
Unu'e est'is neces'e trov'i ĉiu'j'n ali'a'j'n kaŝ'it'a'j'n loĝ'ant'o'j'n, por ke ili kun'labor'u: en'ter'ig'i la ĉirkaŭ'e kuŝ'ant'a'j'n mort'int'o'j'n, re'e funkci'ig'i la put'o'j'n, ĉerp'i akv'o'n por la viv'ant'o'j, kolekt'i la milit'a'j'n kaldron'o'j'n dis'ĵet'it'a'j'n sur la voj'o'j por hav'ig'i al ŝi vaz'ar'o'n; mal'plen'ig'i la tornistr'o'j'n de la mort'int'o'j kaj fal'int'o'j kaj util'ig'i la en ili en'ten'at'a'n tol'aĵ'o'n por la vund'it'o'j. Nun ven'is ankaŭ prus'a stab'a kurac'ist'o kun help'ant'o'j kaj san'ig'il'o'j — kaj fin'e oni pov'is komenc'i iom sukces'e help'i la mal'feliĉ'ul'o'j'n. Kaj nun est'is ven'int'a ankaŭ por mi la moment'o, kiam mi ebl'e trov'us tiu'n, pro kies supoz'it'a al'vok'o mi est'is plen'um'int'a la mal'feliĉ'eg'a'n vetur'ad'o'n; tiu pens'o pli mal'pli re'fort'ig'is mi'a'j'n preskaŭ nul'ig'it'a'j'n fort'o'j'n.
Sinjor'in'o Sim'o'n, akompan'at'a de la prus'a stab'kurac'ist'o, unu'e ir'is en la kastel'o'n, kie trov'iĝ'is la pli'mult'o el la vund'it'o'j.
D-ro Bresser intenc'is tra'serĉ'i la ceter'a'j'n lok'o'j'n de la vilaĝ'o.
Mi prefer'e al'iĝ'is al la amik'o kaj ir'is kun li. Ke Friedrich ne est'is en la kastel'o, tio'n la doktor'o est'is jam konstat'int'a dum antaŭ'a rond'ir'o.
Ni apenaŭ est'is ir'int'a'j kelk'a'j'n paŝ'o'j'n, kiam laŭt'a'j plend'kri'o'j far'iĝ'is aŭd'ebl'a'j. Ili el'iĝ'is el la mal'ferm'it'a pord'o de la mal'grand'a vilaĝ'a preĝ'ej'o. Ni en'paŝ'is. Pli ol cent hom'o'j kuŝ'is sur la mal'mol'a ŝton'plank'o — grav'e vund'it'a'j, kripl'ig'it'a'j. Kun febr'a kaj mal'cert'a rigard'o ili kri'is kaj pet'eg'is pri akv'o. Jam sur la sojl'o mi preskaŭ sven'is — tamen mi tra'paŝ'is la vic'o'j'n. Mi ja serĉ'is Friedrichon ... Li ne est'is tie.
Bresser kun si'a'j help'ant'o'j komenc'is si'a'n labor'o'n inter la mal'feliĉ'ul'o'j; mi apog'is mi'n kontraŭ flank'a altar'o kaj rigard'is kun ne'dir'ebl'a frost'o'trem'o la terur'a'n spektakl'o'n.
Kaj tio est'is la templ'o de la Di'o de etern'a am'o — tiu'j est'is la mirakl'o'far'ant'a'j sankt'ul'o'j, kiu'j tie en la niĉ'o'j kaj sur la mur'o'j pi'ec'e inter'plekt'is la man'o'j'n kaj alt'e'n lev'is la kap'o'j'n sub la or'radi'ant'a glor'kron'o? ...
”Ho, Di'patr'in'o, sankt'a patr'in'o de Di'o ... unu gut'o'n da akv'o ... kompat'u mi'n!” mi aŭd'is kompat'ind'a'n soldat'o'n pet'eg'ant'a. Tia'n preĝ'o'n li jam de kelk'a'j tag'o'j sen'ĉes'e sed van'e direkt'is al la mult'kolor'a surd'a figur'o. — Ho, vi kompat'ind'a'j hom'o'j, tiel long'e kiel vi ne obe'os la ordon'o'n de am'o, de Di'o en vi'a'j'n kor'o'j'n met'it'a'n, vi ĉiam van'e pet'os la di'a'n am'o'n — se vi ne ĉes'ig'as la kruel'ec'o'n inter vi, vi ne rajt'as atend'i i'o'n de la ĉiel'a kompat'em'o ...
Kial? Tio'n mi dir'os post'e, moment'e mi nur dir'as: mi dev'as.
Pli ankoraŭ. Ne nur mi'a'n propr'a'n memor'o'n mi vol'as streĉ'i — la fort'o de mi'a kompren'o ne kapabl'is ampleks'i la grand'ec'o'n de la okaz'int'aĵ'o'j —; mi ankaŭ al'don'os tio'n, kio'n ali'a'j atest'ant'o'j de tiu'j scen'o'j est'as raport'int'a'j: sinjor'in'o Sim'o'n, d-ro Braŭer kaj la saksa ambulanc'a komand'ant'o d-ro Naundorff (Oni kompar'u li'a'n emoci'ig'a'n libr'o'n ”Sub la ruĝ'a kruc'o”).
Kiel en Horonevos, la infer'o hav'is si'a'j'n fili'o'j'n ankaŭ en mult'a'j ali'a'j lok'o'j de la najbar'aĵ'o: en Speti, Hradek, Problus.
Ankaŭ en Pardubitz, kie, kiam la unu'a'j prus'o'j ĝi'n ek'okup'is ... pli ol mil grav'e vund'it'o'j, operaci'it'o'j, amput'it'o'j kuŝ'is, part'e mort'ant'a'j, part'e mort'int'a'j, kadavr'o'j inter mort'ant'o'j kaj ali'a'j al la fin'o sopir'ant'a'j. Mult'a'j nur en sang'a'j ĉemiz'o'j, tiel ke oni eĉ ne pov'is sci'i, de kiu land'o ili est'as. Ĉiu'j, kiu'j vid'ig'is ankoraŭ viv'o'sign'o'j'n, kri'e pet'eg'is pri akv'o kaj pan'o, tord'iĝ'ant'e pro la dolor'o de si'a'j vund'o'j kaj dezir'ant'e la mort'o'n kiel bon'far'o'n.
”Rossnitz,” skrib'as d-ro Brauer en si'a'j leter'o'j, ”tiu lok'o, kies bild'o rest'os en mi'a memor'o ĝis mi'a mort'hor'o, Rossnitz, kie'n mi est'is send'it'a la 6-an tag'o'n post la mult'mort'ig'a batal'o, kaj kie reg'is ankoraŭ tiu'n sam'a'n tag'o'n la plej grand'a mizer'o, kiu'n pov'as el'pens'i la hom'a imag'o. Tie mi trov'is ni'a'n R.
kun 650 vund'it'o'j, sen fleg'o, mez'e de mort'int'o'j kaj du'on'mort'int'o'j en la propr'a kot'o. Tie okaz'is, ke post star'ig'o de la tomb'o de la fal'int'a regiment'estr'o v. F. , mi est'is tiel sub'ig'it'a de dolor'o, ke dum unu hor'o mi verŝ'is brul'ant'a'j'n larm'o'j'n kaj, malgraŭ la plen'uz'o de mi'a tut'a moral'a fort'o, mi apenaŭ pov'is mi'n reg'i. Kvankam kiel kurac'ist'o mi est'as kutim'int'a vid'i hom'a'n mizer'o'n en ĉiu'spec'a form'o, kaj en la praktik'o de mi'a profesi'o mi lern'is el'ten'i la vid'aĵ'o'n de turment'it'a hom'a natur'o, tamen ĉi tie mi'a'j okul'o'j fakt'e verŝ'is ne'halt'ig'ebl'a'j'n larm'o'j'n. Est'is en Rossnitz, kie mi, la du'a'n tag'o'n, kon'int'e, ke ni'a'j fort'o'j ne sufiĉ'us por sukces'e help'i, sen'kuraĝ'iĝ'int'e ĉes'is bandaĝ'i!” — — — ” ... Ne est'as ebl'e pri'skrib'i laŭ'ver'e, en kia stat'o est'is tiu'j 600 hom'o'j (est'as nun d-ro Naundorff, kiu parol'as). La ankoraŭ dis'star'ant'a'j'n vund'o'j'n suĉ'is la kul'o'j, per kiu'j la korp'o'j est'is kovr'it'a'j; la febr'e bril'eg'ant'a'j rigard'o'j esplor'em'e vag'is, serĉ'ant'e help'o'n — re'freŝ'ig'o'n, akv'o'n, pan'o'n! Mantel'o, ĉemiz'o, karn'o kaj sang'o form'is ĉe la pli'mult'o naŭz'ig'a'n miks'aĵ'o'n.
Verm'o'j nask'iĝ'is en ĝi kaj mord'et'ant'e en'iĝ'is. Abomen'a odor'o plen'ig'is ĉiu'n ej'o'n. Ĉiu'j soldat'o'j kuŝ'is sur la nud'a ter'o, nur mal'mult'a'j trov'is iom da pajl'o, sur kiu ili pov'is ripoz'ig'i si'a'j'n mizer'a'j'n, kripl'ig'it'a'j'n membr'o'j'n. Kelk'a'j, hav'ant'e sub si nur argil'a'n, mal'sek'a'n ter'o'n, du'on'e en'iĝ'is en la ŝlim'o'n; ili ne pov'is si'n el'tir'i el ĝi; ali'a'j kuŝ'is en tia mal'pur'aĵ'o, kiu'n neni'a plum'o kuraĝ'us pri'skrib'i.”
” ... En Masloved,” — rakont'is sinjor'in'o Sim'o'n — ”vilaĝ'o de proksim'um'e kvin'dek dom'o'j, kuŝ'is — ok tag'o'j'n post la batal'o — 700 vund'it'o'j. Pli plend'e ol ili'a ĝem'ad'o supr'e'n'lev'iĝ'is al ĉiel'o ili'a mal'ĝoj'a for'las'it'ec'o. En unu sol'a garb'ej'o 60 el tiu'j mal'feliĉ'ul'o'j est'is amas'ig'it'a'j. Ĉiu el ili'a'j vund'o'j jam per si mem est'is grav'a; pro la mank'o de help'o, fleg'ad'o kaj nutr'aĵ'o, preskaŭ ĉiu'j est'is gangren'iĝ'int'a'j. Dis'paf'it'a'j membr'o'j aspekt'is kiel putr'a'j pec'o'j de karn'o, vizaĝ'o'j kiel mal'fluid'iĝ'int'a sang'a mas'o kovr'it'a per mal'pur'aĵ'o, en kiu nigr'a tru'o ŝajn'ig'is buŝ'o'n, el kiu el'ir'is terur'a'j son'o'j. La progres'ant'a putr'ad'o dis'ig'is part'o'j'n tut'e sen'viv'a'j'n de tiu'j mizer'a'j korp'o'j. Hom'o'j viv'a'j kuŝ'is apud mort'int'a'j, putr'iĝ'ant'a'j kaj de verm'o'j atenc'at'a'j.
Tiu'j ses'dek soldat'o'j, kiel ankaŭ la pli'mult'o el la ceter'a'j, est'is de'post unu semajn'o sur la sam'a lok'o. Ili'a'j vund'o'j est'is aŭ tut'e ne, aŭ nur ne'sufiĉ'e bandaĝ'it'a'j; de la tag'o de la batal'o ili kuŝ'is tie, ne'kapabl'a'j mov'iĝ'i, ne'sufiĉ'e nutr'it'a'j, sufer'ant'a'j pro mank'o de akv'o. Viv'ant'a'j kadavr'o'j, tra kies konvulsi'e trem'ant'a'j membr'o'j venen'it'a flu'o de sang'o nur pen'eg'e cirkul'is. Ili ne pov'is mort'i, kaj tamen — kiel ili pov'is esper'i re'viv'iĝ'i?
”Kio est'as pli mir'ig'a” — dir'is sinjor'in'o Sim'o'n fin'ant'e si'a'n raport'o'n:— ”ĉu la sen'tim'a viv'pov'o de la hom'a natur'o, kiu tiel sufer'as kaj ankoraŭ kapabl'as spir'i, aŭ la mank'o de sufiĉ'a help'o?”
La plej mir'ig'a afer'o — ŝajn'as al mi — est'as, ke la hom'o'j reciprok'e al si trud'as tia'n situaci'o'n — ke hom'o'j, vid'ant'e i'o'n tia'n, ne genu'fleks'as por pasi'e ĵur'i, ke ili nepr'e batal'os kontraŭ la milit'o; ke ili — se ili est'as regn'estr'o'j — ne for'ĵet'as de si la glav'o'n, aŭ — se ili ne hav'as potenc'o'n — ke ili ne de nun dediĉ'as si'a'n tut'a'n aktiv'ec'o'n, parol'e kaj skrib'e, per pens'ad'o, instru'ad'o kaj ag'ad'o, al tiu unu cel'o: For la batal'il'o'j'n!
Sinjor'in'o Sim'o'n — oni nom'is ŝi'n ”patr'in'o de la hospital'o”
est'is heroin'o. Dum semajn'o'j ŝi rest'is en tiu'j region'o'j, sufer'ant'e ĉiu'j'n mal'feliĉ'o'j'n kaj danĝer'o'j'n. Cent'o'j da hom'o'j est'as sav'it'a'j de ŝi. Tag'e kaj nokt'e ŝi labor'is, ord'ig'is, ordon'is. Jen ŝi plej humil'e far'is la serv'o'j'n apud la lit'o'j de la mal'san'ul'o'j, jen ŝi komand'is transport'o'j'n aŭ al'port'ig'is nutr'aĵ'o'j'n. Help'int'e en unu lok'o, ŝi rapid'is help'i en ali'a; ŝi ven'ig'is el Dresdeno riĉ'a'n send'aĵ'o'n kaj konduk'is ĝi'n, malgraŭ ĉiu'j kontraŭ'star'ant'a'j mal'facil'aĵ'o'j, al la lok'o'j bezon'ant'a'j help'o'n; ŝi pren'is sur si'n la reprezent'ad'o'n de la patriot'a'j unu'iĝ'o'j en Bohem'uj'o kaj tie hav'ig'is al si situaci'o'n simil'a'n al tiu, kiu'n Florence Nightingale est'is akir'int'a en Krim'uj'o.
Kaj mi? Romp'it'a, ĉagren'eg'it'a, sub'ig'it'a de dolor'o kaj naŭz'o — mi pov'is help'i neni'o'n. Jam en la preĝ'ej'o — ni'a unu'a halt'ej'o —mi tut'e el'ĉerp'it'a fal'is sur la ŝtup'o'j'n de la di'patr'in'a altar'o, kaj d-ro Bresser nur pen'eg'e mi'n re'star'ig'is. De tie mi ir'is apud li antaŭ'e'n, kaj mi ven'is en garb'ej'o'n, kie si'n montr'is tia scen'o, kiu'n pri'skrib'is sinjor'in'o Sim'o'n. En la preĝ'ej'o est'is almenaŭ sufiĉ'e da lok'o, kaj la mal'feliĉ'ul'o'j kuŝ'is unu apud la ali'a; sed tie ĉi ili est'is amas'ig'it'a'j bul'form'e unu sur kaj en la ali'a; en la preĝ'ej'o funkci'is ja fleg'ant'o'j — ebl'e tra'pas'ant'a ambulanc'a rot'o — kiu proviz'is ili'n per ia'spec'a, kvankam ne'sufiĉ'a, help'o, sed tie ĉi est'is nur tut'e ne'trov'it'a'j hom'o'j — amas'o da trem'ant'a'j, ĝem'ant'a'j, du'on'e putr'a'j hom'rest'aĵ'o'j ... Sufok'a naŭz'o mi'n kapt'is je la gorĝ'o, mal'dolĉ'eg'a ĉagren'o je la kor'o — est'is al mi kvazaŭ ĉi tiu romp'iĝ'us — kaj mi laŭt'ig'is tranĉ'a'n kri'o'n. Tiu kri'o est'as la last'a far'o, kiu'n mi memor'as pri tiu scen'o.
”Jes, jes, sinjor'in'o Mart'a,” li dir'is ”tio est'as du'a'klas'a kupe'o — vi ne sonĝ'as. Vi est'as tie ĉi en societ'o de kelk'a'j mal'grav'e vund'it'a'j oficir'o'j kaj de vi'a amik'o Bresser, kaj ni vetur'as al Vieno.”
Kaj tiel est'is. La doktor'o est'is konduk'int'a transport'o'n de vund'it'o'j de Horonevos al Königinhof, kaj de tie ali'a transport'o est'is konfid'it'a al li por est'i eksped'at'a Vienon. Mi'n sven'int'a'n li kun'pren'is kaj re'konduk'is hejm'e'n. En tiu'j lok'o'j de mizer'o mi est'is montr'int'a mi'n tut'e ne'util'a kaj ne'kapabl'a, kiel nur'a mal'help'aĵ'o kaj ŝarĝ'o; sinjor'in'o Sim'o'n est'is tre kontent'a, kiam d-ro Bresser mi'n for'pren'is. Kaj mi dev'is konsent'i, ke est'is pli bon'e tia'manier'e. Sed Friedrich? — Mi ne est'is trov'int'a li'n. Dank’al Di'o, mi li'n ne est'is trov'int'a: do ĉiu esper'o ne est'is for; kaj se mi est'us re'kon'int'a la am'at'a'n edz'o'n inter tiu'j mal'feliĉ'ul'o'j — mi cert'e est'us frenez'iĝ'int'a. Ebl'e hejm'e mi trov'os leter'o'n de mi'a Friedrich ... Tiu esper'o — ne, esper'o est'as tro'a esprim'o: la pens'o pri tiu nur'a ebl'ec'o — konsol'is mi'a'n vund'it'a'n anim'o'n. Jes, vund'it'a'n — mi sent'is mi'a'n kor'o'n vund'it'a ... La sufer'eg'o, kiu'n mi est'is vid'int'a, tiel profund'e est'is tranĉ'int'a mi'a'n kor'o'n, ke mi ŝajn'e neniam tut'e pov'os re'san'iĝ'i.
— Eĉ se mi re'trov'os mi'a'n Friedrichon, eĉ se est'os promes'it'a al mi long'a est'ont'o de glor'o kaj am'o, mi neniam pov'os forges'i, ke tiom da mi'a'j hom'frat'o'j dev'as sufer'i tiel ne'dir'ebl'a'n mal'feliĉ'o'n, sufer'i ĝis tiel long'e kiel ili ne kompren'os, ke tia mal'feliĉ'o ne est'as fatal'aĵ'o, sed krim'o.
Mi dorm'is preskaŭ dum la tut'a vetur'o. D-ro Bresser est'is don'int'a al mi mal'fort'a'n narkotik'aĵ'o'n, por ke long'a kaj profund'a dorm'o iom trankvil'ig'u mi'a'j'n nerv'o'j'n tiel fort'e emoci'it'a'j'n de la tra'viv'aĵ'o'j en Horonevos.
Kiam ni al'ven'is al la Viena staci'dom'o, est'is tie mi'a patr'o por mi'n akcept'i. D-ro Bresser, kiu ĉio'n pri'pens'is, est'is telegraf'int'a al Grumitz. Li mem ne pov'is akompan'i mi'n tie'n, ĉar li dev'is konduk'i si'a'j'n vund'it'o'j'n en la hospital'o'n, kaj post'e li intenc'is tuj re'vetur'i Bohem'uj'o'n.
Mi'a patr'o silent'e mi'n ĉirkaŭ'pren'is, kaj ankaŭ mi ne trov'is eĉ unu vort'o'n por dir'i. Post'e li si'n turn'is al d-ro Bresser.
”Kiel mi pov'as vi'n dank'i? Se vi ne est'us protekt'int'a tiu'n frenez'ul'in'et'o'n —”
Sed la doktor'o rapid'e prem'is al ni la man'o'j'n.
”Mi dev'as for'ir'i,” li dir'is, ”mi est'as deĵor'ont'a. Ven'u hejm'e'n feliĉ'e. La jun'a sinjor'in'o bezon'as indulg'o'n, ekscelenc'o ... ŝi est'as fort'e emoci'it'a ... neniu'j'n riproĉ'o'j'n, neniu'j'n demand'o'j'n ... tuj'a'n en'lit'iĝ'o'n ... akv'o'n de or'a'n ̧floroj ... ripoz'o'n, adiaŭ!”
Kaj li est'is for.
Mi'a patr'o met'is mi'a'n brak'o'n sur si'a'n kaj konduk'is mi'n tra la hom'amas'o al la el'ir'ej'o. Tie de'nov'e star'is long'a vic'o da ambulanc'a'j vetur'il'o'j. Ni dev'is ir'i pied'e, por ating'i la lok'o'n, kie atend'is ni'n ni'a kaleŝ'o.
La demand'o: ”Ĉu dum'e al'ven'is sci'ig'o de Friedrich?” ripet'e lev'iĝ'is al mi'a'j lip'o'j, sed mi ne kuraĝ'is ĝi'n esprim'i. Fin'e — ni jam est'is vetur'int'a'j iom da temp'o kaj mi'a patr'o ankaŭ neni'o'n est'is dir'int'a — mi ĝi'n el'parol'is.
”Ĝis hieraŭ vesper'e ne,” est'is la respond'o. ”Ebl'e hodiaŭ ni hav'os sci'ig'o'n. Mi jam hieraŭ, tuj post la ricev'o de la telegram'o, vetur'is al la urb'o. Ha, kiel vi ni'n tim'ig'is, vi mal'saĝ'ul'in'o!
Ir'i sur la batal'kamp'o'j'n renkont'e al la furioz'a mal'amik'o — tiu'j hom'o'j est'as ja sovaĝ'ul'o'j ... Ili est'as ja tut'e ebri'ig'int'a'j pro si'a'j pint'kugl'a'j venk'o'j ... kaj ĝeneral'e, ili ne est'as disciplin'it'a'j soldat'o'j, tiu'j rezerv'ul'o'j — de tia'j oni pov'as atend'i plej malic'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n, kaj vi — vir'in'o — for'kur'as en mez'o'n de ili; vi — nu, la doktor'o ordon'is, ke mi ne far'u ol vi riproĉ'o'j'n —”
”Kiel fart'as mi'a fil'o Rudolf?”
”Li kri'e kaj plor'e vi'n al'vok'as, serĉ'as vi'n en la tut'a dom'o, ne vol'as kred'i, ke vi for'ir'is, ne don'ant'e al li adiaŭ'a'n kis'o'n. Kaj ĉu vi ne demand'as pri la ali'a'j? pri Lil'i, Roz'a, Otto, onkl'in'o Maria? En'tut'e ŝajn'as al mi, ke vi est'as tiel indiferent'a —”
”Kiel ili fart'as ĉiu'j? Ĉu Konrad skrib'is?”
”Ĉiu'j fart'as bon'e. De Konrad al'ven'is leter'o hieraŭ — li est'as san'a. Lil'i est'as feliĉ'eg'a. Vi vid'os, ke ankaŭ de Tilling ni baldaŭ hav'os bon'a'n sci'ig'o'n. Bedaŭr'ind'e politik'e oni ne pov'as atend'i bon'aĵ'o'n. Vi sen'dub'e aŭd'is pri la grand'a mal'feliĉ'o, ĉu ne?”
”Kiu? ... Mi de long'e aŭd'is pri neni'o, krom pri grand'a mal'feliĉ'o.”
”Pri Venecio — ni'a bel'a Venecio for'ĵet'it'a — ceremoni'e prezent'it'a al la intrig'em'a Louis Napoleon! Kaj tio post venk'o'j tiel bril'a'j kiel apud Custozza ... Anstataŭ re'pren'i ni'a'n Lombardion ili for'don'as ankaŭ ni'a'n Venecion! Kompren'ebl'e per tio ni est'as liber'ig'it'a'j de ni'a'j sud'a'j mal'amik'o'j, ni est'as akir'int'a'j la amik'ec'o'n de Louis Napoleon kaj pov'os nun potenc'e ni'n venĝ'i pro Sadova, el'pel'i la prus'o'j'n el la land'o, persekut'i ili'n kaj pren'i Silezion. Benedek far'is mult'a'j'n mal'ĝust'aĵ'o'j'n, sed nun la ĉef'a komand'o est'os don'ot'a al la glor'a milit'estr'o de la sud'arme'o ... Ĉu vi ne respond'as? Nu, mi las'os vi'n trankvil'a, ĉiam laŭ la ordon'o de Bresser.”
Post du'hor'a vetur'ad'o ni al'ven'is en Grumitz.
Kiam ni'a kaleŝ'o en'vetur'is la kort'o'n de la kastel'o, la frat'in'o'j al'kur'is al ni renkont'e. ”Mart'a, Mart'a” — kri'is ambaŭ jam de mal'proksim'e: ”Li est'as ĉi tie!” Kaj re'e ĉe la pord'et'o de la kaleŝ'o: ”Li al'ven'is, Mart'a!”
”Kiu?”
”Friedrich, vi'a edz'o.”
Kugl'o est'is traf'int'a li'a'n krur'o'n, vund'o, kiu moment'e li'n mal'kapabl'ig'is al deĵor'o kaj bezon'is fleg'ad'o'n, sed kiu est'is tut'e ne'danĝer'a. Sed ankaŭ la ĝoj'o est'as mal'facil'e el'ten'ebl'a. La sci'ig'o tiel subit'e al mi komunik'it'a de mi'a'j frat'in'o'j: ”Friedrich est'as ĉi tie,” efik'is sam'e kiel la terur'aĵ'o'j de la pas'int'a'j tag'o'j: ĝi mi'n sen'konsci'ig'is.
Oni dev'is mi'n port'i el la vetur'il'o en la kastel'o'n kaj en'lit'ig'i. Tie mi pas'ig'is — ĉu pro la narkotik'aĵ'o, aŭ pro la fort'ec'o de la ĝoj'bat'o — sen'konsci'e kelk'a'j'n hor'o'j'n, jen dorm'ant'e, jen delir'ant'e. Kiam mi re'konsci'iĝ'is kaj mi'n vid'is en mi'a lit'o, mi pens'is, ke mi vek'iĝ'as el profund'a sonĝ'o, kaj ke mi tut'e ne for'las'is Grumitzon. La leter'o'n de Bresser, mi'a'n decid'o'n for'ir'i al Bohem'uj'o, mi'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n tie — la re'ven'o'n, la anonc'o'n pri la al'ven'o de Friedrich, ĉio'n ĉi mi nur sonĝ'is ...
Mi lev'is la okul'o'j'n. Apud mi'a lit'o star'is mi'a ĉambr'ist'in'o.
”Ĉu mi'a ban'o est'as pret'a?” mi demand'is, ”mi vol'as lev'iĝ'i.”
Nun al'kur'is el angul'o de la ĉambr'o onkl'in'o Maria: ”Ho, Mart'a, kompat'ind'ul'in'o, ĉu vi fin'e vek'iĝ'as kaj re'konsci'iĝ'as? Dank’al Di'o! Jes, jes, lev'iĝ'u — kaj jes, jes, ban'u vi'n, tio est'os bon'far'o por vi ... kiam oni est'as tiom kovr'it'a per strat'a kaj fer'voj'a polv'o kiel vi —”
”Fer'voj'a polv'o, kio'n tio signif'as?”
”Rapid'e lev'iĝ'u — Nett'i, prepar'u ĉio'n. Friedrich konsum'iĝ'as pro mal'pacienc'o vid'i vi'n.”
”Friedrich, mi'a Friedrich!!”
Kiel oft'e mi dum la last'a'j tag'o'j est'is vok'int'a tiu'n nom'o'n dolor'eg'e — sed nun ĝi est'is ĝoj'a kri'o — ĉar nun mi kompren'is; ne est'is sonĝ'o, mi est'is est'int'a for kaj re'ven'int'a hejm'e'n por re'vid'i la edz'o'n!
Kvar'on'o'n da hor'o post'e mi ir'is en li'a'n ĉambr'o'n. Sol'a — Mi est'is pet'int'a, ke neni'u mi'n akompan'u. Ni'a'n re'vid'o'n neni'u tri'a person'o dev'as ĉe'est'i.
”Friedrich!” — ”Mart'a!” Mi mi'n ĵet'is sur la kanap'o'n, sur kiu li kuŝ'is kaj singult'e plor'is sur li'a brust'o.
La du'a'n foj'o'n jam en mi'a viv'o, la am'at'a edz'o est'is re'don'it'a al mi el la milit'a'j danĝer'o'j. Ho, la feliĉ'eg'o re'hav'i li'n! Kial mi sukces'is ating'i sav'ig'a'n bord'o'n de la mar'o de dolor'o, en kiu tiom da ali'a'j pere'is? Feliĉ'a'j est'as tiu'j, kiu'j en tia situaci'o ĝoj'e lev'as la rigard'o'n al ĉiel'o por kor'e dank'i la super'a'n gvid'ist'o'n; per tiu dank'o ili sent'as si'n sen'ŝarĝ'it'a'j; sed ĉar ĝi est'as humil'a, ili kred'as ĝi'n humil'e, tut'e ne suspekt'ant'e kiel arogant'a kaj fier'eg'a ĝi efektiv'e est'as; per ĝi ili laŭ si'a opini'o sufiĉ'e pag'is la al ili donac'it'a'n privilegi'o'n, kiu'n ili nom'as favor'o kaj indulg'o.
Mi tio'n ne kapabl'is far'i. Pens'ant'e pri la mal'feliĉ'ul'o'j, kiu'j'n mi vid'is kaj pri la kompat'ind'a'j patr'in'o'j kaj edz'in'o'j, kies am'at'o'j est'is en'abism'ig'it'a'j en sufer'o'n kaj mort'o'n de la sam'a sort'o, kiu mi'n est'is favor'int'a — tio'n pens'ant'e, mi ne kapabl'is est'i sufiĉ'e mal'modest'a, por akcept'i tiu'n favor'o'n kiel de Di'o intenc'it'a'n privilegi'o'n, pro kiu mi est'us rajt'ig'it'a dank'i. Mi pens'is, ke, kiel antaŭ ne'long'e sinjor'in'o Walter, ni'a mastr'um'ist'in'o, per bala'il'o pur'ig'is iu'n ŝrank'o'n, kie svarm'is amas'o da suker'flar'ant'a'j formik'o'j — sam'manier'e la sort'o bala'is sur la batal'kamp'o de Bohem'uj'o; — la kompat'ind'a'j, nigr'a'j, labor'em'a'j best'et'o'j est'is plej mult'e dis'prem'it'a'j, mort'ig'it'a'j, dis'pel'it'a'j; nur kelk'a'j rest'is ne'difekt'it'a'j. Ĉu est'us saĝ'e kaj konven'e de ili, se ili kor'e dank'us sinjor'in'o'n Walter pro tio? ... Ne, kiel ajn grand'a est'is la ĝoj'o de la re'vid'o, mi ne pov'is tut'e for'ig'i la ĉagren'o'n el mi'a kor'o — mi ne pov'is kaj ne vol'is. Mi ja ne kapabl'is help'i; por bandaĝ'i, fleg'i, vart'i — kiel far'is tiu'j monaĥ'in'o'j kaj sinjor'in'o Sim'o'n — mi ne hav'is sufiĉ'a'j'n fort'o'j'n. Sed tiu'n kompat'o'n, kiu konsist'as el kun'sent'ad'o, mi el'montr'is al la kompat'ind'a'j proksim'ul'o'j kaj tiu'n mi ne pov'is for'pren'i de ili per ego'ist'a ĝoj'eg'o — mi ne rajt'is forges'i.
Tamen, se ne ĝoj'eg'i kaj dank'i — mi cert'e pov'is am'i, cent'foj'e kares'e prem'i sur mi'a'n kor'o'n la re'trovit'o'n: — tia'n rajt'o'n mi hav'is ... ”Ho, Friedrich, Friedrich!” mi dir'is plor'ant'e kaj li'n kares'ant'e ”mi vi'n nun re'posed'as!”
”Kaj vi vol'is mi'n serĉ'i kaj fleg'i, ĉu ne? Kiel hero'e kaj kiel mal'saĝ'e, Mart'a!”
”Mal'saĝ'e jes — tio'n mi konsent'as. La vok'ant'a voĉ'o mi'n for'tir'int'a est'is imag'o, superstiĉ'o; ĉar vi ne vok'is mi'n. Sed ĉu hero'e? Ne. Se vi sci'us, kiel mal'kuraĝ'e mi kondut'is kontraŭ la mizer'o! Nur vi'n — se vi est'us kuŝ'ant'a tie — mi pov'us fleg'i. Mi vid'is terur'aĵ'o'j'n, Friedrich, kiu'j'n mi neniam forges'os. Ho, kiel oni pov'as tiel difekt'i ni'a'n bel'a'n mond'o'n, Friedrich? mond'o'n, en kiu du ge'est'ul'o'j pov'as si'n reciprok'e tiel am'i kiel mi kaj vi — en kiu pov'as flam'i tia feliĉ'eg'o, kia ni'a unu'iĝ'o — kiel oni pov'as est'i tiom mal'saĝ'a, por en ĝi incit'i la fajr'o'n de la mort'o kaj mizer'o al'port'ant'a mal'am'o'n?”
”Mi ankaŭ vid'is i'o'n terur'a'n, Mart'a — i'o'n, kio'n mi neniam pov'os forges'i. — Imag'u — si'n ĵet'ant'a sur mi'n, kun lev'it'a glav'o — tio okaz'is dum kavaleri'a batal'o apud Sadova — si'n ĵet'ant'a sur mi'n — Gottfried von Tessow.”
”Ĉu la fil'o de onkl'in'o Korneli'a?”
”La sam'a. Li ĝust'a'temp'e mi'n re'kon'is kaj mal'lev'is la arm'il'o'n jam pret'a'n por bat'o —”
”Jen li fakt'e ag'is kontraŭ si'a dev'o, ne ver'e? indulg'ant'e mal'amik'o'n de si'a'j reĝ'o kaj patr'uj'o — sub pretekst'o, ke li est'as kar'a amik'o kaj kuz'o ...”
”La kompat'ind'ul'o! Li apenaŭ est'is mal'lev'int'a la brak'o'n, kiam sabr'o ek'sibl'is super li'a kap'o ... Est'is mi'a kun'ul'o, jun'a oficir'o, kiu vol'is protekt'i si'a'n super'ul'o'n kaj —”
Friedrich silent'is kaj kovr'is si'a'n vizaĝ'o'n per la du man'o'j.
”Ĉu mort'ig'it'a?” mi demand'is trem'ant'e.
Li jes'e balanc'is la kap'o'n.
”Pa'nj'o, pa'nj'o!” mi aŭd'is la vok'o'n el la apud'a ĉambr'o, kaj la pord'o mal'ferm'iĝ'is. Est'is mi'a frat'in'o Lil'i al'konduk'ant'a per la man'o la et'a'n Rudolf'o'n.
”Pardon'u, ke mi ĝen'as vi'a'n tet'e-à-tet'e, sed jen ĉi tiu tro insist'e pet'as pri si'a pa'nj'o.”
Mi kur'is renkont'e al la infan'o kaj pasi'e li'n prem'is sur mi'a'n kor'o'n — Ho ve, kompat'ind'a onkl'in'o Korneli'a!
Ke mi'a edz'o eks'iĝ'os, est'is afer'o decid'it'a inter ni ambaŭ.
Kompren'ebl'e nur post la fin'o de la milit'o. Ceter'e oni pov'is rigard'i la milit'o'n fakt'e fin'it'a. Post rezign'o pri Venecio, la konflikt'o kun Ital'uj'o est'is for'ig'it'a. La amik'ec'o de Napoleono est'is akir'it'a, kaj oni est'os kapabl'a kontrakt'i indulg'em'a'n pac'o'n kun la nord'a mal'amik'o. Ni'a imperi'estr'o mem tre dezir'is ĉes'ig'i la mal'feliĉ'a'n milit'ir'o'n kaj ne vol'is el'met'i si'a'n ĉef'urb'o'n al la danĝer'o de sieĝ'o. La prus'a'j venk'o'j en ceter'a German'uj'o, ekzempl'e la en'marŝ'o de la prus'o'j en Frankfurto, hav'ig'is al la kontraŭ'ul'o cert'a'n glor'kron'o'n, kiu — kiel ĉiu'j sukces'o'j — ankaŭ en ni nask'is admir'o'n kaj vek'is spec'o'n de kred'o, ke est'is histori'a misi'o, kiu'n la prus'o'j plen'um'is, gajn'int'e batal'o'j'n. La vort'o'j ”batal'halt'o”, ”pac'o” jam est'is dir'it'a'j, kaj nun oni pov'is antaŭ'vid'i ties efektiv'ig'o'n sam'e cert'e, kiel post anonc'o de minac'ant'a milit'o, oni atend'as milit'o'n. Eĉ mi'a patr'o nun konsent'is, ke, konsider'ant'e la cirkonstanc'o'j'n, est'us oportun'e ĉes'ig'i la mal'amik'aĵ'o'j'n; la arme'o est'as mal'fort'ig'it'a.
Oni dev'as konfes'i la super'ec'o'n de la nadl'o'paf'il'o, kaj la antaŭ'e'n'marŝ'o de la prus'a'j trup'o'j al la ĉef'urb'o, la bomb'ad'o de Vieno kaj ankaŭ la detru'ad'o de Grumitz est'is okaz'ont'aĵ'o'j, kiu'j tut'e ne plaĉ'is al mi'a milit'em'a patr'o. Li'a konfid'o al la ne'venk'ebl'ec'o de la aŭstriaj trup'o'j far'iĝ'is ŝancel'a per la fakt'o'j; kaj est'as ja ĝeneral'a inklin'o de la hom'a spirit'o konklud'i el la okaz'ant'aĵ'o'j, ke ili seri'e sekv'as unu la ali'a'n, ke post sukces'o dev'ig'e ven'os sukces'o, post mal'sukces'o de'nov'e mal'sukces'o.
Pli bon'e do est'us halt'i dum la mal'bon'a seri'o — la temp'o por kontent'iĝ'o kaj venĝ'o sen'dub'e ven'os ...
Ĉu venĝ'o kaj ĉiam venĝ'o? Ĉiu milit'o dev'as el'montr'i venk'it'o'n, kaj se tiu last'a pov'as trov'i kontent'iĝ'o'n nur en ven'ont'a milit'o, kiu kompren'ebl'e re'e kre'os kontent'ig'o'n postul'ant'a'n venk'it'o'n — kiam tio fin'iĝ'os? Kiel do just'ec'o real'iĝ'os?
Kiam oni re'pac'iĝ'os pri mal'nov'a mal'just'ec'o, se intenc'ant'e kompens'i la afer'o'n, oni ĉiam de'nov'e far'os mal'just'aĵ'o'n? Neni'u saĝ'ul'o entrepren'os pur'ig'i ink'a'n makul'o'n per ink'o, ole'a'n makul'o'n per ole'o — nur sang'o'n oni vol'as ĉiam re'e for'lav'i per sang'o!
La anim'sent'o reg'ant'a en Grumitz est'is en'tut'e mal'ĝoj'a. En la urb'et'o reg'is panik'o: ”La prus'o'j al'ven'as, la prus'o'j al'ven'as!”
tio est'is ankaŭ tie — kvankam kelk'a'j esper'is pri pac'o — la komun'a signal'dir'o, kaj la loĝ'ant'o'j for'pak'is aŭ en'fos'is si'a'j'n trezor'o'j'n; ankaŭ ĉe ni, en la kastel'o, onkl'in'o Maria kaj sinjor'in'o Walter kaŝ'is la famili'a'n arĝent'aĵ'ar'o'n. Lil'i konstant'e tim'is pri Konrad, pri kiu ŝi ne hav'is sci'ig'o'j'n de kelk'a'j tag'o'j; mi'a patr'o sent'is si'n ofend'it'a koncern'e si'a'n patriot'a'n honor'o'n, kaj ni ambaŭ, Friedrich kaj mi, malgraŭ la feliĉ'o, kiu'n ni ĝu'is pro ni'a re'unu'iĝ'o, est'is dolor'eg'e emoci'it'a'j de la tra'viv'it'a kaj tro viv'e kun'sent'it'a ĝeneral'a mal'feliĉ'o. Kaj de ĉiu'flank'e tiu dolor'o pli'amas'iĝ'is. En ĉiu'j gazet'a'j raport'o'j, en ĉiu'j leter'o'j el amik'a'j kaj parenc'a'j rond'o'j est'is neni'o krom plend'o'j kaj funebr'o. Jen leter'o de onkl'in'o Korneli'a —ŝi ankoraŭ ne sci'is pri si'a mal'feliĉ'o — en kiu ŝi kor'tuŝ'e skrib'is pri la tim'o, kiu'n ŝi sent'is je la pens'o, ke ebl'e ŝi perd'os si'a'n sol'infan'o'n — leter'o, pri kiu ni ambaŭ verŝ'is akr'a'j'n larm'o'j'n. Kaj kiam vesper'e ni ĉiu'j sid'is kun'e en rond'o, ne est'is gaj'a, ŝerc'a inter'parol'ad'o, ne muzik'o, kart'lud'o kaj interes'a leg'ad'o, sed nur rakont'o'j parol'it'a'j aŭ leg'it'a'j pri mizer'o kaj mort'o. Ni leg'is nur gazet'o'j'n, kaj ili est'is plen'a'j de milit'o, nur milit'o, kaj kio'n ajn ni parol'is, ĝi ĉiam rilat'is al la spert'o'j, kiu'j'n Friedrich kaj mi est'is re'al'port'int'a'j de la bohem'a'j batal'kamp'o'j. Ke mi tie'n vojaĝ'is, ĉiu'j riproĉ'is al mi; tamen ili atent'e aŭskult'is, kiam mi rakont'is pri la okaz'int'aĵ'o'j tra'viv'it'a'j tie de mi aŭ raport'it'a'j de ali'a'j. Roz'a admir'eg'is sinjor'in'o'n Sim'o'n kaj ĵur'is, ke se la milit'o daŭr'os, ŝi al'iĝ'os al la saksa samari'an'in'o. Tio'n mi'a patr'o kompren'ebl'e kontraŭ'dir'is: ”Escept'e la monaĥ'in'o'j'n kaj la proviz'ist'in'o'j'n, neni'u vir'in'o rajt'as rest'i sur batal'ej'o ... Vi ja vid'as, kiel ne'kapabl'a est'is ni'a Mart'a. Tio est'is ne'pardon'ebl'a vag'ad'o vi'a'flank'e, vi mal'saĝ'a infan'o — Vi'a edz'o dev'us vi'n ankoraŭ al'don'e pun'i pro tio. ”Friedrich kares'is mi'a'n man'o'n: ”Jes, est'is mal'saĝ'a farad'o — sed ankaŭ bel'a”. — Kiam mi parol'is iom tro mal'kaŝ'e pri la terur'aĵ'o'j, kiu'j'n mi mem vid'is aŭ kiu'j'n mi'a'j kun'vojaĝ'ant'o'j est'is rakont'int'a'j al mi, mi oft'e est'is inter'romp'it'a de onkl'in'o Maria aŭ de mi'a patr'o per riproĉ'o: ”Kiel oni pov'as ripet'i tia'j'n abomen'aĵ'o'j'n?” aŭ: ”Ĉu vi ne hont'as, est'ant'e vir'in'o kaj sam'temp'e sinjor'in'o, el'parol'i vort'o'j'n tiel mal'bel'a'j'n?”
Kiam mi iu'n vesper'o'n parol'is pri kripl'ig'it'o'j, plend'ant'e pri la sort'o de tiu'j, kiu'j, send'it'a'j al la milit'o je la nom'o de vir'a kuraĝ'o, vir'a disciplin'o kaj vir'a honor'o, dev'as re'ven'i de tie por ĉiam sen'ig'it'a'j de si'a vir'ec'o — — ”Mart'a! Antaŭ la knab'in'o'j ! ! ! ” ek'ĝem'is onkl'in'o Maria per voĉ'o plen'a de indign'eg'o.
Tiam mi perd'is pacienc'o'n: ”Est'u mal'ben'at'a vi'a prud'ec'o — ve al vi'a mal'estim'ind'a konven'ec'o! Ĉiu'j abomen'aĵ'o'j pov'as okaz'i, sed oni ne rajt'as ili'n nom'i. La delikat'a'j vir'in'o'j ne rajt'as aŭd'i nek raport'i pri sang'o kaj mal'pur'aĵ'o, sed brod'i la flag'o'j'n, kiu'j flirt'os super la buĉ'ad'o; la knab'in'o'j ne rajt'as sci'i, ke ili'a'j fianĉ'o'j pov'as far'iĝ'i ne'kapabl'a'j ricev'i la rekompenc'o'n de ili'a am'o, sed ĉi tiu'n rekompenc'o'n ili dev'as promes'i al ili, por kuraĝ'ig'i ili'n al batal'o. La mort'o kaj mort'ig'o ne hav'as i'o'n mal'moral'a'n por vi dorlot'it'a'j knab'in'o'j — sed ĉe la nur'a cit'o de la aĵ'o'j, kiu'j est'as la font'o'j de la daŭr'ig'ot'a viv'o, vi dev'as ruĝ'iĝ'ant'e flank'e'n rigard'i. Tio est'as kruel'a moral'o, ĉu vi tio'n sci'as? Kruel'a kaj mal'kuraĝ'a! Tia flank'e'n'rigard'ad'o per la korp'a kaj spirit'a okul'o — est'as la kulp'a kaŭz'o de la daŭr'a ekzist'ad'o de tiom da mizer'o kaj mal'just'ec'o! Se oni nur hav'us la kuraĝ'o'n rigard'i tie'n, kie proksim'ul'o'j sopir'as en sufer'o kaj mizer'o, kaj kuraĝ'us pri'pens'i tio'n, kio'n oni vid'is —”
”Ne flam'iĝ'u,” inter'romp'is onkl'in'o Maria, ”kiom ajn ni rigard'os kaj pri'pens'os, ni ne pov'os for'ig'i la mal'bon'o'n el la mond'o —ĝi ja est'as mizer'a val'o, kaj tia ĝi rest'os etern'e.”
”Tia ĝi ne rest'os,” mi dir'is kaj hav'is la last'a'n vort'o'n.
Mi'a frat'et'o — li fakt'e jam est'is plen'kresk'a, tamen mi kutim'is li'n nom'i tiel — neni'o'n tiel tim'is, kiel la baldaŭ'a'n fin'iĝ'o'n de la milit'o, kaj ke ne est'us ebl'e por li for'pel'i la mal'amik'o'n el la land'o. Nom'e oni est'is raport'int'a el Wiener-Neustadt la inform'o'n, ke, se la mal'amik'aĵ'o'j re'komenc'iĝ'os, dum la ven'ont'a revu'o, la 18-an de aŭgust'o, ne nur al la rekrut'o'j el la last'a, sed ankaŭ al kelk'a'j el la antaŭ'last'a jar'o, est'os permes'it'e plen'um'i la aktiv'a'n serv'o'n. Tiu ŝanc'o rav'is la jun'a'n hero'o'n.
Tuj el la akademi'o en la milit'o'n — kia feliĉ'eg'o! Sam'e eduk'ej'a lern'ant'in'o ĝoj'as en'ir'i la mond'o'n — dum la ven'ont'a bal'o. Ŝi lern'is danc'i — la milit'ist'a lern'ant'o lern'is paf'i kaj skerm'i —; ŝi dezir'eg'as montr'i si'a'n art'o'n sub lum'ant'a lustr'o, en fest'a tualet'o, je la son'o'j de la orkestr'o, kaj li ne mal'pli sopir'as al la bel'a uniform'o kaj al la grand'a ”kanon'kotiljon'o.”
La patr'o kompren'ebl'e est'is tre kontent'a pri tia milit'ist'a fervor'o de si'a plej'am'at'o: ”Trankvil'iĝ'u, mi'a kuraĝ'a knab'o,” li respond'is la plend'o'j'n de Otto rilat'e al la minac'ant'a pac'o, aprob'e frap'ant'e li'n sur la ŝultr'o'n: ”Vi hav'as long'daŭr'a'n viv'o'n antaŭ vi. Eĉ se la milit'o ĉes'us nun, post kelk'a'j jar'o'j ĝi de'nov'e re'komenc'iĝ'os.”
Mi dir'is neni'o'n. De'post mi'a last'a atak'o kontraŭ onkl'in'o Maria, mi, laŭ konsil'o de Friedrich, est'is pren'int'a kaj plen'um'int'a la decid'o'n, laŭ'ebl'e evit'i mal'agrabl'a'j'n disput'o'j'n pri milit'o. Ili ja pov'is nask'i neni'o'n ali'a'n ol mal'amik'aĵ'o'j'n, kaj de kiam mi per mi'a'j propr'a'j okul'o'j est'is vid'int'a la post'sign'o'j'n de la terur'a skurĝ'o, mi'a mal'am'o kaj mal'estim'o kontraŭ la milit'o est'is tiel fort'iĝ'int'a'j, ke ĉiu defend'o de ĝi mi'n tuŝ'is kvazaŭ person'a ofend'o. Pri Friedrich, ni ja est'is unu'anim'a'j: li eks'iĝ'os; kaj ankaŭ pri la jen'o mi ne hav'is dub'o'n: Mi'a fil'o Rudolf ne est'os send'it'a en milit'ist'a'n lern'ej'o'n, kie la tut'a eduk'ad'o cel'as — kaj logik'e dev'as cel'i — la flam'iĝ'o'n de la jun'ul'o'j pri milit'a'j far'o'j. Mi foj'e demand'is mi'a'n frat'o'n, kia'j est'as la ide'o'j, kiu'j'n oni inspir'as al la lern'ant'o'j rilat'e al la milit'o. El li'a'j respond'o'j montr'iĝ'is la jen'o: La milit'o'n oni ŝajn'ig'as kiel neces'a'n mal'bon'aĵ'o'n (do tamen mal'bon'aĵ'o — koncesi'o al la spirit'o de la epok'o), sed sam'temp'e kiel la plej bon'a'n vek'ant'o'n de la plej bel'a'j hom'a'j virt'o'j, nom'e: kuraĝ'o, rezignaci'o kaj ofer'em'o; kiel proviz'ant'o'n de la plej grand'a glor'o kaj fin'e kiel la plej grav'a'n faktor'o'n de la civiliz'o. La grand'a'j potenc'ul'o'j kaj fond'int'o'j de tiel nom'it'a'j mond'regn'o'j — Aleksandro, Cezar'o, Napoleono — est'as citat'a'j kiel la plej nobl'a'j ekzempl'o'j de hom'a grand'ec'o kaj rekomend'at'a'j al admir'o; la sukces'o'j kaj util'o'j de milit'o est'as plej vigl'e laŭd'at'a'j; sed la mal'util'o'j, kiu'j'n ĝi evident'e en'hav'as — krud'ig'o, mal'riĉ'ig'o, moral'a kaj fizik'a degener'ad'o — est'as nepr'e pri'silent'at'a'j. — Nu, kompren'ebl'e; laŭ la sam'a sistem'o oni ja instru'is ankaŭ mi'n en knab'in'a lern'ej'o; per tio est'iĝ'is en mi'a infan'a anim'o la admir'o al la milit'a'j laŭr'o'j, kiu mi'n iam pri'okup'is. Ĉu mi ne tiam bedaŭr'is, ke mi ne — kiel la knab'o'j — hav'is la ŝanc'o'n rikolt'i tia'j'n laŭr'o'j'n, —kaj ĉu mi nun pov'is koler'i kontraŭ knab'o pro tio, ke tia ŝanc'o li'n plen'ig'as per ĝoj'o kaj sen'pacienc'o? Mi do neni'o'n respond'is al la plend'o de Otto, sed trankvil'e daŭr'ig'is mi'a'n leg'ad'o'n. Mi leg'is kiel kutim'e gazet'o'n kaj ĝi est'is — ankaŭ kiel kutim'e — plen'a de raport'o'j el la batal'kamp'o. ”Jen interes'a korespond'aĵ'o de kurac'ist'o, kiu far'is la re'turn'a'n marŝ'o'n kun ni'a'j trup'o'j ... ĉu vi konsent'as, ke mi leg'u laŭt'e?” mi demand'is.
”Ĉu la re'turn'a'n marŝ'o'n?” kri'is Otto. ”Mi prefer'us ne aŭd'i tio'n. Jes, se est'us raport'o pri re'tir'iĝ'o de la persekut'at'a mal'amik'o —”
”Mi ver'e mir'as,” rimark'ig'is Friedrich, ”ke iu rakont'as i'o'n pri tra'viv'it'a for'kur'o; tio est'as milit'a epizod'o, pri kiu la part'o'pren'int'o'j ĝeneral'e silent'as ...”
”Ord'a re'tir'iĝ'o ne est'as for'kur'o,” inter'romp'is mi'a patr'o.
”Okaz'is en la jar'o 49 — kun Radetzky —”
Mi kon'is la histori'o'n kaj mal'help'is la rakont'ad'o'n, inter'romp'ant'e: ”Tiu raport'o est'is send'it'a al medicin'a revu'o, sekv'e ne destin'it'a por milit'ist'a'j rond'o'j. Aŭskult'u.”
Kaj sen atend'i permes'o'n mi leg'is la tekst'o'n: ”—Je la kvar'a hor'o ni'a'j trup'o'j komenc'is re'tir'iĝ'i. Ni kurac'ist'o'j est'is ankoraŭ plen'e okup'it'a'j per bandaĝ'ad'o de la vund'it'o'j — kelk'cent'o'j da ili. Subit'e rajd'ist'o'j ni'n preter'galop'is kaj trans alt'aĵ'o'j'n kaj kamp'o'j'n — kun kanon'o'j kaj ŝarg'vetur'il'o'j — ili rapid'eg'is al Königgrätz. Mult'e da rajd'ist'o'j fal'is kaj est'is dis'prem'it'a'j de la ĉeval'a'j pied'o'j. Vetur'il'o'j renvers'iĝ'is kaj mort'prem'is la pied'ir'ant'o'j'n. Ni est'is dis'pel'it'a'j de la bandaĝ'ej'o kiu subit'e mal'aper'is. Oni kri'is al ni: ’Sav'u vi'n!’ Mez'e de la kri'ad'o oni ankaŭ aŭd'is la tondr'ad'o'n de la paf'il'eg'o'j, kaj grenad'split'o'j fal'is en ni'a'j'n amas'o'j'n. Tia'manier'e ni est'is antaŭ'e'n puŝ'at'a'j de la dens'a ar'o, ne sci'ant'e kie'n. Mi adiaŭ'is la viv'o'n. Mi'a mal'jun'a patr'in'o ... mi'a tiel am'at'a fianĉ'in'o, adiaŭ! ... Subit'e ni vid'is akv'o'n antaŭ ni, dekstr'e est'is fer'voj'a dig'o, mal'dekstr'e kav'aĵ'o plen'ig'it'a per pez'a'j proviz'aĵ- kaj vund'it'vetur'il'o'j, kaj mal'antaŭ ni grand'eg'a ar'o da rajd'ist'o'j. Ni tra'vad'is la akv'o'n. Nun ven'is la komand'o de'tranĉ'i la lig'il'o'j'n de la ĉeval'o'j, sav'i la ĉeval'o'j'n kaj post'las'i la vetur'il'o'j'n. Ĉu ankaŭ la vetur'il'o'j'n kun la vund'it'o'j? Jes — ankaŭ tiu'j'n. Ni pied'ir'ant'o'j preskaŭ mal'esper'is; ni pli ol unu foj'o'n vad'is en akv'o ĝis super la genu'o'j, tim'ant'e, ke ni est'os renvers'it'a'j kaj dron'os. Fin'e ni al'ven'is al staci'dom'o, kiu est'is tut'e barit'a. Kelk'a'j romp'is la bar'il'o'n, ali'a'j trans'salt'is ĝi'n — mi post'kur'is kun mil'o'j da infanteri'an'o'j. Jen ni ven'is al river'o — tra'vad'is ĝi'n; post'e ni trans'salt'is palis'ar'o'n, tra'ir'is du'a'n river'o'n ĝis kol'o en akv'o, sur'ramp'is alt'aĵ'o'j'n, trans'salt'is fal'ig'it'a'j'n arb'o'j'n kaj ven'is je la unu'a nokt'e en arb'ar'et'o'n, kie ni ter'e'n fal'is pro el'ĉerp'iĝ'o kaj febr'o. Je la tri'a ni de'nov'e ek'marŝ'is — t. e. part'o el ni; ali'a part'o dev'is post'rest'i por mort'i — ni marŝ'is plu'e'n tut'e trem'ant'e pro mal'sek'o kaj mal'varm'o. Ĉiu'j vilaĝ'o'j est'is mal'plen'a'j — neniu'j hom'o'j, neni'a'j nutr'aĵ'o'j, eĉ ne trink'akv'o — la aer'o mal'bon'odor'a. Mort'int'o'j sur la pied'prem'it'a'j kamp'o'j, nigr'a'j kadavr'o'j kun okul'o'j el'star'ant'a'j —”
”Sufiĉ'e, sufiĉ'e!” kri'is la knab'in'o'j. ”Tia'j'n rakont'o'j'n la cenzur'ist'o ne dev'us permes'i,” rimark'ig'is mi'a patr'o. ”Tio pov'us mal'help'i la plezur'o'n de milit'serv'o.”
”Kaj precip'e la plezur'o'n pri milit'o, kio cert'e est'us domaĝ'e,” mi du'on'voĉ'e inter'met'is.
”En'tut'e,” li daŭr'ig'is ”la part'o'pren'int'o'j dev'us konven'e pri'silent'i la for'kur'a'j'n epizod'o'j'n, ĉar ver'e ne est'as honor'o, est'i ĉe'est'int'a ĝeneral'a'n ’sauve qui peut’. La mal'nobl'ul'o, kiu per la kri'o ’sav'u vi'n!’ don'as la unu'a'n signal'o'n de la for'kur'o, dev'us est'i tuj mort'paf'it'a. Unu mal'kuraĝ'ul'o tio'n kri'as, kaj mil'o da kuraĝ'ul'o'j est'as per tio sen'kuraĝ'ig'it'a'j kaj dev'ig'it'a'j al kun'kur'o.”
”Sam'e,” dir'is Friedrich, ”kiel mil'o da sen'kuraĝ'ul'o'j dev'as antaŭ'e'n rapid'i, kiam unu kuraĝ'ul'o kri'as ’antaŭ'e'n!’ — kaj tiam ili efektiv'e est'as plen'ig'it'a'j per moment'a kuraĝ'o. Oni ne pov'as tiel preciz'e dis'ig'i la hom'o'j'n laŭ kuraĝ'a'j kaj sen'kuraĝ'a'j, sed ĉiu hav'as si'a'j'n pli mal'pli sen'kuraĝ'a'j'n moment'o'j'n. Kaj precip'e, kiam tem'as pri ar'o'j, ĉiu apart'e de'pend'as de la stat'o de si'a'j kun'ul'o'j. Ni est'as brut'ar'a'j est'ul'o'j kaj reg'at'a'j de brut'ar'a'j sent'o'j. Kie unu ŝaf'o trans'salt'as, la ali'a'j post'salt'os; kie unu, kri'ant'e ’hurá’ antaŭ'e'n rapid'as, la ali'a'j post'kur'ant'e kun'rapid'os; kaj tie, kie unu for'ĵet'as si'a'n paf'il'o'n por for'kur'i, la ali'a'j post'kur'os. Laŭ la unu'a ekzempl'o oni laŭd'as la ’kuraĝ'a'n trup'o'n’, laŭ la du'a oni silent'as pri ties ag'ad'o, kaj tamen ili est'as la sam'a'j hom'o'j. Jes, ili est'as la sam'a'j hom'o'j, kiu'j laŭ la influ'o de la amas'o ag'as kaj sent'as aŭ kuraĝ'e aŭ sen'kuraĝ'e.
Oni ne rajt'as rigard'i kuraĝ'o'n kaj tim'o'n kiel konstant'e ekzist'ant'a'j'n ec'o'j'n, prefer'e kiel stat'o'j'n de anim'o, kia'j est'as ĝoj'o kaj funebr'o. Dum mi'a unu'a milit'ir'o, mi foj'e en'iĝ'is en la la turn'iĝ'o'n de tia sovaĝ'a for'kur'ad'o. En la oficial'a'j not'o'j de la ĉef'a stab'o la afer'o est'as pri'skrib'it'a per kelk'a'j vort'o'j kiel ’ord'a re'tir'iĝ'o’ — sed ĝi est'is ver'a for'kur'ad'o: Ĉio furioz'is, rul'iĝ'is, for'kur'eg'is laŭ ne'pri'skrib'ebl'a konfuz'o: arm'il'o'j, tornistr'o'j, ĉak'o'j kaj mantel'o'j est'is for'ĵet'it'a'j — neni'u komand'a vort'o est'is aŭd'ebl'a — spir'eg'ant'e, kri'ant'e, mal'esperant'e, la dis'ig'it'a'j batalion'o'j for'kur'eg'is, persekut'at'a'j de la post'kur'ant'a kaj post'paf'ant'a mal'amik'o ... Tio est'as, inter la mult'a'j kruel'a'j faz'o'j de la milit'o, la plej kruel'a: kiam la du kontraŭ'ul'o'j ag'as, ne plu kiel batal'ant'o'j, sed kiel ĉas'ist'o'j kaj ĉas'aĵ'o. Tiam la ĉas'ist'o vid'ig'as la plej krud'a'n mort'ig'em'o'n, la ĉas'aĵ'o la plej akr'a'n mort'o'tim'o'n. La persekut'it'o'j kvazaŭ delir'iĝ'as; ĉiu'j'n per eduk'ad'o akir'it'a'j'n sent'o'j'n kaj opini'o'j'n inspir'ant'a'j la batal'o'n — am'o al patr'uj'o, glor'am'o, ag'em'ec'o — perd'is la for'kur'ant'o. Li'n reg'as nur instinkt'o tre'eg'e ekscit'it'a, la plej incit'em'a el ĉiu'j reg'ant'a'j iu'n viv'a'n est'aĵ'o'n: la mem'konserv'em'o. Ĝi — ju pli proksim'a la danĝer'o, des pli fort'iĝ'as, ĝis la plej alt'a paroksism'o de turment'o. Eĉ tiu, kiu neniam tio'n tra'viv'is, se li nur iam spert'is am'a'j'n volupt'o'j'n — kapabl'as far'i al si ide'o'n de tia dolor'a furioz'o.”
”Ho Tilling,” kri'is de'nov'e per riproĉ'a voĉ'o onkl'in'o Maria — ”Antaŭ la knab'in'o'j! Vort'o'j kiel vol —”
”Kaj antaŭ jun'ul'o,” al'don'is mi'a patr'o sam'e riproĉ'e, ”antaŭ est'ont'a soldat'o, vort'o'j kiel mort'o'tim'o —”
Friedrich lev'is la ŝultr'o'j'n: ”Mi konsil'us,” respond'is li, ”ke vi unu'e for'strek'u el la vort'ar'o la vort'o'n ”natur'o’.”
Grand'a'n ĝoj'o'n hav'is mi'a patr'o, kiam al'ven'is la sci'ig'o pri la venk'o de admiral'o Tegethoff apud Lissa. Ital'a'j ŝip'o'j eksplod'e pere'ig'it'a'j — la ”Affondatore” detru'it'a: kia kontent'iĝ'o! Mi ne pov'is plen'e part'o'pren'i tia'n rav'o'n. En'tut'e mi ne pov'is bon'e kompren'i, pro kio oni ankoraŭ batal'is sur mar'o. Tamen est'as fakt'o, ke pro tiu okaz'int'aĵ'o — ne nur mi'a patr'o — sed ĉiu'j vienaj gazet'o'j tre'eg'e ĝoj'eg'is. La glor'o de milit'a venk'o per long'e'daŭr'a tradici'o far'iĝ'as io tiel grandioz'a, ke, ek'sci'ant'e i'o'n tia'n, la tut'a popol'o part'o'pren'as en la fier'o pri ĝi. Se general'o de iu naci'o venk'is general'o'n de ali'a, ĉiu unu'op'a an'o de la venk'int'a ŝtat'o est'as gratul'at'a, kaj ĉar ĉiu aŭd'as, ke ĉiu'j ali'a'j ĝoj'as — kio ja sen'dub'e est'as ĝoj'ig'a — fin'e ĉiu unu'op'e fakt'e ĝoj'as. ”Brut'ar'a'j sent'o'j” Friedrich tio'n est'us nom'int'a.
Ali'a politik'a okaz'int'aĵ'o dum tiu'j tag'o'j est'is, ke Aŭstrio nun al'iĝ'is al la Ĝeneva konvenci'o.
”Nu, ĉu vi nun est'as kontent'a?” demand'is mi'a patr'o, leg'int'e tiu'n sci'ig'o'n: — ”Ĉu vi kompren'as, ke milit'o, kiu'n vi konstant'e nom'as barbar'aĵ'o, far'iĝ'as pli kaj pli human'a per la progres'o de la civiliz'o? Mi ankaŭ dezir'as human'a'n milit'ad'o'n: Al la vund'it'o'j est'as ŝuld'at'a plej zorg'em'a fleg'ad'o kaj ĉiu'spec'a'j facil'ig'o'j ... jam pro strategi'a'j motiv'o'j, kiu'j fin'e est'as la plej grav'a'j en milit'a'j afer'o'j. Per ĝust'a fleg'ad'o de la mal'san'ul'o'j mult'a'j el ili pov'as post mal'long'a temp'o re'far'iĝ'i batal'kapabl'a'j kaj pov'as est'i re'en'vic'ig'it'a'j.”
”Vi est'as prav'a, pa'ĉj'o: re'uz'ebl'a material'o — tio est'as la ĉef'a afer'o. — Sed laŭ tio, kio'n mi vid'is, neni'u unu'iĝ'o de ruĝ'a kruc'o sufiĉ'os — eĉ dispon'ant'e je dek'obl'e pli da help'ant'o'j kaj rimed'o'j, por mal'help'i la mizer'o'n, kiu sekv'as batal'o'n —”
”Ne mal'help'i, kompren'ebl'e, sed moder'ig'i. Kio'n oni ne pov'as evit'i, oni dev'as laŭ'ebl'e moder'ig'i.”
”Spert'o mi'n instru'as, ke sufiĉ'a moder'ig'o est'as ne'ebl'a. Mi do prefer'e esprim'us la fraz'o'n renvers'e: Kio ne pov'as est'i moder'ig'at'a, dev'as est'i evit'at'a.”
Far'iĝ'is nun ĉe mi fiks'a ide'o: Ĉiu'j milit'o'j dev'as ĉes'i. Kaj ĉiu hom'o dev'as laŭ'pov'e kun'help'i, por ke la hom'ar'o al'proksim'iĝ'u al tiu cel'o — se ankaŭ nur je mil'on'a lini'o. La scen'o'j'n, kiu'j'n mi vid'is tie supr'e en Bohem'uj'o, mi ne plu pov'is forges'i. Precip'e dum la nokt'o, vek'iĝ'int'e el profund'a dorm'o, mi sent'is en mi'a kor'o tiu'n vund'a'n dolor'o'n, kaj sam'temp'e en mi'a konscienc'o devadmonon — kvazaŭ iu al mi ordon'us: ”Mal'help'u, gard'u, ne toler'u ĝi'n!” Nur kiam mi tut'e vek'iĝ'is kaj re'memor'is, kiu mi est'as, mi ek'konsci'is pri mi'a sen'potenc'o: Kio'n mi do pov'as mal'help'i kaj antaŭ'gard'i? Oni sam'manier'e antaŭ la minac'e ekscit'it'a mar'o pov'us al mi ordon'i: Ne toler'u ĝi'n! El'ĉerp'u ĝi'n! — Kaj mi'a tuj'a pens'o — precip'e kiam mi aŭd'is li'a'n spir'ad'o'n — est'is la profund'e feliĉ'ig'a jen'o: ”Mi'a'n Friedrichon mi re'hav'as,” kaj mi en'profund'iĝ'is en tiu'n konsci'o'n kiel ebl'e plej viv'ec'e; tiam mi met'is mi'a'n brak'o'n ĉirkaŭ mi'a edz'o, kiu kuŝ'is apud mi, ne tim'ant'e li'a'n vek'iĝ'o'n, kaj kis'is li'n sur la buŝ'o'n.
Mi'a fil'o Rudolf tut'e prav'e ĵaluz'is si'a'n du'on'patr'o'n — tia sent'o ja antaŭ ne long'e est'is vek'iĝ'int'a en la kor'o de la et'ul'o.
Ĉar mi est'is for'ir'int'a el Grumitz ne adiaŭ'int'e li'n, ĉar mi, re'ven'int'e, ne unu'e li'n ĉirkaŭ'pren'is; ĉar mi ĝeneral'e dum la tut'a tag'o ne for'las'is mi'a'n edz'o'n — pro ĉiu'j ĉi kaŭz'o'j la kompat'ind'a knab'o iu'n maten'o'n plor'ant'e si'n ĵet'is sur mi'n kaj ĉirkaŭ'ant'e mi'a'n kol'o'n per si'a'j brak'o'j, ĝem'ant'e kri'is: ”Pa'nj'o, pa'nj'o, vi mi'n tut'e ne plu am'as!”
”Kia'n sen'senc'aĵ'o'n vi dir'as, infan'o?”
”Jes ... nur ... nur pa'ĉj'o'n ... Mi tut'e ne vol'as pli'grand'iĝ'i, se vi ne plu mi'n am'as ...”
”Ĉu ne plu am'i? Vi'n, mi'a'n juvel'o'n!” — Mi kis'is kaj kares'is la plor'ant'a'n infan'o'n — ”Vi, mi'a sol'a fil'o, mi'a fier'o, la ĝoj'o de mi'a est'ont'ec'o! Mi vi'n tiel, mi vi'n pli — ne, ne pli ol ĉio, sed tre'eg'e am'as.”
Post tiu scen'et'o, la am'o al mi'a knab'o far'iĝ'is pli vigl'a en mi'a kor'o. Dum la last'a temp'o la tim'o pri mi'a edz'o mi'n efektiv'e tiom pri'okup'is, ke mi iom'et'e mal'atent'is la kompat'ind'a'n Rudolf'o'n. La projekt'o'j, kiu'j'n Friedrich kaj mi kun'e far'is por la est'ont'ec'o, est'is jen'a'j: post fin'iĝ'o de la milit'o, eks'iĝ'o el la milit'serv'o kaj re'tir'iĝ'o en mal'grand'a'n, mal'kar'a'n lok'o'n, kie la kolonel'a pensi'o de Friedrich kaj mi'a al'don'o sufiĉ'us por ni'a modest'a mastr'um'ad'o. Ni antaŭ'ĝoj'is pri tiu sol'ec'a, sen'de'pend'a kun'est'ad'o, kiel par'o da jun'a'j ge'am'ant'o'j. Per la last'a'j tra'viv'it'a'j okaz'int'aĵ'o'j ni de'nov'e konvink'e est'is spert'int'a'j, ke ni est'as unu por la ali'a la tut'a mond'o. Ceter'e la et'a Rudolf nepr'e est'is en'ten'at'a en ĉi tiu komun'ec'o. Li'a eduk'ad'o est'os ni'a ĉef'a task'o. Ni ne intenc'is pas'ig'i la temp'o'n sen'okup'e kaj sen'cel'e: ni ekzempl'e est'is kun'met'int'a'j tut'a'n list'o'n da stud'o'j de ni kun'e far'ot'a'j. Inter la scienc'o'j est'is special'e unu fak'o de la leĝ'o'scienc'o, nom'e la inter'popol'a rajt'o, al kiu Friedrich intenc'is si'n dediĉ'i. Li vol'is, flank'e'las'ant'e ĉiu'j'n utopi'a'j'n kaj sentimental'a'j'n teori'o'j'n, ekzamen'i la praktik'a'n, real'a'n flank'o'n de pac'o inter popol'o'j. Per la leg'ad'o de Buckle — al kiu mi li'n est'is instig'int'a — per la ek'kon'o de la plej nov'a'j natur'scienc'a'j akir'aĵ'o'j, kiu'j'n mal'kaŝ'is al li la libr'o'j de Darwin, Bückner kaj ali'a'j, li est'is akir'int'a la konvink'o'n, ke la mond'o en'ir'as nov'a'n faz'o'n de ek'kon'o'j, kaj la laŭ'ebl'e plen'a al'propr'ig'o de tiu'j ĉi ek'kon'o'j ŝajn'is nun al li — krom la hejm'a'j ĝu'o'j — sufiĉ'a okup'o, por don'i al la viv'o kontent'ig'a'n en'hav'o'n.
Mi'a patr'o, kiu ankoraŭ neni'o'n sci'is pri ni'a'j intenc'o'j, far'is por ni tut'e mal'sam'a'j'n plan'o'j'n: ”Vi, Tilling, far'iĝ'os nun jun'a kolonel'o, kaj post dek jar'o'j vi sen'dub'e est'os general'o. Ĝis tiam cert'e nov'a milit'o okaz'os, kaj vi pov'os far'iĝ'i komand'ant'o de tut'a arme'a korpus'o — aŭ, kiu sci'as? vi akir'os la rang'o'n de ĉef'a milit'estr'o kaj al vi est'os ebl'e destin'it'a la grand'a feliĉ'o, re'hav'ig'i al la aŭstriaj arm'il'o'j ili'a'n — moment'e mal'hel'ig'it'a'n — plen'a'n bril'o'n. Kiam ni est'os en'konduk'int'a'j la nadl'o'paf'il'o'n, aŭ ebl'e sistem'o'n pli efik'a'n, ni cert'e sub'ig'os la prus'a'j'n sinjor'o'j'n.”
”Kiu sci'as?” mi dir'is, ”ebl'e la mal'amik'ec'o al la prus'o'j ĉes'os, ebl'e ni iam far'os inter'lig'o'n kun ili —”
Mi'a patr'o lev'is la ŝultr'o'j'n: ”Se nur la vir'in'o'j ne plu vol'us parol'i pri politik'o!” li dir'is mal'estim'e. ”Post tio, kio okaz'is, ni dev'as pun'i la arogant'ul'o'j'n, ni dev'as help'i la aneks'it'a'j'n (mi dir'as ’rab'it'a'j'n’) ŝtat'o'j'n, re'akir'i si'a'j'n sub'prem'it'a'j'n rajt'o'j'n; tio'n postul'as ni'a honor'o kaj la interes'o de ni'a potenc'o en Eŭrop'o. Ĉu amik'ec'o, lig'o kun tiu'j krim'ul'o'j? Neniam. Escept'e, se ili ven'us al ni humil'e ramp'ant'e.”
”Tiu'okaz'e,” rimark'ig'is Friedrich, ”oni ver'ŝajn'e met'us la pied'o'n sur ili'a'n nuk'o'n; lig'o'j'n oni cel'as kaj kontrakt'as nur kun tiu'j, kiu'j al ni impon'as, aŭ kiu'j pov'as ni'n protekt'i kontraŭ komun'a mal'amik'o, ego'ism'o est'as en politik'o la plej super'a princip'o.”
”Nu jes,” dir'is mi'a patr'o, ”se la eg'o nom'iĝ'as patr'uj'o, oni dev'as de'pend'ig'i de tia ego'ism'o ĉio'n ali'a'n; ”‘tiam ĉio est'as permes'at'a kaj postulat'a, kio ŝajn'as util'i al tiu eg'o.”
”Est'us nur dezir'ind'e,” respond'is Friedrich, ”ke la inter'rilat'o'j inter la ŝtat'a'j soci'o'j vid'ig'u la sam'a'n super'a'n civiliz'o'n, kiu'n ating'is la inter'rilat'o'j inter la individu'o'j per for'ig'o de la krud'a ego'ist'a kult'o de pugn'a per'fort'ec'o, kaj ke oni iom post iom pli bon'e kompren'u, ke la apart'a'j interes'o'j est'os plej efik'e akcel'at'a'j sen mal'util'ig'o de la fremd'a'j, sed kontraŭ'e kun'e kun ili.”
”Kio'n vi dir'as?” demand'is mi'a patr'o, met'ant'e la man'o'n al la orel'o. Kompren'ebl'e Friedrich ne dezir'is ripet'i kaj klar'ig'i si'a'n long'a'n fraz'o'n — kaj la diskut'o ĉes'is.
Konrad.”
Oni pov'as imag'i la ĝoj'eg'o'n, kiu'n nask'is en Lil'i tiu depeŝ'o.
Cert'e neni'u al'ven'ant'o tiel rav'e kaj ĝoj'eg'e est'as atend'at'a, kiel al'ven'ant'o el milit'o. Ja ne est'is nun la ”re'ven'o de la venk'int'o”
kiel oni ĝi'n oft'e prezent'as en la balad'o'j kaj gravur'aĵ'o'j; sed la hom'a'j sent'o'j de la am'ant'a fianĉ'in'o ne est'is ĝen'at'a'j de la patriot'a'j; kaj eĉ se kuz'o Konrad est'us konker'int'a la urb'o'n Berlino — mi opini'as, ke tio ne pov'us pli'ig'i la afabl'ec'o'n de la akcept'o de Lil'i.
Kompren'ebl'e est'us pli agrabl'e por li re'ven'i kun venk'int'a'j trup'o'j, help'int'e si'a'n imperi'estr'o'n konker'i la provinc'o'n Silezio. Tamen est'as ĉial honor'o por soldat'o, se li nur batal'is, eĉ se li est'as venk'it'o — eĉ fal'int'o; la last'a est'as precip'e glor'a.
Otto rakont'is, ke en la akademi'o de Wiener-Neustadt est'as honor'a tabul'o, sur kiu est'as en'skrib'it'a'j la nom'o'j de ĉiu'j lern'int'o'j, kiu'j hav'is la privilegi'o'n mort'i antaŭ la mal'amik'o. ”Tué à l’ennemi”, dir'as la franc'o'j, kaj tio est'as ind'ec'o tre estim'at'a en tiu land'o — kiel ĉiu'lok'e — precip'e ĉe la pra'patr'o'j. Ju pli da pra'patr'o'j de si'a famili'o la nep'o pov'as montr'i, kiu'j perd'is la viv'o'n en batal'o — ĉu gajn'it'a, ĉu perd'it'a — des pli li fier'iĝ'as, des pli li pov'as estim'i si'a'n nom'o'n, des mal'pli si'a'n viv'o'n. Por est'i ind'a je mort'ig'it'a'j pra'patr'o'j, oni est'as dev'ig'at'a ĝoj'eg'i pri mort'ig'o kaj mort'o.
Nu, des pli bon'e, ke tiel long'e, kiel ekzist'as milit'o'j, ekzist'as person'o'j, kiu'j trov'as por ili entuziasm'o'n, eĉ ĝu'o'n. Tamen la nombr'o de tia'j person'o'j iom post iom pli'mal'mult'iĝ'as kaj la nombr'o de soldat'o'j ĉiam pli'mult'iĝ'as ... kie'n tio fin'e ni'n konduk'os?
Al ne'toler'ebl'ec'o.
Kaj kie'n ĝi konduk'os?
Pri tio Konrad ne pens'is. Li'a kompren'o ankoraŭ bon'eg'e akord'iĝ'is kun la kon'at'a leŭtenant'a ari'o el la oper'o ”Blank'a sinjor'in'o”: ”Ha, kia plezur’ est'i soldat’ ha, kia plezur’ ...” Aŭskult'ant'e li'n, oni ver'e pov'is li'n envi'i pro la milit'ir'o, kiu'n li ĵus plen'um'is. Tia envi'o efektiv'e reg'is mi'a'n frat'o'n Otto. Tiu soldat'o re'ven'int'a el la sang'o- kaj fajr'o'bapt'o, kiu en si'a husar'a uniform'o jam antaŭ'e aspekt'is tiel kavalir'a kaj nun est'as ankaŭ ornam'it'a per honor'a cikatr'o sur la menton'o, kiu trov'iĝ'is mez'e de kugl'o'hajl'o, kiu ebl'e mort'ig'is mult'a'j'n mal'amik'o'j'n — si'n montr'is nun al li kun glor'kron'o de hero'ec'o.
”Ne est'is sukces'a milit'ir'o, tio'n mi dev'as konsent'i,” dir'is Konrad, ”tamen mi kun'port'as el ĝi kelk'a'j'n bel'a'j'n re'memor'o'j'n.”
”Rakont'u, rakont'u,” pet'eg'is Lil'i kaj Otto.
”Mi ne pov'as rakont'i mult'a'j'n detal'o'j'n — ĉio kuŝ'as mal'antaŭ mi kvazaŭ tra'viv'it'a delir'aĵ'o ... la pulv'o tre strang'e mal'sobr'ig'as. Ver'dir'e la ebri'ec'o, aŭ la febr'o — unu'vort'e la milit'a fervor'eg'o — komenc'iĝ'as jam dum la ek'marŝ'o. La dis'iĝ'o de la am'at'in'o ja est'is mal'ĝoj'a — est'is moment'o, kiu plen'ig'is la kor'o'n per melankoli'o — sed kiam mi est'is ekster'e kun la kamarad'o'j, mi dir'is al mi: nun mi plen'um'os la plej alt'a'n task'o'n de la viv'o, defend'i la patr'uj'o'n ... kaj kiam la muzik'ist'o'j ek'lud'is la Radetzky-marŝ'o'n kaj la silk'a'j fald'o'j de la standard'o'j flirt'is en la vent'o: mi dev'as konfes'i, ke en tiu moment'o mi ne vol'us re'turn'e'n ir'i — eĉ ne en la brak'o'j'n de am'o ... Tiam mi sent'is, ke mi nur est'us ind'a je tiu am'o, se mi far'us mi'a'n dev'o'n tie ekster'e apud mi'a'j frat'o'j ... Ni tut'e ne dub'is, ke ni est'as marŝ'ant'a'j al venk'o. Ni sci'is neni'o'n pri la abomen'a'j pint'kugl'o'j. Ili sol'a'j est'as kulp'a'j pri la mal'venk'o'j — mi cert'ig'as vi'n, ili traf'is ni'a'j'n vic'o'j'n kvazaŭ hajl'o ... kaj krom tio ni ankaŭ est'is mal'bon'e komand'at'a'j — Benedek, vi sci'iĝ'os, est'os vok'at'a antaŭ milit'a'n tribunal'o'n ... Ni dev'us est'i atak'int'a'j ... Se mi iam far'iĝ'us milit'estr'o — mi'a taktik'o est'us: Atak'i, ĉiam atak'i, okup'i la land'o'n de la mal'amik'o ... Tio est'as ja nur unu, nom'e la pli mal'facil'a manier'o de si'n'defend'o: Se dev'as est'i — antaŭ'ven'u, antaŭ'ven'u.
Efik'as venk'o'n nur atak'o sen'indulg'a, dir'as la poet'o. Sed pri tio ne est'as la afer'o: ne al mi trans'don'is la imperi'estr'o la super'a'n komand'o'n; mi do est'as sen'kulp'a pri la taktik'a'j mal'sukces'o'j — la general'o'j vid'u, kia'manier'e ili pov'os si'n sen'kulp'ig'i antaŭ si'a'j milit'estr'o kaj propr'a konscienc'o ni, oficir'o'j kaj trup'o'j, far'is ni'a'n dev'o'n; ni dev'is batal'i, tial ni batal'is. Kaj tio est'as special'a, bel'a sent'o ... Jam la atend'o, jam la ekscit'o, kiam oni renkont'as la mal'amik'o'n kaj konsci'as, ke la batal'o komenc'iĝ'os ... Tiu konsci'o, ke la moment'o est'as grav'a histori'a okaz'aĵ'o — kaj plu'e la fier'o, la ĝoj'o pri la propr'a kuraĝ'o — dekstr'e kaj mal'dekstr'e la mort'o, la grand'a, mister'a, kiu'n oni vir'ec'e kontraŭ'star'as —”
”Preciz'e kiel la kompat'ind'a Gottfried Tessow,” murmur'is Friedrich ... ”kompren'ebl'e — est'as ja la sam'a eduk'o —”
Konrad daŭr'ig'is fervor'e: ”La kor'o bat'as pli fort'e, la puls'o'j rapid'as, vek'iĝ'as kaj tio est'as la ver'a rav'o — la batal'em'o, ek'flam'as la koler'o — la mal'am'o al la mal'amik'o — kaj sam'temp'e la plej profund'a am'o al la minac'at'a patr'uj'o, kaj la antaŭ'e'n'rapid'ad'o, la batal'o far'iĝ'as ĝu'eg'o. Oni sent'as si'n trans'met'it'a en ali'a'n mond'o'n, kie la kutim'a'j sent'o'j kaj ide'o'j tut'e ali'iĝ'as: la viv'o far'iĝ'as ĉifon'aĵ'o, la mort'ig'o dev'o. Rest'as nur honor'o, hero'ec'o, la plej grandioz'a mem'ofer'em'o, ĉiu'j ali'a'j ide'o'j pere'is en la konfuz'o. Al'don'u la pulv'o'fum'o'n, la batal'kri'o'j'n ... mi cert'ig'as vi'n, est'as situaci'o, kiu'n oni ne pov'as kompar'i kun io ali'a. Nur dum ĉas'ad'o de tigr'o aŭ leon'o oni ebl'e spert'as la sam'a'n ekscit'ec'o'n, kontraŭ'star'ant'e frenez'iĝ'ant'a'j'n best'o'j'n kaj —”
”Jes,” inter'romp'is Friedrich, ”la batal'o kun la mort'minac'ant'a mal'amik'o, la fier'a dezir'eg'o li'n venk'i, plen'ig'as per strang'a volupt'o — pardon'u, onkl'in'o Maria — kiel ĉio, kio konserv'as aŭ re'nov'ig'as la viv'o'n, est'as rekompenc'at'a de la natur'o per ĝu'o. Tiel long'e kiel la hom'o, minac'at'a de sovaĝ'a'j — kvar- kaj du'krur'a'j — atak'ant'o'j, pov'is sav'i si'a'n viv'o'n nur per mort'ig'o de ili, la batal'o est'is por li ĝu'eg'o. Se en la milit'o kelk'foj'e la sam'a ĝu'eg'o plen'ig'as ni'n civiliz'it'a'j'n hom'o'j'n, tio est'as hered'a ne'konsci'a re'memor'o. Kaj por ke nun'temp'e, ĉar ne plu trov'iĝ'as nun en Eŭrop'o sovaĝ'ul'o'j kaj rab'best'o'j, tiu ĝu'eg'o ne tut'e perd'iĝ'u, ni kre'is por ni ne'real'a'j'n atak'ant'o'j'n. Ni dir'as: Atent'u: vi sur'hav'as blu'a'j'n vest'o'j'n kaj la ali'a'j tie trans'e est'as ruĝ'e vest'it'a'j; tuj kiam oni tri'foj'e bru'bat'os la man'o'j'n, la ruĝ'vest'ul'o'j ali'form'iĝ'os je tigr'o'j kaj por ili vi, blu'vest'ul'o'j, far'iĝ'os rab'best'o'j. Do atent'u: Unu, du, tri — sonor'as la signal'o, tambur'as por atak'o — antaŭ'e'n — for'manĝ'eg'u unu'j la ali'a'j'n! — Kaj kiam dek mil, aŭ laŭ la pli'mult'ig'it'a arme'o, cent'mil ne'real'a'j tigr'o'j kun batal'kri'o'j si'n reciprok'e apud P-vilaĝ'o est'os for'manĝ'eg'int'a'j, oni tio'n nom'os la histori'a P-vilaĝ'a batal'o; la iniciat'int'o'j post'e kun'ven'os ĉirkaŭ verd'a kongres'tabl'o en iu K-urb'o, ord'ig'os sur la land'kart'o kelk'a'j'n lini'o'j'n de'lok'ig'it'a'j'n, marĉand'os pri sum'o'j de kontribu'o, sub'skrib'os paper'o'n, kiu est'os en'skrib'it'a en la jar'libr'o'j sub la titol'o ”Pac'o de la K-urb'o”; post'e ili de'nov'e tri'foj'e bru'bat'os la man'o'j'n, dir'ant'e al la rest'ant'a'j ru ̧- kaj blu'vest'ul'o'j: ĉirkaŭ'pren'u vi'n reciprok'e, hom'frat'o'j.”
Kvankam est'is batal'halt'o kaj la pac'o preskaŭ cert'ig'it'a, la loĝ'ant'ar'o ankoraŭ tim'is kaj mal'fid'is. La ide'o'n, ke la kask'it'a'j tigr'o'j ili'n dis'ŝir'us, se ili pov'us, oni ne facil'e for'pren'is de ili; la tri man'prem'o'j de Nikolsburg ne pov'is for'ig'i la efekt'o'n de la tri man'prem'o'j de la milit'a deklar'o, nek pov'is sufiĉ'i por ke la kamp'ar'an'ar'o rigard'u la prus'o'j'n kiel hom'frat'o'j'n. La nur'a nom'o de la kontraŭ'batal'ant'a popol'o hav'as en temp'o de milit'o tut'a'n nombr'o'n da apud'a'j signif'o'j — ĝi ne plu est'as la nur'a nom'o de ras'o de la moment'e konker'at'a naci'o, ĝi far'iĝ'as sinonim'o de ”mal'amik'o” kaj en'hav'as la tut'a'n abomen'o'n esprim'it'a'n per tiu vort'o.
Tial okaz'is, ke la kamp'ar'an'o'j trem'is, kvazaŭ lup'o'j ili'n atak'us, kiam prus'a loĝ'ig'a serĝent'o ven'is por proviz'i loĝ'ej'o'j'n por iu taĉment'o. Mult'a'j vid'ig'is ne nur tim'o'n, sed ankaŭ mal'am'o'n, kaj opini'is, ke ili plen'um'as patriot'a'n dev'o'n mal'util'ant'e al prus'o — el kaŝ'ej'o for'send'ant'e paf'il'kugl'o'n al la ”mal'amik'o”. Tio oft'e okaz'is, kaj kiam la kulp'ul'o est'is trov'it'a, li sen'ceremoni'e est'is ekzekut'it'a. Tia'j ekzempl'o'j efik'is, ke la hom'o'j kaŝ'is si'a'n mal'am'o'n kaj sen kontraŭ'star'o akcept'is la loĝ'ig'ot'a'j'n soldat'o'j'n. Tiam ili mir'ant'e vid'is, ke la ”mal'amik'o'j” ver'e est'as bon'kor'a'j, afabl'a'j kaj honest'e pag'ant'a'j proksim'ul'o'j.
Iu'n maten'o'n — est'is dum la unu'a'j tag'o'j de aŭgust'o — mi sid'is en la bibliotek'o rigard'ant'e ekster'e'n tra la mal'ferm'it'a'j fenestr'o'j, de kie oni hav'as vast'a'n perspektiv'o'n al la kamp'ar'o.
Ŝajn'is al mi, ke mi vid'as de mal'proksim'e ar'et'o'n da rajd'ant'o'j mov'iĝ'ant'a'j en mi'a'n direkt'o'n.
”Prus'a en'loĝ'ig'ant'ar'o,” est'is mi'a unu'a pens'o. Mi star'ig'is la teleskop'o'n, kiu est'is en la ĉambr'o kaj rigard'is al la dub'a punkt'o. Ĝust'e: Rot'o de proksim'um'e dek rajd'ant'o'j kun flirt'ant'a'j nigr'e-blank'a'j flag'et'o'j sur la lanc'o'pint'o'j. Inter ili est'is unu pied'ir'ant'a, ĉas'vest'o'n sur'hav'ant'a. Kial tiu tia'manier'e pied'ir'is inter la ĉeval'o'j? ... Ĉu mal'liber'ul'o? ... La lorn'o ne est'is sufiĉ'e efik'a — mi ne pov'is re'kon'i, ĉu la supoz'it'a mal'liber'ul'o ebl'e est'is unu el ni'a'j arb'ar'ist'o'j.
Tamen mi dev'is inform'i la dom'an'o'j'n pri la ven'ont'a fatal'o. Mi rapid'e for'las'is la bibliotek'o'n por serĉ'i mi'a'n patr'o'n kaj onkl'in'o'n Maria. Mi trov'is ili'n ambaŭ en la salon'o: ”La prus'o'j ven'as, la prus'o'j ven'as!” mi sen'spir'e anonc'is.
Oni ĉiam ĝoj'as, kiam oni kiel unu'a sci'ig'as grav'a'n okaz'aĵ'o'n. ”La diabl'o ili'n for'pren'u,” est'is la ne tre gast'em'a esprim'o de mi'a patr'o, sed onkl'in'o Maria ĝust'e kompren'is, dir'ant'e: ”Mi tuj don'os al sinjor'in'o Walter ordon'o'j'n por la neces'a'j prepar'o'j.”
”Kaj kie est'as Otto?” mi demand'is ”Li'n oni dev'as sci'ig'i kaj avert'i, por ke li ne montr'u si'a'n mal'am'o'n al la prus'o'j ... ke li ne mal'ĝentil'e ag'u kontraŭ la gast'o'j.”
”Otto ne est'as hejm'e,” respond'is mi'a patr'o, ”li fru'maten'e for'ir'is ĉas'i perdrik'o'j'n. Domaĝ'e, ke vi ne vid'is kiel bel'e li aspekt'as en si'a ĉas'vest'o ... li far'iĝ'os bel'eg'a vir'o — mi ĝoj'as pri li.”
Dum'e la dom'o plen'iĝ'is per bru'o; oni aŭd'is rapid'a'j'n paŝ'o'j'n kaj ekscit'it'a'j'n voĉ'o'j'n.
”Ili jam al'ven'as, la fanfaron'ul'o'j,” ek'ĝem'is mi'a patr'o.
La pord'o mal'ferm'iĝ'is kaj Franz, la ĉambr'ist'o, vigl'e al'kur'is: ”La prus'o'j, la prus'o'j!” li kri'is, kiel oni kri'as ”fajr'o, fajr'o!”
”IIi ne for'manĝ'os ni'n,” dir'is mi'a patr'o mal'bon'humor'e.
”Sed ili al'konduk'as iu'n,” daŭr'ig'is la hom'o per trem'ant'a voĉ'o, ”grumitzanon — mi ne kon'as li'n — kiu paf'is al ili kaj kiu ne paf'us al tia kanajl'ar'o? ... Sed ĉi tiu'n oni pere'ig'os.”
Nun oni aŭd'is bru'o'n de al'ven'ant'a'j ĉeval'o'j kaj de voĉ'o'j. Ni el'ir'is en la vestibl'o'n kaj rigard'is tra la fenestr'o'j en la kort'o'n.
Ĵus al'ven'is rajd'ant'e la ulan'o'j kaj en mez'o de ili — kun fier'a, pal'a mien'o — Otto, mi'a frat'o.
Mi'a patr'o laŭt'ig'is kri'o'n kaj rapid'e mal'supr'e'n'ir'is la ŝtup'ar'o'n. Ek'halt'is mi'a kor'bat'o. Kio minac'is, est'is terur'a. Se Otto ver'e paf'is al la prus'a'j soldat'o'j — kaj tio est'us laŭ li'a karakter'o — mi ne kuraĝ'is pri'pens'i la konsekvenc'o'j'n ...
Por sekv'i mi'a'n patr'o'n, mi ne hav'is la fort'o'n. Konsol'o'n kaj help'o'n en ĉiu'j ĉagren'o'j mi ĉiam serĉ'is nur ĉe Friedrich. Mi do reg'is mi'n por ir'i en la ĉambr'o'n de Friedrich. Sed antaŭ ol mi tie'n al'ven'is, mi'a patr'o re'ven'is, sekv'at'a de Otto. Laŭ ili'a'j mien'o'j mi vid'is, ke la danĝer'o est'is pas'int'a.
La aŭskult'ad'o est'is kon'ig'int'a la jen'o'n: La paf'o okaz'is hazard'e. Kiam la ulan'o'j al'ven'is, Otto dezir'is vid'i ili'n de proksim'e; li trans'kur'is la kamp'o'n, fal'et'is, fal'is apud voj'kav'o kaj dum'e li'a paf'il'o mal'ŝarĝ'iĝ'is. Unu'e la el'dir'o de la jun'a ĉas'ist'o ne konvink'is la prus'o'j'n; ili do ĉirkaŭ'is li'n kaj konduk'is li'n kiel mal'liber'ul'o'n en la kastel'o'n. Sed kiam ili aŭd'is, ke la jun'ul'o est'as fil'o de general'o Althaus kaj milit'lern'ant'o, ili akcept'is li'a'n sen'kulp'ig'o'n: ”Fil'o de soldat'o, si'n mem dediĉ'ant'a al la milit'ist'a profesi'o, paf'os al mal'amik'a'j soldat'o'j en lojal'a batal'o, sed ne en temp'o de batal'halt'o kaj ne insid'em'e.” Post tiu'j ĉi vort'o'j de mi'a patr'o la prus'a sub'oficir'o liber'ig'is mi'a'n frat'o'n.
”Kaj ĉu vi ver'e est'as sen'kulp'a?” mi demand'is Otton, ”ĉar pro vi'a mal'am'o al la prus'o'j mi ne mir'us, se —”
Li ne'is per la kap'o: ”Mi esper'ebl'e hav'os en mi'a viv'o sufiĉ'e da okaz'o'j,” li respond'is, ”paf'i al kelk'a'j el ili — sed ne el embusk'o — ne sen el'met'o de mi'a brust'o al ili'a'j kugl'o'j.”
”Brav'e, mi'a fil'o!” dir'is mi'a patr'o, rav'it'a de tiu'j vort'o'j.
Mi ne pov'is part'o'pren'i en tiu rav'o. Ĉiu'j ĉi fraz'o'j, per kiu'j oni tiel mal'estim'e kaj fanfaron'e pri'trakt'as la propr'a'n kaj la ali'ul'a'n viv'o'j'n, hav'as por mi mal'agrabl'a'n son'o'n. Tamen mi kor'e ĝoj'is, ke la afer'o hav'is tiu'n rezult'o'n. Kiel terur'e est'us por mi'a kompat'ind'a patr'o, se tiu'j hom'o'j est'us tuj mort'pun'int'a'j la supoz'it'a'n krim'ul'o'n. Tiam la mal'bon'a milit'o, kiu ĝis nun indulg'is ni'a'n dom'o'n, est'us ĝi'n mal'feliĉ'ig'int'a ...
La dir'it'a taĉment'o al'ven'is por prepar'i loĝ'ej'o'j'n. La kastel'o Grumitz est'is elekt'it'a por gast'ig'i du kolonel'o'j'n kaj ses oficir'o'j'n de la prus'a arme'o. La soldat'ar'o loĝ'os en la vilaĝ'o, du soldat'o'j gard'o'star'os en la kastel'a kort'o.
Kelk'a'j'n hor'o'j'n post la al'ven'o de la proviz'ist'o'j al'ven'is ankaŭ la mal'liber'vol'a'j kaj ne'invit'it'a'j gast'o'j. De kelk'a'j tag'o'j ni ni'n est'is prepar'int'a'j por tiu okaz'o, kaj sinjor'in'o Walter est'is zorg'e pret'ig'int'a ĉiu'j'n ĉambr'o'j'n kaj lit'o'j'n por la gast'o'j. Krom tio la kuir'ist'o si'n est'is proviz'int'a per sufiĉ'e da manĝ'aĵ'o, kaj la kel'o en'hav'is grand'a'n nombr'o'n da plen'a'j barel'o'j kaj mal'nov'a'j botel'o'j: la prus'a'j sinjor'o'j ne sent'os iu'n mank'o'n ĉe ni.
Precip'e Lori, la koket'a Lori, kiu la sam'a'n tag'o'n est'is al'ven'int'a el Vieno, aŭd'int'e ke ĉe'est'as fremd'a'j oficir'o'j, est'is el'pak'int'a si'a'n plej bel'a'n rob'o'n kaj si'n est'is ornam'int'a per freŝ'a'j roz'o'j.
Ŝi evident'e intenc'is konfuz'i la kap'o'n al unu aŭ ali'a reprezent'ant'o de la mal'amik'a arme'o. Nu, mi ne mal'help'os ŝi'a'n konker'o'n de ĉiu'j prus'a'j batalion'o'j — se ŝi nur evit'os Friedrichon ... Lil'i, la feliĉ'a fianĉ'in'o, sur'hav'is hel'e blu'a'n rob'o'n; Roz'a — ver'ŝajn'e ankaŭ kontent'a, ke ŝi pov'as si'n re'e montr'i al jun'a'j kavalir'o'j — est'is vest'it'a per roz'kolor'a muslin'o, nur mi, opini'ant'e, ke milit'a temp'o — eĉ se oni ne pri'plor'as iu'n mort'int'o'n — est'as ĉiam funebr'a temp'o, est'is sur'met'int'a nigr'a'n tualet'o'n.
Mi ankoraŭ memor'as la strang'a'n impres'o'n, kiu'n mi hav'is, kiam mi tiu'n tag'o'n en'ir'is la salon'o'n, en kiu la ali'a'j jam est'is kun'ven'int'a'j. Bril'o, gaj'ec'o, nobl'a luks'o — la ornam'e vest'it'a'j vir'in'o'j, la bel'a'j uniform'o'j: kia kontrast'o kun la antaŭ ne long'e vid'it'a'j scen'o'j de mizer'o, mal'pur'ec'o kaj terur'o! Kaj est'as ja la bril'ul'o'j, gaj'ul'o'j, nobel'o'j mem, kiu'j mem'vol'e okaz'ig'as la milit'a'n mizer'o'n, kiu'j vol'as far'i neni'o'n por ĝi'n for'ig'i, kiu'j kontraŭ'e ĝi'n laŭd'eg'as kaj per or'a'j galon'o'j kaj stel'o'j montr'as, kiom ili fier'iĝ'as pri tio, ke ili est'as la akcel'ant'o'j kaj help'ant'o'j de tiu sistem'o de mizer'o. Mi'a en'ir'o inter'romp'is la inter'parol'ad'o'n de la divers'a'j grup'o'j, ĉar ĉiu'j ni'a'j prus'a'j gast'o'j est'is prezent'ot'a'j al mi, — plej mult'a'j kun nobel'e son'ant'a'j nom'o'j fin'iĝ'ant'a'j per ”ow” kaj ”itz,” mult'e da ”von” kaj eĉ unu princ'id'o — iu Heinrich, mi ne sci'as la kiom'a, el la gent'o Reuss.
Tia'j do est'is ni'a'j mal'amik'o'j: Perfekt'a'j ”gentlemen” kun la plej gent'il'a'j laŭ'societ'a'j manier'o'j. Nu ver'e, oni ja bon'e sci'as, ke kiam hodiaŭ oni milit'as kontraŭ najbar'a naci'o, oni ne batal'as kontraŭ hun'o'j aŭ vandal'o'j; sed tamen est'us pli laŭ'natur'e prezent'i al si la mal'amik'o'n kiel sovaĝ'ul'o'n, kaj oni nur mal'facil'e konsent'as, ke li est'as an'o de egal'rang'a kultur'o.
”Di'o, kiu per la fort'o de vi'a defend'o venk'as la kontraŭ'ul'o'j'n de tiu'j, kiu'j fid'as al vi, aŭskult'u ni'n, kiu'j pet'eg'as vi'a'n kompat'o'n, por ke, sub'ig'int'e la furioz'a'j'n mal'amik'o'j'n, ni pov'u dank'i vi'n etern'e.” Tia'manier'e est'is predik'int'a ĉiu'dimanĉ'e la Grumitza pastr'o. Kia'manier'e do la aŭskult'ant'ar'o dev'is imag'i la furioz'a'j'n mal'amik'o'j'n? Cert'e ne tia'j'n, kia'j est'is nun la ĝentil'a'j nobel'o'j propon'ant'a'j si'a'n brak'o'n al la ĉe'est'ant'a'j sinjor'in'o'j, por ili'n konduk'i al la tag'manĝ'o ... Ceter'e tiu'foj'e Di'o est'is plen'um'int'a la pet'o'n de la ali'a'j, sub'prem'int'e ni'a'n furioz'o'n — la furioz'a mort'iĝ'em'a mal'amik'o, kiu est'is venk'it'a per la fort'o de la di'a defend'o (ni prefer'e nom'is ĝi'n nadl'o'paf'il'o), est'is ni . — Ho sankt'a absurd'aĵ'o! ... Tia'j est'is proksim'um'e mi'a'j pens'o'j, kiam ni sid'iĝ'is ĉe la tabl'o riĉ'e ornam'it'a per flor'o'j kaj frukt'o'plad'o'j. Ankaŭ la arĝent'aĵ'o'j'n oni laŭ ordon'o de la dom'mastr'o est'is el'pren'int'a el la kaŝ'ej'o. Mi sid'is inter impres'ig'a kolonel'o kun ”ow” kaj graci'a leŭtenant'o kun ”itz”. Lil'i kompren'ebl'e apud si'a fianĉ'o; Roz'a est'is konduk'it'a al la tabl'o de la princ'id'o Heinrich, kaj la malic'a Lori efektiv'e est'is sukces'int'a sid'i apud mi'a Friedrich. Kial ne? Malgraŭ tio, mi neniel est'us ĵaluz'a, li ja est'is mi'a Friedrich, plej mi'a ...
Oni tre mult'e kaj gaj'e inter'parol'is. Post la spert'it'a'j lac'ig'o'j kaj sen'ig'o'j, la prus'o'j evident'e si'n sent'is tre kontent'a'j de'nov'e fest'i ĉe bon'e proviz'it'a tabl'o kaj en bon'a societ'o; kaj la konsci'o, ke la fin'it'a milit'ir'o est'is venk'a, cert'e kun'help'is vigl'ig'i ili'a'n bon'humor'o'n. Sed ankaŭ ni, la venk'it'o'j, vid'ig'is neni'a'n koler'o'n kaj hont'o'n kaj pen'is lud'i la rol'o'n de kiel ebl'e plej afabl'a'j gast'ig'ant'o'j. Cert'e al mi'a patr'o — laŭ li'a kon'at'a karakter'o — tia rol'o dev'is est'i iom pen'ig'a; sed li ĝi'n plen'um'is kun perfekt'a ĝentil'ec'o. La plej mal'gaj'a el ni est'is Otto. Pro li'a mal'am'o al la prus'o'j, pro li'a dezir'eg'o for'pel'i la mal'amik'o'n el la land'o, est'is al li vid'ebl'e tre mal'agrabl'e, nun est'i dev'ig'at'a ĝentil'e prezent'i al la sam'a mal'amik'o pipr'o'n kaj sal'o'n, anstataŭ li'n tra'pik'i per bajonet'o. La tem'o'n pri milit'o oni zorg'em'e evit'is en la inter'parol'o. Ni kondut'is kontraŭ la fremd'ul'o'j, kvazaŭ ili est'us ekskurs'ant'o'j okaz'e vizit'ant'a'j ni'a'n region'o'n, kaj ili mem ankoraŭ pli tim'em'e evit'is alud'i la fakt'o'n, ke ili loĝ'is ĉe ni kiel ni'a'j venk'int'o'j. Mi'a jun'a leŭtenant'o eĉ prov'is mi'n am'ind'um'i. Li je si'a honor'o kaj tali'o ĵur'is, ke neni'e est'as pli hejm'ec'e ol en Aŭstrio, kaj ke tie ĉi (kun flank'e'n'ig'it'a rigard'o} trov'iĝ'as la plej ĉarm'a'j vir'in'o'j de la mond'o. Mi konfes'as, ke mi ankaŭ iom'et'e koket'is kun la bel'a fil'o de Mars'o; kaj tio okaz'is, por montr'i al Lori Griesbach kaj al ŝi'a najbar'o, ke, se plaĉ'us al mi, mi mi'n pov'us venĝ'i ... sed li, tie trans'e, rest'is tiel trankvil'a — kiel mi ankaŭ est'is en la fund'o de mi'a kor'o. Est'us pli prudent'e kaj laŭ'cel'e, se mi'a atak'em'a leŭtenant'o est'us cel'int'a si'a'j'n mort'ig'a'j'n okul'paf'o'j'n al la bel'a Lori. Konrad kaj Lil'i kiel ge'fianĉ'o'j (tia'j'n hom'o'j'n oni ja dev'us met'i mal'antaŭ krad'o'j'n) tut'e mal'kaŝ'e inter'ŝanĝ'is am'rigard'o'j'n kaj flustr'is, kaj sekret'e tint'ig'is si'a'j'n glas'o'j'n kun'e, kaj far'is ali'a'j'n simil'a'j'n salon'am'a'j'n manovr'o'j'n. Kaj kiel ŝajn'is al mi, tri'a flirt'aĵ'o okaz'is. Nom'e la german'a princ'id'o — Heinrich la tiom'a — tre intim'e inter'parol'is kun mi'a frat'in'o Roz'a, sam'temp'e vid'ig'ant'e sur si'a'j trajt'o'j sincer'a'n admir'o'n. Post fin'it'a manĝ'o oni re'ir'is en la salon'o'n, en kiu nun la lustr'o dis'send'is fest'a'n lum'o'n.
La teras'a pord'o est'is mal'ferm'it'a. Ekster'e la varm'et'a somer'a nokt'o est'is plen'a de mild'a lun'lum'o. Mi el'paŝ'is. La nokt'a astr'o ĵet'is si'a'j'n radi'o'j'n sur la fojn'odor'ant'a'j'n herb'ej'o'j'n de la park'o kaj arĝent'bril'e si'n spegul'is en la lag'et'o mal'antaŭ'e ...
Ĉu ĝi ver'e est'is la sam'a lun'o, kiu antaŭ ne long'e vid'ig'is al mi la amas'o'n da kadavr'o'j apog'it'a'j al tomb'ej'a mur'o, ĉirkaŭ'it'a'j de kri'eg'ant'a'j rab0bird'o'j? Kaj ĉu ili est'is la sam'a'j hom'o'j ĉi tie en la salon'o — prus'a oficir'o ĵus mal'ferm'is la fortepian'o'n por lud'i Mendelssohnan sen'vort'a'n kant'o'n — ĉu ili est'is la sam'a'j, kiu'j antaŭ ne long'e batal'is per la sabr'o, por tra'fend'i hom'a'j'n krani'o'j'n? ...
Post moment'o el'ir'is ankaŭ princ'id'o Heinrich kaj Roz'a. Ne vid'ant'e mi'n en mi'a mal'lum'a angul'o, ili mi'n preter'pas'is. Jen ili halt'is, apog'it'a'j sur la balustrad'o, proksim'e, tre proksim'e unu de la ali'a. Mi eĉ supoz'as, ke la jun'a prus'o — la mal'amik'o — ten'is la man'o'n de mi'a frat'in'o en si'a. Ili inter'parol'is mal'laŭt'e; tamen kelk'a'j vort'o'j el la princ'id'a parol'ad'o al'ven'is al mi: ”Ĉarm'a knab'in'o ... subit'a, venk'cert'a pasi'o ... sopir'o al hejm'a feliĉ'o ... kuboj ĵet'it'a'j ... pro kompat'o ne dir'u ’ne’! ... Ĉu mi do inspir'as al vi abomen'o'n?” Roz'o ne'e sku'is la kap'o'n.
Tiam li al'met'is ŝi'a'n man'o'n al si'a'j lip'o'j kaj prov'is ĉirkaŭ'pren'i ŝi'a'n tali'o'n. Ŝi, bon'e eduk'it'a, rapid'e si'n liber'ig'is.
Ha, mi preskaŭ prefer'is, ke la mild'a lum'o est'us montr'int'a am'kis'o'n ... Post tiom da scen'o'j de mal'am'o kaj akr'a mizer'o, kiu'j'n mi antaŭ ne long'e dev'is rigard'i, scen'o de am'o kaj ĝu'o est'us est'int'a por mi kvazaŭ kompens'o.
”Ho, — est'as vi, Mart'a!”
Roz'a est'is rimark'int'a mi'n — unu'e tre terur'ig'it'a, ke iu spion'is tiu'n scen'o'n, sed baldaŭ trankvil'ig'it'a, ĉar est'is nur mi.
Tre'eg'e embaras'it'a kaj konstern'it'a est'is la princ'id'o. Li ir'is al mi.
”Mi ĵus propon'is mi'a'n man'o'n al vi'a frat'in'o, sinjor'in'o.
Bon'vol'u est'i al mi favor'a. Mi'a ag'ad'manier'o sen'dub'e ŝajn'as al vi ambaŭ iom'et'e tro'rapid'a, eĉ mal'tim'a. Ali'temp'e mi cert'e est'us ag'int'a pli pri'pens'e kaj pli modest'e — sed dum la last'a'j semajn'o'j mi kutim'is antaŭ'e'n'rajd'i rapid'e kaj kuraĝ'eg'e — ne est'is permes'it'a'j ŝancel'iĝ'o kaj tim'o — kaj tio'n, kio'n mi far'is en la milit'o, mi nun instinkt'e de'nov'e praktik'is, en afer'o de am'o ... Pardon'u al mi — kaj est'u al mi favor'a. Ĉu vi silent'as, graf'in'o? Ĉu vi rifuz'us al mi ŝi'a'n man'o'n?”
”Mi'a frat'in'o ne pov'as tiel rapid'e decid'i pri si'a sort'o,” mi dir'is por help'i al Roz'a, kiu star'is tie emoci'it'a kaj kun de'turn'it'a kap'o. ”Ĉu ni'a patr'o don'os si'a'n konsent'o'n al edz'in'iĝ'o kun ’mal'ami'ko’, ĉu Roz'a respond'e sent'as la tiel subit'e inspir'it'a'n am'o'n — kiu pov'as tio'n sci'i hodiaŭ?”
”Mi tio'n sci'as,” respond'is ŝi, kaj etend'is al la jun'ul'o ambaŭ man'o'j'n. Kaj li ŝi'n avid'e al'tir'is al si'a kor'o.
”Ho, vi mal'saĝ'a'j infan'o'j!” mi dir'is kaj ir'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n mal'antaŭ'e'n ĝis la salon'pord'o, por mal'help'i, ke — almenaŭ en tiu moment'o — iu el'ir'u.
Mi'a patr'o ne kontraŭ'star'is. Mi est'is pens'int'a, ke li'a mal'am'o al la prus'o'j mal'ebl'ig'us li'n akcept'i en si'a'n famili'o'n unu el la mal'amik'a'j milit'ist'o'j; sed ĉu li tut'e dis'ig'is la individu'a'n demand'o'n de la naci'a — (kutim'a ag'ad'manier'o: ”Mi mal'am'as ili'n kiel naci'o'n, ne kiel individu'o'j'n,” oni oft'e aŭd'as asert'i, kvankam tio est'as sen'senc'aĵ'o, kvazaŭ oni dir'us: ”Mi mal'ŝat'as vin'o'n kiel trink'aĵ'o'n, sed mi volont'e en'glut'as ĉiu'n gut'o'n de ĝi” — sed ne est'as neces'e, ke kutim'a fraz'o est'u raci'a — kontraŭ'e) ĉu la glor'am'o li'n super'is kaj li sent'is si'n flat'it'a pri bo'parenc'iĝ'o kun la princ'a gent'o Reuss; ĉu fin'e okaz'is, ke la tiel romantik'e el'montr'it'a, subit'a am'o de la ge'jun'ul'o'j li'n kor'tuŝ'is: resum'e, li dir'is sufiĉ'e liber'vol'a'n ”jes”. Mal'pli konsent'a est'is onkl'in'o Maria. ”Ne'ebl'e,” est'is ŝi'a unu'a kri'o. ”La princ'id'o est'as ja luter'an'o.” Sed fin'e ŝi si'n konsol'is per la esper'o, ke Roz'a ver'ŝajn'e konvert'os si'a'n edz'o'n. La plej mal'kontent'a est'is Otto. ”Dir'u,” li opini'is, ”kiam la milit'o re'komenc'iĝ'os — ĉu vi vol'as ke mi el'pel'u mi'a'n bo'frat'o'n el la land'o?” Sed ankaŭ al li oni klar'ig'is la fam'a'n teori'o'n de la diferenc'o inter naci'o kaj individu'o, kaj je mi'a mir'eg'o, ĉar mi neniam ĝi'n kompren'is — li kompren'is ĝi'n.
Kiel rapid'e kaj facil'e en feliĉ'a'j cirkonstanc'o'j oni forges'as la tra'viv'it'a'n mizer'o'n. Ekzist'is inter ni du par'o'j da am'ant'o'j — aŭ, mi tio'n dir'as mal'tim'e, tri, ĉar Friedrich kaj mi, la edz'iĝ'int'a'j, ne mal'pli am'ind'um'is unu la ali'a'n ol la ge'fianĉ'o'j —kaj pro tiom da am'ant'a'j par'o'j est'is en ni'a mal'grand'a rond'o kompren'ebl'e ĝoj'eg'a humor'o. La kastel'o Grumitz est'is dum la sekv'ant'a'j kelk'a'j tag'o'j lok'o plen'a de gaj'ec'o kaj feliĉ'eg'o. Mi ankaŭ sent'is, ke iom post iom la terur'a'j bild'o'j de la pas'int'a'j semajn'o'j mal'aper'is el mi'a memor'o. Ne sen konscienc'riproĉ'o mi spert'is, ke mi'a antaŭ ne long'e tiel pasi'a kun'sent'o kun la sufer'ant'o'j, dum moment'o'j tut'e for'iĝ'is. — El la ekster'a mond'o al'ven'is ankoraŭ mal'ĝoj'a'j sci'ig'o'j: plend'o'j de la hom'o'j, kiu'j en la milit'o est'is perd'int'a'j si'a'n hav'aĵ'o'n kaj am'at'a'j'n parenc'o'j'n; inform'o'j pri minac'ant'a'j bankrot'o'j, pri komenc'iĝ'ant'a'j epidemi'o'j. La ĥoler'o, oni dir'is, montr'iĝ'as inter la prus'a soldat'ar'o — eĉ en ni'a vilaĝ'o oni konstat'is unu okaz'o'n, sed dub'a'n.
”Est'as ebl'e disenteri'o — ĝi montr'iĝ'as ĉiu'jar'e en somer'o,”
oni dir'as, por si'n konsol'i. Oni nur ĉiam for'pel'u la mal'ĝoj'a'j'n pens'o'j'n kaj mal'bon'a'j'n konjekt'o'j'n: ”Est'as neni'o” — ”est'as pas'int'a” — ”okaz'os neni'o” — est'as tiel facil'e tio'n imag'i. Oni nur bezon'as fort'e ne'i per la kap'o kaj la mal'agrabl'a'j ide'o'j est'as for'pel'it'a'j ...
”Aŭskult'u, Mart'a,” dir'is iu'n tag'o'n la feliĉ'a fianĉ'in'o, ”tiu milit'o cert'e est'is terur'aĵ'o, sed tamen mi dev'as ĝi'n ben'i. Ĉu sen ĝi mi est'us far'iĝ'int'a tiel super'mezur'e feliĉ'a, kiel mi est'as nun? Ĉu mi iam est'us kon'at'iĝ'int'a kun Heinrich? Kaj li — ĉu li iam est'us trov'int'a fianĉ'in'o'n tiel am'em'a'n?”
”Nu bon'e, kar'a Roz'a, mi volont'e konsent'as, vi'a'j du feliĉ'a'j kor'o'j kompens'u la mult'a'j'n mil'o'j'n da romp'it'a'j ...”
”Ne pri individu'a'j sort'o'j est'as la demand'o, Mart'a. Ankaŭ en'tut'e la milit'o al'port'as al la venk'int'o'j grand'a'n profit'o'n, do al tut'a popol'o. Vi dev'us aŭd'i kia'manier'e mi'a Heinrich parol'as pri tio. Li dir'as, ke Prus'uj'o est'as nun fam'a naci'o — en la arme'o reg'as ĝoj'eg'o kaj entuziasm'a dank'em'o al la general'o'j, kiu'j ĝi'n konduk'is al la venk'o ... El tio nask'iĝ'is al la german'a kultur'o, komerc'o, aŭ ĉu li ebl'e dir'is al la german'a bon'stat'o — mi ne pi'u memor'as preciz'e ... la histori'a misi'o ... nu, vi dev'us aŭd'i li'n.”
”Kial vi'a fianĉ'o ne parol'as prefer'e pri vi'a reciprok'a am'o, anstataŭ pri politik'a'j kaj milit'ist'a'j afer'o'j?”
”Ho, ni parol'as pri ĉio — kaj ĉio, kio'n li dir'as est'as por mi kvazaŭ muzik'o ... Mi tial bon'e kompren'as li'a'n fier'o'n kaj li'a'n feliĉ'o'n est'i part'o'pren'int'a en tiu milit'o por la reĝ'o kaj la patr'uj'o —”
”Kaj est'i sam'temp'e akir'int'a tiel am'a'n fianĉ'in'et'o'n,” mi al'don'is.
Al mi'a patr'o tre plaĉ'is li'a est'ont'a bo'fil'o — kaj al kiu ne plaĉ'us la bel'eg'a jun'ul'o? Tamen li don'is al li si'a'n konsent'o'n kaj ben'o'n nur kondiĉ'e: ”Kiel hom'o, soldat'o kaj princ'id'o vi est'as por mi ĉiu'rilat'e estim'ind'a, kar'a Reuss,” li ripet'e dir'is, ”sed kiel prus'a oficir'o mi vi'n kompren'ebl'e tut'e ne ŝat'as, kaj malgraŭ ĉia parenc'ec'o — mi rezerv'as por mi la rajt'o'n dezir'eg'i ven'ont'a'n milit'o'n, en kiu Aŭstrio si'n venĝ'os pro la nun'a mal'venk'o. La politik'a demand'o dev'as est'i klar'e dis'ig'at'a de la person'a. Mi'a fil'o — Di'o permes'u, ke mi tio'n ĝis'viv'u — est'ont'e milit'ir'os kontraŭ Prus'uj'o; mi mem, se mi ne est'us tro mal'jun'a, kaj se mi'a imperi'estr'o mi'n vok'us, tuj pren'us sur mi'n komand'o'n por milit'i kontraŭ Wilhelm I, kaj precip'e kontraŭ vi'a arogant'a Bismarck. Tio ne mal'help'as, ke mi admir'as la milit'ist'a'j'n virt'o'j'n de la prus'a arme'o kaj la milit'art'o'n de ties konduk'ant'o'j, kaj ke mi juĝ'us tio'n tut'e kompren'ebl'a, se vi dum la proksim'a milit'ir'o atak'us ni'a'n ĉef'urb'o'n kun vi'a batalion'o kaj ordon'us brul'ig'i la dom'o'n, en kiu loĝ'as vi'a bo'patr'o — unu'vort'e —”
”Unu'vort'e la konfuz'o de la sent'o'j est'as abomen'ind'a,” mi inter'romp'is foj'e tia'n parol'ad'o'n — ”la kontraŭ'dir'o'j kaj mal'o'j si'n reciprok'e en'glut'as kiel infuzori'o'j en putr'ant'a akv'o'gut'o ...
Tio ĉiam okaz'as, kiam oni per'fort'e kun'ig'as kontraŭ'a'j'n ide'o'j'n, kiam oni mal'am'as tut'aĵ'o'n, sam'temp'e am'ant'e ties part'o'j'n — kiam kiel hom'o oni hav'as tia'n opini'o'n, hav'ant'e ali'a'n kiel patriot'o — tio ne akord'iĝ'as. Aŭ tia'manier'e aŭ ali'manier'e. Mi prefer'as la ĉef'o'n de la botokudoj: li hav'as por la an'o'j de ali'a popol'o — pri kiu'j li eĉ ne sci'as, ke ili est'as ’individu'o'j’ — neni'a'n ali'a'n sent'o'n ol la dezir'o'n sen'haŭt'ig'i ili'a'j'n krani'o'j'n.”
”Sed Mart'a, mi'a infan'o, tia'j sovaĝ'a'j sent'o'j ne dec'as por la pli kultur'it'a kaj pli human'a stat'o de ni'a civiliz'o.”
”Prefer'e dir'u, ke la stat'o de ni'a civiliz'o ne konven'as por la sovaĝ'ec'o hered'it'a el temp'o antikv'a. Tiel long'e kiel ĝi — t. e.
tiel long'e kiel la milit'a spirit'o ne est'as for'ig'it'a, ni'a mult'laŭd'at'a ”human'ec'o” ne pov'as est'i prav'ig'it'a. Cert'e vi ne intenc'as prav'ig'i la ĵus far'it'a'n parol'ad'o'n, en kiu vi asert'is al princ'id'o Heinrich, ke vi li'n am'os kiel bo'fil'o'n kaj mal'am'os kiel prus'o'n, alt'estim'os kiel hom'o'n kaj abomen'os kiel kolonel'o'n, ke vi volont'e don'as al li vi'a'n patr'a'n ben'o'n, sam'temp'e li'n rajt'ig'ant'e okaz'e paf'i al vi — pardon'u kar'a patr'o, sed tiu'n parol'ad'o'n vi cert'e ne opini'as prudent'a?”
”Kio'n vi dir'as? Mi ne kompren'as eĉ unu vort'o'n ...” La laŭ'kutim'a surd'ec'o de'nov'e okaz'is ĝust'a'temp'e.
La adiaŭ'o inter la du am'a'j par'o'j est'is dolor'a kaj sam'temp'e ĝoj'a. Ili promes'is skrib'i unu al ali'a ĉiu'tag'e, kaj la cert'a esper'o de proksim'a feliĉ'o iom mal'akr'ig'is la ĉagren'o'n de la dis'iĝ'o.
Ĉu cert'a esper'o al feliĉ'o? ... Tiu ver'dir'e neniam ekzist'as — plej mal'oft'e dum period'o de milit'o. Tiam la mal'feliĉ'o'j tiel dens'e flug'pend'as en la aer'o kiel ar'o'j da akrid'o'j, kaj est'as tre mal'mult'a'j ŝanc'o'j, ke oni trov'iĝ'as sur lok'o, kiu'n la fal'ant'a skurĝ'o indulg'as.
Sen'dub'e — la milit'o est'is fin'it'a. T. e. oni est'is deklar'int'a, ke pac'o est'as kontrakt'it'a. Unu vort'o sufiĉ'as por sen'katen'ig'i terur'aĵ'o'j'n, kaj sekv'e oni opini'as, ke ankaŭ unu vort'o sufiĉ'as por tuj for'ig'i ili'n — tamen neni'u aŭtoritat'a parol'o hav'as tia'n efik'o'n. La mal'amik'aĵ'o'j ĉes'as, sed la mal'amik'ec'o daŭr'as. La sem'o por ven'ont'a'j milit'o'j est'as dis'ĵet'it'a kaj la frukt'o de la ĵus fin'it'a milit'o plu'e dis'volv'iĝ'as: Mizer'o, sovaĝ'iĝ'o, epidemi'o'j.
Efektiv'e, ne plu efik'is ne'ad'o kaj ne'pens'ad'o pri tio: — ĥoler'o furioz'is en la land'o.
Est'is la 8-an de aŭgust'o maten'e. Ni ĉiu'j sid'is ĉe tabl'o maten'manĝ'ant'e en la verand'o kaj leg'ant'e ni'a'j'n ĵus al'ven'int'a'j'n post'aĵ'o'j'n. La du fianĉ'in'o'j si'n avid'e ĵet'is sur la al ili adres'it'a'j'n leter'o'j'n — mi leg'is la gazet'o'j'n. El Vieno la sci'ig'o: ”La okaz'o'j de mort'o pro ĥoler'o mal'trankvil'ig'e pli'mult'iĝ'as; ne nur en la milit'ist'a'j hospital'o'j, sed ankaŭ en la civil'a'j est'as mult'e da mal'san'iĝ'o'j, kiu'j est'as diagnoz'it'a'j kiel ver'a ”cholera asiatica”; kaj ĉie oni uz'as la plej energi'a'j'n antaŭ'gard'ant'a'j'n rimed'o'j'n kontraŭ la dis'vast'iĝ'o de la epidemi'o.”
Mi est'is ĵus laŭt'e leg'ont'a tiu'n sci'ig'o'n, kiam onkl'in'o Maria, kun leter'o de amik'in'o el najbar'a kastel'o en man'o, tim'ig'it'e kri'is: ”Terur'e! Betti skrib'as al mi, ke en ŝi'a dom'o du person'o'j mort'is pro ĥoler'o kaj ke ankaŭ ŝi'a edz'o mal'san'iĝ'is.”
”Ekscelenc'o, la lern'ej'estr'o dezir'as parol'i kun vi!”
Mal'antaŭ la serv'ist'o la anonc'it'o jam al'paŝ'is. Li aspekt'is pal'a kaj konfuz'a: ”Vi'a graf'a moŝt'o, mi si'n'don'em'e sci'ig'as, ke mi dev'as ferm'i la lern'ej'o'n. — Hieraŭ du infan'o'j mal'san'iĝ'is kaj hodiaŭ — mort'is.”
”Pro ĥoler'o?” ni ĉiu'j kri'is.
”Jes, mi opini'as ... est'as pli bon'e uz'i la ĝust'a'n nom'o'n. La tiel'dir'it'a disenteri'o, kiu reg'is inter la soldat'o'j tie ĉi en'loĝ'ig'it'a'j, kaj pro kiu jam du'dek pere'is — ĝi est'is ĥoler'o. En la vilaĝ'o reg'as tim'eg'o, ĉar la kurac'ist'o al'ven'int'e tie'n ĉi el la urb'o, mal'kaŝ'e dir'is, ke la terur'a mal'san'o nun sen'dub'e kapt'is la ĉi tie'a'n loĝ'ant'ar'o'n.
”Kio okaz'as?” mi demand'is aŭskult'ant'e — ”oni aŭd'as sonor'ad'o'n.”
”Est'as la pro'mort'a sonor'il'et'o, baron'in'a moŝt'o,” respond'is la lern'ej'estr'o. ”Sen'dub'e iu ali'a est'as mort'ant'a ... La kurac'ist'o rakont'is, ke en la urb'o la pro'mort'a sonor'il'o ne plu ĉes'as sonor'i.”
Ni ĉiu'j rigard'is unu'j la ali'a'j'n — mut'a'j kaj pal'a'j. Jen ĝi re'e al'est'as — la mort'o — kaj ĉiu el ni vid'is ĝi'a'n ost'a'n man'o'n etend'it'a'n al la kap'o de iu am'at'o.
”Ni for'kur'u!” propon'is onkl'in'o Maria.
”Kie'n for'kur'i?” dir'is la lern'ej'estr'o. ”La mal'san'o est'as jam dis'vast'iĝ'int'a inter la tut'a najbar'ar'o.”
”Mal'proksim'e'n — trans la land'lim'o'n —”
”Oni cert'e star'ig'os kordon'o'n, kiu ne est'os trans'paŝ'ebl'a.”
”Tio est'us terur'a! Cert'e oni ne pov'os mal'help'i la hom'o'j'n for'las'i infekt'it'a'n land'o'n?”
”Cert'e — la san'a'j land'o'j si'n defend'os kontraŭ la epidemi'o.”
”Kio'n far'i, kio'n far'i?!” Kaj onkl'in'o Maria tord'is si'a'j'n man'o'j'n.
”Atend'i la di'a'n vol'o'n,” dir'is mi'a patr'o kun profund'a ĝem'o.
”Vi ja kutim'e est'as tiel kred'em'a rilat'e al la destin'o, Maria — mi ne kompren'as vi'a'n dezir'o'n for'kur'i. La sort'o de ĉiu hom'o li'n ating'as kie ajn li est'as ... Sed tamen — mi ankaŭ prefer'as, ke vi infan'o'j, for'vetur'u — kaj vi, Otto, ne plu tuŝ'u i'a'n i'a'j'n frukt'o'n.”
”Mi tuj telegraf'os al Bresser,” dir'is Friedrich, ”por ke li send'u al ni des'infekt'il'o'j'n ...”
Kio okaz'is post'e, tio'n mi ne pov'as detal'e rakont'i, ĉar la maten'manĝ'a epizod'o est'is la last'a, kiu'n mi en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Nur memor'e mi pov'as raport'i la okaz'int'aĵ'o'j'n de la sekv'ant'a'j tag'o'j. Tim'o kaj mal'trankvil'o ni'n ĉiu'j'n ekscit'is. Kiu ne trem'us en temp'o de epidemi'o, viv'ant'e kun est'ul'o'j am'at'a'j? Super la kap'o de ĉiu ja flug'pend'as la glav'o de Damokl'o — kaj la ŝanc'o, ke oni mem mort'os tiel terur'e kaj sen'util'e — kiu'n tiu pens'o ne terur'ig'us? La kuraĝ'o maksimum'e montr'iĝ'as per tio, ke oni ni pens'as pri ĝi.
Ĉu for'kur'i? Tiu ide'o ankaŭ ven'is en mi'a'n kap'o'n — precip'e por sav'i mi'a'n et'a'n Rudolf'o'n ...
Mi'a patr'o, malgraŭ ĉiu fatal'ism'o, insist'is pri la for'kur'o de la ali'a'j: la sekv'ant'a'n tag'o'n la tut'a famili'o for'vetur'u. Li sol'a vol'is rest'i, por ne for'las'i si'a'j'n dom'an'o'j'n kaj la loĝ'ant'ar'o'n de la vilaĝ'o. Friedrich plej decid'e klar'ig'is, ke ankaŭ li vol'as rest'i, kaj sam'temp'e mi decid'is, ke mi neniam liber'vol'e for'ir'os de la flank'o de mi'a edz'o.
Onkl'in'o Maria kun la du knab'in'o'j kaj kun Otto kaj Rudolf est'is tuj for'vetur'ont'a'j. Kie'n? — tio'n oni ne ankoraŭ decid'is — unu'e Hungar'uj'o'n, kiel ebl'e plej mal'proksim'e'n. La fianĉ'in'o'j tut'e ne kontraŭ'star'is, sed diligent'e help'is en'pak'i ... Mort'i — kiam en plej proksim'a est'ont'ec'o atend'as la plen'um'iĝ'o de profund'a am'sopir'o, t. e. dek'obl'a viv'ĝoj'o, tio est'us ja mort'i dek'obl'e.
Oni al'port'is la voj'a ̧kestojn en la manĝ'o'ĉambr'o'n, por ke per la kun'help'o de ĉiu'j la labor'o pli rapid'e progres'u. Mi al'port'is sur brak'o pak'o'n da vest'o'j de Rudolf.
”Kial vi'a ĉambr'ist'in'o tio'n ne far'as?” demand'is mi'a patr'o.
”Mi ne sci'as kie est'as Nett'i ... mi jam kelk'foj'e sonor'ig'is kaj ŝi ne ven'is ... Mi do serv'is mi'n mem —”
”Vi ig'as vi'a'j'n serv'ist'in'o'j'n mal'obe'em'a'j,” dir'is mi'a patr'o koler'e, kaj li al ĉe'est'ant'a serv'ist'o ordon'is, ĉie serĉ'i la jun'ul'in'o'n kaj ŝi'n tuj al'konduk'i. Post kelk'a temp'o la for'send'it'o re'ven'is — kun konstern'it'a mien'o.
”Nett'i kuŝ'as en si'a ĉambr'o ... ŝi est'as ... ŝi hav'as ... ŝi est'as ...”
”Ĉu vi ne pov'as ĝis'fin'e parol'i?” koler'e dir'is mi'a patr'o.
”Kia ŝi est'as —?”
”Jam — tut'e nigr'a.”
Kri'o el'iĝ'is el ĉiu buŝ'o. Ĝi do est'is aper'int'a, la terur'a fantom'o — eĉ en ni'a dom'o.
Kio'n far'i nun? Ĉu oni pov'as las'i mort'i la mal'feliĉ'a'n knab'in'o'n tut'e sol'a, sen ia help'o? Sed, la al'proksim'iĝ'ant'o preskaŭ cert'e mort'us — kaj ne nur li mem — li pli'e kaŭz'us la mort'o'n de ali'a'j. — Ho ve, dom'o en kiu'n epidemi'o en'ir'is, est'as kiel dom'o ĉirkaŭ'it'a de rab'ist'o'j aŭ dom'o flam'ant'a — ĉie, en ĉiu'j angul'o'j kaj ekstrem'aĵ'o'j — ĉe ĉiu paŝ'o minac'e rid'aĉ'as la mort'o — ”Tuj ven'ig'u la kurac'ist'o'n,” ordon'is mi'a patr'o. ”Kaj vi, infan'o'j, rapid'ig'u vi'a'n for'vetur'o'n” ...
”Sinjor'o doktor'o re'vetur'is en la urb'o'n antaŭ unu hor'o,”
respond'is la serv'ist'o al la patr'a ordon'o.
”Ho ve! ... mi sent'as mi'n mal'san'a,” dir'is subit'e Lil'i, kies lip'o'j pal'iĝ'is, kaj kiu al'kroĉ'iĝ'is al apog'il'o de seĝ'o.
Ni al'kur'is por ŝi'n sub'ten'i: ”Kio'n vi hav'as? ... Ne est'u mal'saĝ'a ... est'as nur tim'o ...”
Sed ne est'is tim'o, — neni'u dub'o: ni est'is dev'ig'at'a'j port'i la mal'feliĉ'ul'in'o'n en ŝi'a'n ĉambr'o'n, kie ŝi tuj est'is kapt'it'a de fort'eg'a'j vom'o'j kaj de ali'a'j simptom'o'j — est'is tiu'n tag'o'n la du'a okaz'o de ĥoler'o en la kastel'o.
Est'is terur'e, vid'i kiel sufer'is la kompat'ind'a frat'in'o. Kaj neni'u kurac'ist'o apud'est'is! Friedrich est'is la sol'a, kiu laŭ'pov'e funkci'is kiel tio. Li ordon'is la neces'aĵ'o'j'n: varm'a'j'n kataplasm'o'j'n, sinap'ism'o'j'n sur la stomak'o kaj ĉe la krur'o'j — pec'et'o'j'n da glaci'o — ĉampan'o'n. Neni'o util'is. La kurac'il'o'j, kiu'j ordinar'e sufiĉ'as por mal'grav'a'j atak'o'j ne pov'is ŝi'n sav'i. Tamen ili hav'ig'is al la mal'san'ul'in'o kaj al la ĉe'est'ant'o'j la konsol'o'n, ke oni far'is si'a'n ebl'o'n. Kiam la atak'o'j ĉes'is, komenc'iĝ'is la spasm'o'j — trem'o kaj kun'tir'iĝ'o de la tut'a korp'o tiel, ke la ost'o'j krak'is. La mal'feliĉ'ul'in'o prov'is ĝem'i: ŝi ne kapabl'is, ne hav'ant'e plu voĉ'o'n ... la haŭt'o far'iĝ'is blu'et'a kaj mal'varm'a — la spir'o halt'is — — Mi'a patr'o kur'ad'is tie'n kaj re'e'n, tord'ant'e si'a'j'n man'o'j'n. Foj'e mi halt'ig'is li'n : ”Tio est'as la milit'o, patr'o!” mi dir'is. ”Ĉu vi ne vol'as mal'ben'i la milit'o'n?”
Li si'n liber'ig'is de mi kaj ne respond'is.
Post dek hor'o'j Lil'i mort'is. — Nett'i, la ĉambr'ist'in'o, est'is mort'int'a jam pli fru'e — sol'a en si'a ĉambr'o; ni ĉiu'j est'is okup'it'a'j pri Lil'i, kaj neni'u el la serv'ist'ar'o kuraĝ'is al'proksim'iĝ'i al la ”jam tut'e nigr'a” ...
Dum'e al'ven'is d-ro Bresser. La medikament'o'j'n telegraf'e mend'it'a'j'n li al'port'is mem. Mi volont'e est'us kis'int'a li'a'n man'o'n, kiam li ne'atend'it'e aper'is en ni'a rond'o, por ofer'em'e serv'i al la mal'nov'a'j amik'o'j. Li tuj pren'is sur si'n la komand'o'n de la dom'an'ar'o. La du kadavr'o'j'n li met'ig'is en mal'proksim'a'n ĉambr'et'o'n, ŝlos'is la ĉambr'o'j'n, en kiu'j la mal'feliĉ'ul'in'o'j mort'is kaj sub'met'is ni'n ĉiu'j'n al efik'a des'infekt'ad'o. Fort'a odor'o de karbolo plen'ig'is nun ĉiu'j'n ej'o'j'n, kaj ankoraŭ hodiaŭ, kiam mi flar'as tiu'n odor'o'n, tiu'j terur'a'j tag'o'j de ĥoler'o re'viv'iĝ'as en mi'a memor'o.
La plan'it'a for'kur'o du'a'n foj'o'n ne efektiv'iĝ'is. La tag'o'n post la mort'o de Lil'i la vetur'il'o, kiu dev'us for'konduk'i onkl'in'o'n Maria kun Roz'a kaj Otto kaj mi'a et'ul'o est'is jam pret'a, kiam la vetur'ig'ist'o, kapt'it'a de la ne'vid'ebl'a sufok'ist'o, dev'is mal'supr'e'n'ir'i de si'a seĝ'o.
”Do mi vi'n vetur'ig'os”, dir'is mi'a patr'o, kiam li pri tio aŭd'is.
”Rapid'e — ĉu ĉio est'as pret'a? ...”
Roz'a antaŭ'e'n'paŝ'is: ”For'vetur'u,” ŝi dir'is — ”mi dev'as rest'i ... mi ... sekv'os al Lil'i — —”
Kaj ŝi dir'is la ver'o'n. Je tag'iĝ'o ankaŭ ĉi tiu'n du'a'n jun'a'n fianĉ'in'o'n oni port'is en la kadavr'ej'o'n.
Pro la terur'o pri ĉi tiu nov'a mal'feliĉ'aĵ'o la for'vetur'o de la ali'a'j kompren'ebl'e ne okaz'is.
Mez'e de mi'a dolor'o, de mi'a furioz'a tim'eg'o, kapt'is mi'n de'nov'e la koler'eg'o kontraŭ la gigant'a mal'saĝ'ec'o, kiu liber'vol'e kaŭz'as tia'n mal'bon'aĵ'o'n. Kiam oni est'is for'port'int'a la kadavr'o'n de Roz'a, mi'a patr'o fal'is sur'genu'e'n, la kap'o'n kontraŭ la mur'o ...
”Patr'o,” mi dir'is — ”tio est'as la milit'o.”
Neni'u respond'o.
”Ĉu vi aŭd'as, patr'o ? — Nun aŭ neniam mal'ben'u la milit'o'n!”
Sed li, re'gajn'ant'e si'a'n anim'a'n ekvilibr'o'n: ”Vi memor'ig'as al mi ... tiu'n ĉi mal'feliĉ'o'n mi dev'as el'ten'i kun soldat'a kuraĝ'o ... Ne nur mi! la tut'a patr'o'land'o dev'is ofer'e verŝ'i larm'o'j'n kaj sang'o'n —”
”Kio'n do util'as al la patr'o'land'o vi'a sufer'o kaj la sufer'o de vi'a'j frat'o'j ? Kio'n util'as al ĝi la batal'o'j perd'it'a'j, kio'n tiu'j ĉi du romp'it'a'j knab'in'a'j viv'o'j ? — Patr'o — ho, pro am'o al mi mal'ben'u la milit'o'n! Vid'u,” mi li'n al'proksim'ig'is al la fenestr'o — nigr'a ĉerk'o est'is ĵus vetur'ig'at'a en la kort'o'n: ” Vid'u — tio est'as por ni'a Lil'i — kaj morgaŭ iu simil'a por ni'a Roz'a ... kaj post'morgaŭ ebl'e tri'a — kaj kial, kial?! ”
”Pro tio, ke Di'o tio'n vol'as, mi'a infan'o —”
”Di'o — ĉiam Di'o! ... Kial do ĉiu mal'saĝ'aĵ'o, ĉiu sovaĝ'aĵ'o, per'fort'o de la hom'o'j si'n kaŝ'as post tiu ŝirm'il'o: la di'a vol'o?”
‘”Ne blasfem'u, Mart'a, ne blasfem'u nun, kiam la pun'ant'a man'o de Di'o tiel vid'ebl'e —”
Serv'ist'o kur'e al'ven'is : ”EksceIenco — la lign'aĵ'ist'o rifuz'as port'i la ĉerk'o'n en la ĉambr'o'n, kie kuŝ'as la grafi'din'o'j — kaj neni'u kuraĝ'as en'ir'i —”
”Ĉu vi ankaŭ ne, mal'kuraĝ'ul'o?”
”Mi ne pov'as sol'a —”
”Mi do help'os vi'n — mi mi'a'n fil'in'o'n mem ...”
Kaj li paŝ'is al la pord'o. ”Mal'antaŭ'e'n!” li kri'is, ĉar mi vol'is li'n sekv'i. ”Mi ne permes'as, ke vi sekv'u, — vi ne ankaŭ mort'u ... kaj pens'u pri vi'a fil'o!”
Kio'n far'i? Mi hezit'is ... La plej turment'ig'a afer'o en tia'j situaci'o'j est'as, ke oni ne sci'as, kio est'as la dev'o. Se oni al la mal'san'ul'o'j kaj mort'int'o'j far'as la am'serv'o'j'n, al kiu'j ni'n instig'as la kor'o, oni dis'sem'as la ĝerm'o'n de la mal'san'o kaj kre'as danĝer'o'n por la ali'a'j ankoraŭ indulg'it'a'j. Oni dezir'as si'n ofer'i, sed sci'as, ke oni sam'temp'e risk'as la pere'o'n de ali'a'j.
En tia ne'cert'ec'o est'as nur unu sav'o: rezign'i la viv'o'n — ne nur la propr'a'n, sed ankaŭ tiu'n de la am'at'o'j — supoz'i, ke ĉiu'j pere'os — kaj help'i unu la ali'a'n kiel ebl'e plej long'e en la moment'o'j de sufer'o. Konsider'o, si'n'gard'o — ĉio ĉi dev'as ĉes'i: Kun'e! — ĉe bord'o de pere'ant'a ŝip'o — ne est'as sav'o — ”Ni ni'n ten'u ĉirkaŭ'pren'it'a'j firm'e, firm'eg'e, kun'e — ĝis last'a moment'o — kaj adiaŭ bel'a mond'o!”
Tia rezignaci'o ni'n ĉiu'j'n kapt'is; ni for'las'is la for'kur'a'j'n projekt'o'j'n; ĉiu al'ir'is la lit'o'n de ĉiu mal'san'ul'o kaj mort'int'o; eĉ Bresser ne plu prov'is mal'permes'i al ni tiu'n ag'ad'o'n — la sol'e human'a'n. Li'a proksim'ec'o, li'a energi'a, sen'ripoz'a ag'em'o don'is al ni la sol'a'n sent'o'n de ŝirm'it'ec'o; almenaŭ ni'a sub'akv'iĝ'ant'a ŝip'o ne est'is sen estr'o.
Ha, tiu ĥoler'a semajn'o en Grumitz! ... Pli ol du'dek jar'o'j pas'is de tiu temp'o, sed mi ankoraŭ frost'o'trem'eg'as, kiam mi re'memor'as ĝi'n. Est'is nur larm'o'j, ĝem'o'j, kor'ŝir'ant'a'j mort'o'scen'o'j — karbola odor'o, ost'o'krak'ad'o de la konvulsi'e tord'iĝ'ant'o'j, naŭz'a'j simptom'o'j, konstant'a sonor'ad'o de la pro'mort'a sonor'il'o, en'tomb'ig'o'j — ne, en'ŝovel'o'j — ĉar en tiu'j okaz'o'j ne far'iĝ'as ia funebr'a ceremoni'o; — mal'atent'o pri ĉia viv'ord'o: neniu'j manĝ'o'j — la kuir'ist'in'o est'is mort'int'a — neni'u en'lit'iĝ'o por nokt'a dorm'o — de temp'o al temp'o pec'o da manĝ'aĵ'o star'ant'e en'glut'at'a, kaj fru'maten'e mal'profund'a dorm'et'o. Ekster'e, kvazaŭ ironi'o de la indiferent'a natur'o, est'is la plej bel'a somer'a veter'o, gaj'a kant'o de merl'o, mult'kolor'a flor'ad'o de la flor'a'j bed'o'j ... En la vilaĝ'o sen'inter'romp'a mort'ad'o — la rest'int'a'j prus'o'j ĉiu'j mort'is. ”Hodiaŭ mi renkont'is la tomb'ist'o'n,”
rakont'is Franz, la ĉambr'ist'o, re'ven'ant'a kun mal'plen'a vetur'il'o el la tomb'ej'o. ”Ĉu vi de'nov'e for'konduk'is kelk'a'j'n mort'int'o'j'n?” mi demand'is. ”Jes, de'nov'e ses aŭ sep ... ĉiu'tag'e du'on'a'n dek'du'o'n, kelk'foj'e pli mult'e ... Okaz'as ankaŭ, ke iu aŭ ali'a ankoraŭ iom'et'e mov'et'iĝ'as en la vetur'il'o — sed ne grav'as — mi en'ig'as la prus'o'j'n en la tomb'o'j'n.”
La post'a'n tag'o'n la monstr'o mem mort'is kaj ali'a dev'is pren'i sur si'n li'a'n ofic'o'n — tiu'temp'e la plej mal'facil'a el ĉiu'j. La poŝt'o al'port'is nur mal'ĝoj'aĵ'o'j'n, de ĉie sci'ig'o'j'n pri la furioz'aĵ'o'j de la epidemi'o kaj am'leter'o'j'n de princ'id'o Heinrich, kiu neni'o'n suspekt'is. Al Konrad mi est'is skrib'int'a lini'o'n, por li'n prepar'i por la terur'a okaz'int'aĵ'o: ”Lil'i tre mal'san'a”. Li ne pov'is tuj ven'i — la serv'o li'n de'ten'is. Nur la kvar'a'n tag'o'n la mal'feliĉ'ul'o rapid'e al'kur'is. ”Ĉu Lil'i?” li ek'kri'is — ”ĉu est'as ver'e?”
Sur'voj'e li est'is aŭd'int'a pri la mal'feliĉ'o.
Ni jes'is.
Li rest'is ne'natur'e silent'a kaj sen'larm'a. Li nur mal'laŭt'e dir'is, kvazaŭ parol'ant'e al si mem: ”Mi am'is ŝi'n dum mult'a'j jar'o'j”. Post'e laŭt'e: ”Kie ŝi kuŝ'as? — Ĉu en la tomb'ej'o?; ... Mi vol'as vizit'i ŝi'n ... adiaŭ'i ... ŝi mi'n atend'as ...” ”Ĉu mi ir'u kun vi?” iu demand'is. ”Ne, mi prefer'as ir'i sol'a.”
Li ir'is — kaj ni ne plu re'vid'is li'n. Sur la tomb'o de si'a fianĉ'in'o li si'n mort'paf'is.
Tia'manier'e fin'iĝ'is Kondrad Althaus, super'a leŭtenant'o ĉe la 4-a husar'a regiment'o, du'dek'sep'jar'a.
En ali'a temp'o ĉi tiu tragedi'a okaz'int'aĵ'o est'us kaŭz'int'a pli grand'a'n emoci'o'n, sed nun: mult'a'j'n jun'a'j'n oficir'o'j'n la milit'o est'is for'pren'int'a sen'per'e — tiu'n ĉi nur per'e. Kaj en la moment'o, kiam ni ek'sci'is pri la fakt'o, okaz'is en mi'a rond'o nov'a mal'feliĉ'o postul'ant'a ni'a'n tut'a'n kor'prem'a'n atent'o'n: Otto — la sol'a, ador'at'a fil'o de mi'a kompat'ind'a patr'o — est'is kapt'it'a de la eksterm'a anĝel'o.
La tut'a'n nokt'o'n kaj la sekv'ant'a'n tag'o'n daŭr'is li'a sufer'o kun altern'a esper'o kaj mal'esper'o — je la sep'a vesper'e ĉio est'is fin'it'a.
Mi'a patr'o si'n ĵet'is sur la kadavr'o'n kun tiel kor'ŝir'ant'a kri'o, ke ĝi re'son'ig'is la tut'a'n dom'o'n. Ni nur pen'eg'e li'n for'ŝir'is de la mort'int'o. Ho ve! kia dolor'a ĝem'ad'o nun aŭd'iĝ'is. Est'is kri'eg'ant'a'j, blek'eg'ant'a'j, stertor'ant'a'j son'o'j de mal'esper'o, kiu'j'n la mal'jun'ul'o laŭt'ig'is dum hor'o'j kaj hor'o'j ... Li'a fil'o, li'a fil'o, li'a Otto, li'a ĉio!
Sekv'is subit'e rigid'a, mut'a apati'o. Li ne pov'is ĉe'est'i la en'tomb'ig'o'n de si'a plej'am'at'o. Li sen'mov'e kuŝ'is sur sof'o kaj ŝajn'e sen'konsci'e. Bresser ordon'is, ke li est'u sen'vest'ig'it'a kaj met'it'a en lit'o'n.
Post unu hor'o li ŝajn'is re'viv'iĝ'i. Onkl'in'o Maria, Friedrich kaj mi est'is apud li. Li moment'o'n ĉirkaŭ'rigard'is kun demand'a rigard'o, post'e li rekt'iĝ'is kaj prov'is parol'i. Tamen li ne sukces'is dir'i eĉ unu vort'o'n kaj kun dolor'e terur'ig'it'a vizaĝ'o li pen'is spir'i. Tiam li sku'iĝ'is, kvazaŭ li est'us kapt'it'a de tiu'j terur'a'j konvulsi'o'j, kiu'j est'as la last'a'j simptom'o'j de la ĥoler'o, kaj tamen antaŭ'e neniu'j el la ali'a'j simptom'o'j si'n est'is montr'int'a'j ĉe li. Fin'e li el'dir'is unu vort'o'n: ”Mart'a.”
Mi ek'genu'is ĉe la lit'flank'o: ”Patr'o, mi'a kar'a kompat'ind'a patr'o!”
Li lev'is la man'o'n super mi'a vert'o: ”Vi'a dezir'o” ... li dir'is pen'eg'e — ”est'u plen'um'it'a ... mi mal... mi mal'ben'as —”
Li ne kapabl'is dir'i plu'o'n kaj re'fal'is sur la kusen'o'n.
Dum'e Bresser est'is al'ven'int'a kaj respond'is al ni'a tim'em'a demand'o. Kor'a apopleksi'o est'is mort'ig'int'a mi'a'n patr'o'n.
”La plej terur'a afer'o,” dir'is onkl'in'o Maria, kiam ni li'n est'is en'ter'ig'int'a'j, ”est'as, ke li mort'is kun mal'ben'o sur la lip'o'j.”
”Ne mal'trankvil'iĝ'u, onkl'in'o,” mi dir'is. ”Se tia mal'ben'o el'fal'us el ĉiu'j lip'o'j — el la lip'o'j de ĉiu'j, tio est'us por la hom'ar'o la plej grand'a ben'o.”
Tio, dir'at'a tiel sek'e, aŭd'iĝ'as kiel rimark'ind'a statistik'a not'o, se legat'a en rakont'a libr'o — kiel tro'grand'ig'it'a fantazi'aĵ'o de la verk'ist'o. Sed ĝi est'as nek tiel sek'a kiel la unu'a, nek tiel terur'e romantik'a kiel la du'a; ĝi est'as mal'varm'a, palp'ebl'a, mal'ĝoj'plen'a real'aĵ'o.
En ni'a region'o ne nur en Grumitz la ĥoler'o tiel kruel'e furioz'is. La leg'ant'o de jar'libr'o'j de la najbar'a'j lok'o'j kaj kastel'o'j trov'as mult'e da simil'a'j okaz'o'j de mult'obl'a mal'feliĉ'o, ekzempl'e en kastel'o Stockern, proksim'e de la urb'et'o Hor'n. El la famili'o loĝ'ant'a en ĝi mort'is pro ĥoler'o, de la 9-a ĝis la 13-a de aŭgust'o 1866, ankaŭ post la for'ir'o de prus'a'j soldat'o'j, kvar membr'o'j — la du'dek'jar'a Rudolf, li'a'j frat'in'o'j Emili'e kaj Bert'a, onkl'o Candid kaj ankoraŭ kvin person'o'j el la serv'ist'ar'o. La plej jun'a fil'in'o; Pauline von Engelshofen, post'viv'is ĉiu'j'n. Ŝi post'e edz'in'iĝ'is kun iu baron'o Suttner — ŝi ankaŭ rakont'as kun terur'sent'o pri la ĥoler'a semajn'o en Stockern.
Mi tiam est'is kapt'it'a de tia funebr'a kaj mort'a rezignaci'o, ke mi ĉiu'hor'e atend'is, ke la mort'o for'pren'os mi'n kaj mi'a'j'n ceter'a'j'n am'at'o'j'n. Mi'a'j'n Friedrichon kaj Rudolf'o'n mi jam anticip'e pri'plor'is. Tamen en mi'a mal'feliĉ'o mi hav'is ankaŭ dolĉ'a'j'n hor'o'j'n. Est'is tiam, kiam klin'it'a sur la brust'o de mi'a edz'o, am'e ĉirkaŭ'pren'it'a de li, mi pov'is pens'i pri mi'a dolor'o. Kiel dolĉ'e li tiam parol'is al mi, ne por konsol'i, sed por kompat'i kaj esprim'i si'a'n am'o'n; mi'a kor'o pro tio tiel varm'iĝ'is kaj vast'iĝ'is!
... Ne, la mond'o ne est'as tiel mal'bon'a — mi ne'vol'e pens'is — en la mond'o ne est'as nur mizer'o kaj kruel'ec'o; en ĝi trov'ig'as kompatokjamo ... kompren'ebl'e unu'e nur en unu'op'a'j anim'o'j, ne kiel ĉie'valor'a leĝ'o kaj normal'a stat'o — sed tamen ili ekzist'as; kaj sam'e kiel tiu'j ĉi mov'o'j ni'n ambaŭ varm'ig'as, dolĉ'ig'ant'e per mild'a kor'tuŝ'o eĉ tiu'n ĉi dolor'plen'a'n temp'o'n — sam'e kiel ili loĝ'as ankaŭ en mult'a'j ali'a'j, eĉ en la plej mult'a'j anim'o'j, ili est'ont'e venk'os kaj reg'os la tut'a'n hom'a'n famili'o'n: la est'ont'ec'o aparten'as al la bon'kor'ec'o.
Ni pas'ig'is la rest'o'n de la somer'o en la najbar'aĵ'o de Ĝenevo.
D-ro Bresser est'is sukces'int'a konvink'i mi'n pri la neces'o for'kur'i el la infekt'it'a region'o. Unu'e mi rifuz'is tiel baldaŭ for'las'i la tomb'o'j'n de mi'a'j am'at'o'j, est'ant'e, kiel mi jam dir'is, tiel plen'a de mort'rezignaci'o, ke mi far'iĝ'is tut'e apati'a kaj konsider'is sen'util'a ĉiu'n prov'o'n for'kur'i; — sed fin'e Bresser tamen venk'is, klar'ig'ant'e al mi, ke est'as mi'a patr'in'a dev'o laŭ'pov'e el'ŝir'i et'a'n Rudolf'o'n el la danĝer'o.
Ke ni elekt'is Svis'land'o'n kiel rifuĝ'ej'o'n, est'is la dezir'o de Friedrich. Li intenc'is kon'at'iĝ'i kun la hom'o'j, kiu'j fond'is la ”Ruĝ'a'n Kruc'o'n” kaj en la land'o mem sci'iĝ'i pri la okaz'int'a'j konferenc'o'j kaj pri la ali'a'j cel'o'j de la Konvenci'o.
Friedrich est'is send'int'a si'a'n pet'skrib'o'n pri eks'iĝ'o el la milit'serv'o kaj, atend'ant'e la akcept'o'n, li est'is provizor'e ricev'int'a du'on'jar'a'n for'permes'o'n. Mi nun far'iĝ'is riĉ'a, tre riĉ'a. La mort'o de mi'a patr'o kaj de mi'a'j tri ge'frat'o'j far'is mi'n posed'ant'in'o de Grumitz kaj de la tut'a famili'a hav'aĵ'o.
”Vid'u,” mi dir'is al Friedrich, kiam la notari'o trans'don'is al mi la dokument'o'j'n, ”kio'n vi dir'us, se mi nun vol'us laŭd'i la est'int'a'n milit'o'n, pro la gajn'o, kiu'n ĝi al'port'is al mi per si'a'j sekv'o'j?”
”Tiam vi ne est'us mi'a Mart'a! Tamen mi kompren'as, kio'n vi intenc'as dir'i. La sen'kor'a ego'ism'o, kiu ĝoj'as pri gajn'o de'ven'int'a el alies mal'feliĉ'o — tiu'n mov'o'n, kiu'n la unu'op'ul'o, se ver'e li est'as sufiĉ'e mal'nobl'a por ĝi'n hav'i, tamen pen'as mal'montr'i — pri ĝi naci'o'j kaj dinasti'o'j fier'e kaj mal'kaŝ'e konfes'as: Mil'o'j pere'is en ne'dir'ebl'a sufer'ad'o — sed ni gajn'is teritori'o'n kaj potenc'o'n: ni dank'u la ĉiel'o'n pro la feliĉ'a milit'o.”
Ni viv'is trankvil'e kaj izol'it'e en mal'grand'a kamp'ar'a dom'o sur la lag'bord'o. Mi est'is tiel prem'eg'it'a de la tra'viv'it'a'j okaz'int'aĵ'o'j, ke mi nepr'e vol'is evit'i societ'o'n de ĉiu fremd'ul'o. Friedrich respekt'is mi'a'n funebr'o'n kaj tut'e ne prov'is propon'i la vulgar'a'n rimed'o'n ”distr'o”. Mi ŝuld'is al la grumitzaj tomb'o'j — tio'n bon'e kompren'is mi'a delikat'e sent'em'a edz'o — silent'e plor'i pri ili dum kelk'a temp'o. La am'at'o'j, tiel rapid'e kaj kruel'e for'ig'it'a'j el ĉi tiu bel'a mond'o, ne rajt'as est'i sam'e rapid'e kaj mal'varm'e for'ig'it'a'j el la memor'ej'o, kiu'n ili hav'as en mi'a funebr'ant'a kor'o.
Friedrich oft'e en'ir'is en la urb'o'n por plen'um'i la cel'o'n de si'a tie'a rest'ad'o, la stud'o'n de la ru ̧kruca demand'o. Mi ne plu klar'e memor'as pri la rezult'o'j de tiu esplor'o. Mi tiam neni'o'n en'skrib'is en mi'a'n tag'libr'o'n, kaj sekv'e forges'is, kio'n Friedrich sci'ig'is al mi. Mi klar'e nur memor'as la impres'o'n, kiu'n far'is sur mi'n la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o: la trankvil'o, la sen'ĝen'ec'o, la gaj'a labor'em'o de ĉiu'j hom'o'j, kiu'j'n mi okaz'e vid'is — kvazaŭ oni viv'us en plej pac'a, plej agrabl'a temp'o. Preskaŭ neni'e iu eĥ'o de la est'int'a milit'o, ne pli ol mal'serioz'a anekdot'o, kvazaŭ la milit'o est'us nur hav'ig'int'a interes'a'n okaz'aĵ'o'n al publik'a babil'ad'o — kvazaŭ la terur'a kanon'tondr'o ne est'us pli tragedi'a ol nov'a Wagnera oper'o. La afer'o de nun aparten'is al la histori'o; ĝi okaz'ig'is kelk'a'j'n ŝanĝ'o'j'n sur la land'kart'o — sed ĝi'a terur'ec'o est'is mal'aper'int'a el la konsci'o — ebl'e neniam est'is en'ir'int'a en tiu'n de la ne'part'o'pren'int'o'j ... forges'it'a, el'viŝ'it'a. Sam'e pri la gazet'o'j — mi precip'e leg'is franc'a'j'n gazet'o'j'n: — La atent'o est'is direkt'at'a al la Pariza ekspozici'o okaz'ont'a en 1867, al la kort'eg'a'j fest'o'j en Compiègne, al la literatur'a'j fam'ul'o'j (Flaubert, Zola), al teatr'a'j okaz'aĵ'o'j: nov'a oper'o de Gounod — bril'a rol'o destin'it'a de Offenbach por Hor'tens'e Schneider, ktp. La mal'grand'a, interes'a duel'o, kiu'n la prus'o'j kaj aŭstri'an'o'j efektiv'ig'is ”là-bas en Bohème” est'is afer'o jam mal'nov'iĝ'int'a ... Ho, kio okaz'is antaŭ tri monat'o'j, en la distanc'o de 300 mejl'o'j, — ne nun'temp'e, ne ĉi tie, — tio ne est'as ating'ebl'a per la mal'long'a'j palp'il'o'j de la hom'a kor'o kaj de la hom'a re'memor'o.
Mez'e de oktobr'o, proksim'um'e, ni for'las'is Svis'land'o'n. Ni re'ir'is al Vieno, kie la regul'ig'o de mi'a'j hered'a'j afer'o'j postul'is mi'a'n ĉe'est'o'n. Post la plen'um'o de ĉi tiu'j afer'o'j ni intenc'is rest'i kelk'a'n temp'o'n en Parizo. Friedrich hav'is la dezir'o'n laŭ'pov'e help'i la ag'ad'o'n de la pac'a lig'o, kaj opini'is, ke la ven'ont'a tut'mond'a ekspozici'o hav'ig'os la plej bon'a'n okaz'o'n por organiz'i kongres'o'n de la pac'am'ant'o'j; li ankaŭ konsider'is Parizon la plej taŭg'a lok'o por efektiv'ig'i inter'naci'a'n entrepren'o'n.
”La milit'ist'a'n meti'o'n mi for'las'is,” li dir'is, ”nom'e mi tio'n far'is pro konvink'o akir'it'a mem dum milit'o. Mi nun vol'as labor'i por tiu konvink'o. Mi en'ir'as la serv'o'n de la pac'arme'o. Ĝi ja est'as ankoraŭ nur tre mal'grand'a arme'o, kies batal'ant'o'j ne hav'as ali'a'j'n defend'il'o'j'n kaj arm'il'o'j'n ol la ide'o'n de just'ec'o kaj la hom'am'o'n. Tamen ĉio, kio post'e far'iĝ'is grand'a ja hav'is mal'grand'a'n kaj mal'grav'a'n komenc'o'n.”
”Ho ve!” mi respond'e ĝem'is, ”tio est'as sen'esper'a ag'ad'o.
Kio'n vi pov'os far'i unu'op'e kontraŭ tiu potenc'a, mult'mil'jar'a, de milion'o'j da hom'o'j defend'at'a bastion'o?”
”Ĉu far'i? Mi? ... Ver'e mi ne est'as sufiĉ'e mal'saĝ'a por esper'i, ke mi unu'op'e okaz'ig'os i'a'n ŝanĝ'o'n. Mi ja nur dir'is, ke mi vol'as en'vic'iĝ'i en la pac'arme'o'n. Ĉu mi do, kiam mi est'is en la milit'a arme'o, esper'is mem sav'i la patr'uj'o'n, mem konker'i provinc'o'n? Ne, la unu'op'ul'o pov'as nur serv'i. Eĉ li dev'as serv'i. Kiu est'as plen'e konvink'it'a pri iu afer'o, tiu ne pov'as far'i i'o'n ali'a'n ol labor'i por ĝi, ofer'i si'a'n viv'o'n por ĝi — eĉ sci'ant'e kiel mal'mult'e ĉi tiu viv'o pov'as help'i la venk'o'n. Li serv'as, ĉar li dev'as serv'i. Ne nur la ŝtat'o — ankaŭ la propr'a konvink'o, se ĝi est'as sincer'a kaj entuziasm'a, al'trud'as serv'ad'o'n.”
”Vi est'as prav'a. Kaj kiam fin'e milion'o'j da entuziasm'ul'o'j far'os tiu'n serv'ad'o'n, tiam la de si'a'j defend'ant'o'j for'las'it'a mult'jar'a bastion'o neces'e dis'fal'os.”
De Vieno mi pilgrim'is al Grumitz — kies mastr'in'o mi nun est'is. Sed mi ne en'ir'is la kastel'o'n. Mi nur met'is kvar girland'o'j'n sur la tomb'o'j'n kaj re'vetur'is.
Kiam mi'a'j plej grav'a'j afer'o'j est'is ord'ig'it'a'j, Friedrich propon'is mal'grand'a'n vojaĝ'o'n al Berlino, por vizit'i la kompat'ind'a'n onkl'in'o'n Korneli'a. Mi konsent'is. Por la daŭr'o de ni'a for'est'o mi konfid'is mi'a'n fil'et'o'n al la pri'zorg'o de onkl'in'o Maria.
Ŝi est'is ne'dir'ebl'e prem'ig'it'a sekv'e de la okaz'int'aĵ'o'j dum la Grumitza ĥoler'a semajn'o. Si'a'n tut'a'n am'o'n, si'a'n tut'a'n interes'o'n ŝi nun trans'ig'is al mi'a Rudolf. Mi ankaŭ esper'is, ke est'is distr'aĵ'o kaj kuraĝ'ig'o por ŝi, hav'i la infan'o'n apud si dum kelk'a temp'o.
La 1-an de novembr'o ni for'las'is Vienon. En Prago ni inter'romp'is ni'a'n vojaĝ'o'n por pas'ig'i la nokt'o'n. La sekv'ant'a'n tag'o'n, anstataŭ daŭr'ig'i la vojaĝ'o'n al Berlino, ni de'nov'e pilgrim'is.
”Fest'o de la mort'int'o'j!” mi dir'is, kiam mi'a rigard'o fal'is sur gazet'foli'o'n, al'port'it'a'n en ni'a'n hotel'a'n ĉambr'o'n kun'e kun la maten'manĝ'o.
”Fest'o de la mort'int'o'j” — ripet'is Friedrich. ”Kiom da mort'int'o'j kuŝ'as tie sur la proksim'a'j batal'kamp'o'j, al kiu'j ne util'as ĉi tiu fest'o'tag'o — ĉar ili ne hav'as tomb'o'j'n ... Kiu ili'n vizit'os?”
Mi moment'o'n silent'e li'n rigard'is. Post'e du'on'voĉ'e: ”Ĉu vi vol'as?”
Li jes'e balanc'is la kap'o'n. Ni est'is kompren'int'a'j unu la ali'a'n, kaj post unu hor'o ni est'is sur la voj'o al Chlum kaj Königgrätz.
Mi memor'is elegi'o'n de Tiedge.
Kia scen'o! Tie'n, ho reg'ant'o, Vid'u tie'n, kaj sur la ost'ar’ Ĵur'u, ke nur bon'a konduk'ant'o Vi far'iĝ'os de la reg'at'ar’.
Vid'u tie'n, se la glor’ vi'n tent'as, Kaj pri'pens'u, ke baldaŭ'a mort’ Sen'kron'ig'os vi'n. Jam plend'as La mort'int'o'j pro kruel'a sort’.
Dum la nokt'o ili per ĝem'ad'o Vi'n turment'as. Ĉu por vi'a kor’ Tra ruin'o'j nur per dev'ig'ad'o Ir'as do la voj’ al alt'a glor’?
Bedaŭr'ind'e, jes, la ruin'o'j tent'as la glor'am'ant'o'j'n, tiel long'e kiel la histori'o —t. e. tiu'j, kiu'j ĝi'n verk'as — konstru'as monument'o'j'n al la hero'o'j el milit'a'j ruin'o'j kaj prezent'as laŭr'o'j'n al la titan'o'j de la popol'mort'ig'o. Rezign'i la laŭr'a'n kron'o'n, rezign'i la fam'o'n est'us nobl'a ag'o, opini'as la poet'o. Oni unu'e sen'ig'u de ĝi'a nimb'o la objekt'o'n, kiu'n rezign'i ŝajn'as tiel dezir'ind'e, kaj neni'u ambici'ul'o dezir'os ĝi'n posed'i.
Jam nokt'ig'is, kiam ni al'ven'is en Chlum, kaj de tie, brak'o'n en brak'o, ni silent'e al'paŝ'is al la proksim'a batal'kamp'o. Fal'is nebul'o, miks'it'a kun tre mal'grand'a'j neĝ'er'o'j, kaj la nud'a'j arb'o'branĉ'o'j kurb'iĝ'is sub la blov'o de mal'varm'a novembr'a vent'o. Mult'eg'e da tomb'o'j kaj ankaŭ komun'a'j tomb'o'j ĉirkaŭ'e.
Sed ĉu Friedhof ?* Ne. La tie kuŝ'ant'o'j ne est'is pilgrim'ant'o'j lac'a'j de la viv'o, pac'e en'tomb'ig'it'a'j; tie'n oni est'is per'fort'e en'ĵet'int'a kaj per ter'o super'ŝovel'int'a atend'ant'o'j'n de est'ont'ec'o, plen'a'j'n de vir'a fort'o, aŭ de jun'ec'a viv'ec'o. Super'ŝut'it'a'j, sufok'it'a'j, por ĉiam mut'ig'it'a'j est'is ĉiu'j ĉi romp'iĝ'int'a'j kor'o'j, ĉiu'j ĉi dis'pec'ig'it'a'j membr'o'j, la akr'e plor'int'a'j okul'o'j — la sovaĝ'a'j kri'o'j de mal'esper'o, la sen'sukces'a'j preĝ'o'j ...
La tomb'ej'o ne est'is dezert'a; kontraŭ'e: La fest'o de la mort'int'o'j est'is al'log'int'a grand'a'n ar'o'n da hom'o'j — el amik'a kaj el mal'amik'a land'o'j, ven'int'a'j por genu'fleks'i sur la lok'o, kie fal'is ili'a'j am'at'o'j. Jam la vagon'ar'o, per kiu ni est'is al'ven'int'a'j, est'is plen'a de funebr'ant'o'j — kaj mi jam dum kelk'a'j hor'o'j est'is aŭd'int'a ĝem'o'j'n kaj plend'o'j'n. ”Ĉe Sadova mi perd'is tri fil'o'j'n — tri fil'o'j'n ... unu est'is pli bel'a kaj pli bon'a, kaj pli kar'a ol la ali'a!” rakont'is mal'jun'ul'o tut'e kurb'iĝ'int'a. Kaj kelk'a'j ali'a'j el la kun'vojaĝ'ant'o'j al'don'is si'a'j'n plend'o'j'n: pro la frat'o, la edz'o, la patr'o. — Sed neni'o mi'n tiel fort'e impres'is kiel la sen'larm'a, surd'a ”tri fil'o'j'n, tri fil'o'j'n!” de la kompat'ind'a mal'jun'ul'o.
Sur la kamp'o mem vid'iĝ'is ĉiu'flank'e, sur ĉiu'j voj'o'j nigr'a'j figur'o'j pied'ir'ant'a'j aŭ genu'ant'a'j kaj ter'e'n fal'ant'a'j. Est'is tie nur mal'mult'e da apart'a'j tomb'o'j, nur mal'mult'e da sur'skrib'o'n hav'ant'a'j kruc'o'j aŭ ŝton'o'j. Ni klin'iĝ'is kaj deĉifr'is en la krepusk'o kelk'a'j'n nom'o'j'n.
Major'o von Reuss de la 2-a prus'a gvardi'a regiment'o.
”Ebl'e parenc'o de la fianĉ'o de mi'a kompat'ind'a Roz'a,” mi dir'is.
Graf'o Grünne — vund'it'a la 3-an de juli'o — mort'is la 5-an de juli'o ...
Ho ve! kiom li sufer'is dum la du tag'o'j! ... Ĉu li est'is fil'o de la graf'o Grünne, kiu antaŭ la milit'o dir'is la kon'at'a'n fraz'o'n: ”Per mal'sek'a'j ĉifon'o'j ni for'pel'os la prus'o'j'n”? Ha, kiel absurd'e kaj krim'e kaj akr'e aŭd'iĝ'as ĉiu incit'ant'a vort'o dir'it'a antaŭ milit'o, kiam oni ĝi'n ripet'as en tia lok'o ! Vort'o'j — neni'o plu — vort'o'j por fanfaron'i, por insult'i, por minac'i — dir'it'a'j, skrib'it'a'j, pres'it'a'j — tiu'j, nur tiu'j prepar'is tiu'n ĉi kamp'o'n ...
Ni ir'is plu'e'n. Ĉie pli mal'pli alt'a'j, pli mal'pi larĝ'a'j ter'a'j alt'aĵ'et'o'j ... ankaŭ tie, kie ter'o ne est'as amas'ig'it'a, ankaŭ sub ni'a'j pied'o'j ebl'e putr'as kadavr'o'j de soldat'o'j — — — Ĉiam pli dens'a far'iĝ'as la nebul'o: ”Friedrich — sur'met'u vi'a'n ĉapel'o'n: vi mal'varm'um'os”.
Sed Friedrich rest'is kun mal'kovr'it'a kap'o — kaj mi ne ripet'is mi'a'n ordon'o'n du'a'n foj'o'n.
Inter la funebr'ant'o'j tie ĉirkaŭ'ir'ant'a'j trov'iĝ'as ankaŭ mult'a'j oficir'o'j kaj soldat'o'j; ver'ŝajn'e el tiu'j, kiu'j part'o'pren'is en la grav'eg'a batal'o apud Königgrätz kaj kiu'j nun est'is pilgrim'int'a'j al la lok'o, kie ripoz'as ili'a'j kamarad'o'j.
Nun ni al'ven'is al la lok'o, kie la pli'mult'o el la milit'ist'o'j — amik'o'j kaj mal'amik'o'j — est'is kun'e en'ter'ig'it'a'j. La lok'o est'is ĉirkaŭ'it'a de bar'il'o kiel tomb'ej'o. Tie'n ir'is la pli'mult'o el la funebr'ant'o'j, ĉar est'is plej kred'ebl'e, ke tie kuŝ'as la de ili pri'plor'at'o'j. Ĉe tiu bar'il'o genu'fleks'is la for'las'it'o'j, tie ili pend'ig'is si'a'j'n girland'o'j'n kaj lantern'o'j'n.
Grand'a, graci'a vir'o, de nobl'a, jun'a statur'o, kovr'it'a per general'a mantel'o al'paŝ'is al la ter'alt'aĵ'et'o. La ali'a'j respekt'plen'e flank'e'n'ir'is, kaj mi aŭd'is murmur'i kelk'a'j'n voĉ'o'j'n: ”La imperi'estr'o ...”
Jes, est'is li, Franz Joseph. Est'is la land'estr'o, la plej alt'a milit'estr'o, kiu ĉe la fest'o de la mort'int'o'j est'is al'ven'int'a por plen'um'i silent'a'n preĝ'o'n por si'a'j mort'int'a'j soldat'o'j. Ankaŭ li star'is tie kun mal'kovr'it'a, klin'it'a kap'o kaj kun dolor'a respekt'o antaŭ la majest'ec'o de la mort'o.
Long'e, long'e li rest'is sen'mov'a. — Mi ne pov'is de'turn'i mi'a'j'n okul'o'j'n de li. Kia'j pens'o'j tra'ir'is li'a'n anim'o'n — kia'j sent'o'j li'a'n kor'o'n, kiu ja — tio'n mi sci'is — est'is bon'a kaj mol'a kor'o? Ŝajn'is al mi, kvazaŭ mi pov'us kun'sent'i kun li, kvazaŭ mi pov'us sam'temp'e kun li pens'i la pens'o'j'n tra'flug'ant'a'j'n li'a'n klin'it'a'n kap'o'n.
... Vi, mi'a'j brav'ul'o'j ... mort'is ... pro kio? Ni ja ne venk'is ...
mi'a Venecio! Perd'it'a ... tiel, tiel perd'it'a ... ankaŭ vi'a jun'a viv'o ... kaj vi tiel kuraĝ'e ĝi'n ofer'is ... por mi ... Ho, se mi pov'us ĝi'n re'don'i al vi! Mi ne postul'is la ofer'o'n por mi — por vi mem, por vi'a land'o, vi, mi'a'j sam'patr'uj'an'o'j, est'as konduk'it'a'j en tiu'n milit'o'n ... kaj ne de mi ... kvankam ĝi okaz'is laŭ mi'a ordon'o — ĉu mi do ne dev'is ordon'i? Ne por mi ekzist'as la reg'at'o'j — ne, por ili mi est'as al'vok'it'a al la tron'o ... kaj ĉiu'n hor'o'n mi est'us pret'a mort'i por la bon'o de mi'a popol'o ... Ho, kial mi ne sekv'is la dezir'o'n de mi'a kor'o, rifuz'ant'e dir'i ”jes,” kiam ili ĉiu'j ĉirkaŭ'e kri'is: ”Milit'o'n, milit'o'n!” ... Tamen ĉu mi pov'is kontraŭ'star'i? Di'o est'as mi'a atest'ant'o, mi ne pov'is ... Kio mi'n dev'ig'is — mi mem tio'n ne plu preciz'e sci'as — tio'n mi nur sci'as — est'is ne'kontraŭ'star'ebl'a prem'o de la ekster'o — de vi mem, vi mort'int'a'j soldat'o'j ... Ho, kiel mal'ĝoj'e, mal'ĝoj'e — kiel vi sufer'is, kaj nun vi kuŝ'as ĉi tie kaj sur ali'a'j batal'kamp'o'j — for'pren'it'a'j de kartoĉ'o'j kaj sabr'o'frap'o'j, de ĥoler'o kaj tif'o ...
Ho, kial mi ne dir'is ,,ne” ... vi, Elisabeth, pet'is mi'n, ke mi tio'n dir'u ... Ho, se mi ĝi'n est'us dir'int'a! La pens'o est'as ne'sufer'ebl'a, ke ... ha, ĉi tiu mond'o est'as tro ne'perfekt'a ... tro, tro da ĝem'ind'aĵ'o'j! ...
Dum mi tia'manier'e pri'pens'is por li, mi'a rigard'o fiks'is li'a'j'n trajt'o'j'n, kaj nun — jes, ”est'is tro, tro da ĝem'ind'aĵ'o'j” nun li kovr'is si'a'n vizaĝ'o'n per ambaŭ man'o'j kaj plor'eg'is.
Tio okaz'is dum la fest'o de la mort'int'o'j en 1866, sur la mort'o'kamp'o de Sadova.
Kiam ni ven'is al Berlino, la loĝ'ant'ar'o est'is laŭt'e ĝoj'eg'ant'a. Ĉiu butik'ist'o kaj ĉiu vag'ul'o vid'ig'is iom da venk'a sent'o. ”Ni venk'is la ali'a'j'n!” tio ŝajn'as est'i sent'o tre entuziasm'ig'a kaj popular'a. Tamen en la famili'o'j, kiu'j'n ni vizit'is, ni trov'is mult'e da mal'ĝoj'eg'a'j hom'o'j, ĉar ili perd'is ne'forges'ebl'a'n parenc'o'n aŭ amik'o'n sur la german'a'j aŭ bohem'a'j batal'kamp'o'j. Mi precip'e tim'is re'vid'i onkl'in'o'n Korneli'a. Mi sci'is, ke ŝi'a bel'a fil'o Gottfried est'is est'int'a ŝi'a idol'o, kaj mi pov'is mezur'i la dolor'o'n, kiu nun sen'dub'e prem'is la kompat'ind'a'n for'las'it'a'n patr'in'o'n — mi nur bezon'is imag'i, ke mi'a Rudolf, post kiam mi li'n est'us eduk'int'a ... ne, tiu'n pens'o'n mi tut'e ne vol'is pens'i.
Ni'a vizit'o est'is anonc'it'a. Kun kor'bat'o mi en'ir'is la dom'o'n de sinjor'in'o von Tessow. Jam en la antaŭ'ĉambr'o vid'iĝ'is la funebr'o reg'ant'a en la dom'o. La serv'ist'o, kiu ni'n en'ir'ig'is, hav'is nigr'a'n livre'o'n; en la grand'a salon'o, kies seĝ'o'j est'is kovr'it'a'j per teg'il'o'j, ne est'is fajr'o, kaj la spegul'o'j kaj pentr'aĵ'o'j ĉe la mur'o'j est'is ĉiu'j teg'it'a'j per krep'o. De tie oni mal'ferm'is al ni la pord'o'n de la dorm'o'ĉambr'o de onkl'in'o Korneli'a, kie ŝi ni'n atend'is. Tiu vast'a ej'o, divid'it'a per kurten'o — mal'antaŭ kiu star'is la lit'o — est'is nun la konstant'a rest'ad'ej'o de onkl'in'o. Ŝi ne plu el'ir'is el la dom'o, escept'e por ĉiu'dimanĉ'e ir'i en la katedral'o'n — kaj nur mal'oft'e el la ĉambr'o, nur unu hor'o'n ĉiu'tag'e, kiu'n ŝi pas'ig'is en la est'int'a privat'a ĉambr'o de Gottfried.
En tiu ĉambr'o ĉio est'is en la sam'a lok'o, en kiu li ĝi'n est'is las'int'a en la tag'o de si'a for'ir'o. Dum ni'a vizit'o ŝi ni'n konduk'is tie'n kaj ig'is ni'n leg'i leter'o'n; kiu'n li est'is met'int'a sur si'a'n paper'uj'o'n: ”Mi'a unik'a, kar'a patr'in'o! Mi ja sci'as, ke vi, kar'ul'in'o, ven'os tie'n ĉi post mi'a for'ir'o — kaj tiam vi trov'os tiu'n ĉi foli'o'n. La person'a adiaŭ'o est'os pas'int'a. Des pli vi ĝoj'os, trov'i ankoraŭ nov'a'n post'sign'o'n, leg'i ankoraŭ last'a'n vort'o'n de mi, nom'e ĝoj'a'n, esper'plen'a'n. Kuraĝ'iĝ'u: mi re'ven'os. Du kor'o'j'n, tiel kun'ig'it'a'j'n, kiel est'as ni'a'j, la sort'o ne dis'ig'os. Mi'a destin'o est'as plen'um'i feliĉ'a'n milit'ir'o'n, akir'i stel'o'j'n kaj orden'o'j'n — kaj post'e ig'i vi'n ses'obl'a av'in'o. Mi kis'as vi'a'n kar'a'n mol'a'n frunt'o'n, ho, vi plej ador'at'a el ĉiu'j patr'in'o'j.
Vi'a Gottfried.”
Kiam ni en'ir'is ĉe onkl'in'o Korneli'a, ŝi ne est'is sol'a. Sinjor'o en long'a, nigr'a vest'o, je la unu'a rigard'o re'kon'ebl'a kiel pastr'o, sid'is kontraŭ ŝi.
Onkl'in'o star'iĝ'is kaj ven'is al ni renkont'e; la pastr'o sam'e lev'iĝ'is de si'a seĝ'o, sed rest'is star'ant'a en la fund'o.
Kio'n mi atend'is, okaz'is: Kiam mi ĉirkaŭ'pren'is la mal'jun'ul'in'o'n, ni ambaŭ, ŝi kaj mi, laŭt'e plor'ĝem'is. Ankaŭ la okul'o'j de Friedrich larm'o'plen'iĝ'is, prem'ant'e la funebr'ant'in'o'n al si'a kor'o. Unu'e oni silent'is. Kio'n oni hav'as por dir'i en tia'j moment'o'j je la unu'a re'vid'o post grav'a mal'feliĉ'o — tio'n esprim'as tut'e klar'e la larm'o'j ...
Ŝi konduk'is ni'n al si'a sid'ej'o kaj propon'is al ni apud'e star'ant'a'j'n seĝ'o'j'n. Post'e, sek'ig'int'e si'a'j'n okul'o'j'n, ŝi prezent'is: ”Mi'a nev'o, kolonel'o baron'o Tilling — sinjor'o Mölser, milit'a ĉef'pastr'o kaj konsistori'a konsil'ant'o.”
Inter'ŝanĝ'iĝ'is mut'a'j riverenc'o'j.
”Mi'a amik'o kaj religi'a konsil'ant'o,” ŝi al'don'is, ”kiu pen'as sub'ten'i mi'n en mi'a ĉagren'o —”
”Sed kiu bedaŭr'ind'e ne ankoraŭ sukces'is hav'ig'i al vi la ĝust'a'n rezignaci'o'n, la ĝust'a'n ĝoj'o'n de sufer'o, estim'at'a amik'in'o,” li dir'is. ”Kial mi ĵus vid'is nov'a'n sen'kuraĝ'a'n plor'ad'o'n?”
”Ho, pardon'u al mi! Kiam mi la last'a'n foj'o'n vid'is mi'a'n nev'o'n kaj li'a'n am'ind'a'n edz'in'o'n, mi'a Gottfried est'is —” ŝi ne pov'is plu'o'n dir'i.
”Tiam vi'a fil'o est'is ankoraŭ en ĉi tiu pek'a mond'o, el'met'it'a al ĉiu'j tent'o'j kaj danĝer'o'j; sed nun li est'as en'ir'int'a la dom'o'n de la ĉiel'a patr'o, post la plej glor'a, plej feliĉ'a mort'o por reĝ'o kaj patr'uj'o. Vi, sinjor'o kolonel'o,” li si'n turn'is al mi'a edz'o, ”kiu est'as prezent'it'a al mi kiel soldat'o, pov'as help'i mi'n, konsol'e klar'ig'i al ĉi tiu funebr'ant'a patr'in'o, ke la sort'o de ŝi'a fil'o est'as envi'ind'a. Vi sci'as, ke mort'ĝoj'o inspir'as la kuraĝ'a'n milit'ist'o'n — la decid'o ofer'i si'a'n viv'o'n sur la altar'o de la patr'uj'o bel'ig'as por li la sufer'o'n de la dis'iĝ'o, kaj kiam li fal'as en la tumult'o de la batal'o, dum tondr'ad'o de paf'il'eg'o'j, li esper'as est'i trans'met'ot'a en la grand'a'n ĉiel'a'n arme'o'n kaj tie ĉe'est'i la parad'o'n de la di'a Estr'o de la arme'o'j. Vi, sinjor'o kolonel'o, re'ven'is kun tiu'j, al kiu'j la di'a providenc'o don'is la just'a'n venk'o'n —”
”Pardon'u, sinjor'o konsistori'a konsil'ant'o — mi serv'is en la aŭstria arme'o —”
”Ha, mi opini'is ... Ho, tiam ...” dir'is la ali'a tut'e konfuz'it'a ... ”Ankaŭ bel'eg'a, brav'a arme'o, la aŭstria.” Li star'iĝ'is. ”Sed mi ne vol'as ĝen'i pli long'e ... la ge'sinjor'o'j sen'dub'e dezir'as inter'parol'i pri famili'a'j afer'o'j ... Ĝis la re'vid'o, estim'at'a sinjor'in'o — mi re'ven'os post kelk'a'j tag'o'j ... Dum'e alt'ig'u vi'a'j'n pens'o'j'n al la Ĉio'kompat'ul'o, sen kies vol'o ne fal'as eĉ unu har'o de ni'a kap'o kaj kiu ig'as ĉiu'j'n afer'o'j'n util'i al tiu, kiu li'n am'as, eĉ ĉagren'o'n kaj sufer'o'n, eĉ mizer'o'n kaj mort'o'n. Mi est'as vi'a serv'ant'o, adiaŭ.”
Mi'a onkl'in'o prem'is li'a'n man'o'n: ”Esper'ebl'e mi vi'n re'vid'os baldaŭ? Tre baldaŭ, mi pet'as —”
Li riverenc'is al ni ĉiu'j kaj est'is al'paŝ'ont'a aI la pord'o.
Sed Friedrich li'n halt'ig'is: ”Sinjororo konsistaria konsil'ant'o — ĉu mi pov'as far'i pet'o'n al vi?”
”Parol'u, sinjor'o kolonel'o.”
”Mi juĝ'as, laŭ vi'a'j parol'o'j, ke vi est'as plen'a de religi'a kaj ankaŭ de milit'ist'a spirit'o. Vi do pov'os far'i al mi la grand'a'n komplez'o'n —”
Mi aŭskult'is atent'eg'e. Kio'n cel'is Friedrich?
”Nom'e mi'a edz'in'et'o ĉi tie,” li daŭr'ig'is, ”hav'as mult'a'j'n dub'o'j'n ... Ŝi opini'as, ke de la krist'an'a vid'punkt'o la milit'o ne est'as aprob'ind'a. Mi ver'dir'e sci'as la mal'o'n — ĉar neni'o est'as pli intim'e kun'lig'it'a ol la pastr'a kaj la milit'ist'a profesi'o'j — sed mank'as al mi la elokvent'ec'o, por tio'n klar'ig'i al mi'a edz'in'o.
Ĉu vi, sinjor'o konsil'ant'o, konsent'us don'i al ni, morgaŭ aŭ post'morgaŭ, unu hor'o'n da inter'parol'o, por —”
”Ho, tre volont'e,” inter'romp'is la pastr'o. ”Ĉu vi vol'as don'i al mi vi'a'n adres'o'n? ...” Friedrich don'is al li si'a'n vizit'kart'o'n, kaj tuj fiks'iĝ'is la tag'o kaj hor'o de la petit'a kun'ven'o.
Post'e ni rest'is sol'a'j kun onkl'in'o.
”Ĉu la admon'o de ĉi tiu amik'o ver'e vi'n konsol'as?” al ŝi demand'is Friedrich.
”Konsol'o ne plu ekzist'as por mi sur ter'o. Sed li parol'as tiom kaj tiel bel'e pri la afer'o'j, kiu'j nun plej plaĉ'as al mi — pri mort'o kaj funebr'o, pri kruc'o kaj ofer'o kaj rezignaci'o ... li pri'skrib'as la mond'o'n, kiu'n mi'a bon'a Gottfried dev'is for'las'i, kaj el kiu ankaŭ mi dezir'as el'ir'i, kiel tia'n val'o'n de ĝem'ad'o, mal'virt'o kaj progres'ant'a ruin'iĝ'o, ke ŝajn'as al mi mal'pli mal'ĝoj'e, ke mi'a infan'o est'as for'pren'it'a. — Li ja est'as en la ĉiel'o, kaj ĉi tie sur la ter'o —”
”Reg'as oft'e infer'a'j potenc'o'j, tio est'as ver'a — tio'n mi ĵus vid'is el proksim'ec'o,” dir'is Friedrich medit'em'e.
Post'e la kompat'ind'a vir'in'o demand'is li'n pri la du milit'ir'o'j, en unu el kiu'j li part'o'pren'is kun — en la ali'a — kontraŭ Gottfried.
Li dev'is rakont'i cent'o'n da detal'o'j, kaj per tio pov'is don'i al la for'las'it'a patr'in'o la sam'a'n konsol'o'n, kiu'n li iam al'port'is al mi el la ital'a milit'o, ke la kompat'ind'ul'o mort'is rapid'e kaj sen dolor'o. Est'is long'a mal'gaj'a vizit'o. Mi ankaŭ re'e rakont'is la fakt'o'j'n de la terur'a ĥoler'a semajn'o kaj mi'a'j'n spert'o'j'n sur la bohem'a'j batal'kamp'o'j. Antaŭ ni'a for'ir'o onkl'in'o Korneli'a konduk'is ni'n en la ĉambr'o'n de Gottfried, kie mi dum la leg'ad'o de la supr'e cit'it'a leter'o — kiu'n mi post'e kun permes'o kopi'is — de'nov'e verŝ'is mal'dolĉ'a'j'n larm'o'j'n.
”Invit'is al inter'parol'ad'o kun vi? Ĉu vi ne kompren'as? ... Tio dev'as serv'i al mi kiel stud'a material'o. Mi dezir'as re'aŭd'i kaj ĉi'foj'e not'i — per kia'j argument'o'j la pastr'o'j defend'as la popol'mort'ig'o'n. Mi antaŭ'met'is vi'n kiel direkt'ont'in'o'n de la diskut'o. Pli dec'as al jun'a vir'in'o ol al kolonel'o hav'i dub'o'j'n de la krist'an'a vid'punkt'o pri rajt'ig'o de la milit'o —”
”Sed vi sci'as, ke mi hav'as tia'j'n dub'o'j'n ne de la religi'a, sed de la human'a vid'punkt'o —”
”Tio'n ni tut'e ne rajt'as montr'i al sinjor'o konsil'ant'o, por ne trans'ig'i la demand'o'n sur ali'a'n kamp'o'n. La pac'a'j klopod'o'j de la liber'pens'ant'o'j ne sufer'as pro iu intern'a kontraŭ'dir'o, kaj mi dezir'as klar'ig'o'n pri la kontraŭ'dir'o, kiu ekzist'as inter la postul'o'j de la krist'an'a am'o kaj la dev'ig'o'j de la milit'a demand'o — klar'ig'o'n el la buŝ'o de milit'ist'a ĉef'pastr'o, t. e. de reprezent'ant'o de la krist'an'a milit'profesi'o.”
La pastr'o al'ven'is preciz'e. Li'n evident'e al'log'is la ŝanc'o pov'i el'parol'i predik'o'n instru'a'n kaj konvert'a'n. Mi kontraŭ'e atend'is la inter'parol'ad'o'n kun sent'o'j iom'et'e mal'agrabl'a'j, ĉar mi hav'os en ĝi rol'o'n ne'sincer'a'n. — Sed por la bon'o de la afer'o, al kiu Friedrich de nun dediĉ'is si'a'j'n serv'o'j'n, mi dev'is mi'n nun iom sub'ig'i kaj konsol'i per la fraz'o: la cel'o sankt'ig'as la rimed'o'j'n.
Post la salut'o'j ni tri sid'iĝ'is sur mal'alt'a'j'n apog'seĝ'o'j'n apud la forn'o, kaj la konsistori'a konsil'ant'o parol'is jen'e: ”Permes'u, sinjor'in'o, ke mi komenc'e pri'parol'u la cel'o'n de mi'a vizit'o. La demand'o est'as for'ig'i el vi'a spirit'o kelk'a'j'n dub'o'j'n, kiu'j ne est'as sen ia ŝajn'a prav'ec'o; sed kiu'j pov'as facil'e est'i montr'at'a'j sofism'o'j. Ekzempl'e vi opini'as, ke la ordon'o de Krist'o: Oni am'u si'a'j'n mal'amik'o'j'n, kaj ankaŭ la dir'o: ”Kiu uz'as la glav'o'n, pere'u per la glav'o” kontraŭ'dir'as la dev'o'j'n de la soldat'o, kiu ja hav'as la rajt'o'n mal'util'i al la mal'amik'o, atenc'ant'e ties korp'o'n kaj viv'o'n. —”
”Cert'e, sinjor'o konsil'ant'o, ĉi tiu kontraŭ'dir'o ŝajn'as al mi ne solv'ebl'a. Kaj krom tio, ekzist'as la nepr'a ordon'o de la dekalog'o: Ne mort'ig'u.”
”Nu jes — se oni supr'aĵ'e juĝ'as, kuŝ'as en tio ia mal'facil'aĵ'o: sed se oni penetr'as en la profund'o'n, la dub'o'j mal'aper'as. Rilat'e al la kvin'a ordon'o, ĝi pli ĝust'e dir'us: ”Neatence mort'ig'u.” Sed mort'ig'o por mem'defend'o ne est'as atenc'o.
Kaj milit'o est'as nur neces'a mem'defend'o po'grand'e. Ni pov'as kaj dev'as, laŭ la mild'a admon'o de ni'a sav'int'o, am'i la mal'amik'o'j'n; sed tio ne signif'as, ke ni ne rajt'as milit'e de'turn'i evident'a'n mal'just'aĵ'o'n kaj per'fort'o'n.”
”El tio do rezult'as, ke nur defend'a'j milit'o'j est'as just'a'j, kaj ke oni rajt'as uz'i la glav'o'n nur kiam la mal'amik'o okup'as la land'o'n. Sed la kontraŭ'ul'a naci'o opini'as tut'e sam'e — kiel do pov'as komenc'iĝ'i la batal'o? En la last'a milit'o est'is vi'a arme'o, sinjor'o konsil'ant'o, kiu la unu'a trans'paŝ'is la land'lim'o'n. —”
”Se oni vol'as de'turn'i la mal'amik'o'n, sinjor'in'o, — por kio oni hav'as la plej sankt'a'n rajt'o'n, ne est'as neces'e preter'las'i la favor'a'n moment'o'n kaj atend'i, ĝis kiam li ni'n est'as atak'int'a, sed laŭ cirkonstanc'o'j dev'as est'i permes'it'e al la land'estr'o antaŭ'iĝ'i al la per'fort'a mal'just'ul'o. Tio'n far'ant'e, li obe'as la skrib'it'a'n vort'o'n: Kiu uz'as la glav'o'n, pere'u per la glav'o. Li kontraŭ'star'as la mal'amik'o'n kiel serv'ant'o kaj venĝ'ant'o de Di'o, cel'ant'e pere'ig'i tiu'n, kiu uz'is la glav'o'n kontraŭ li —”
”Tie dev'as kaŝ'iĝ'i sofism'o,” mi dir'is sku'ant'e la kap'o'n, ”tiu'j argument'o'j ne pov'as est'i sam'e rajt'ig'ant'a'j por la du parti'o'j —”
”Plu'e, koncern'e la dub'o'n,” daŭr'ig'is la pastr'o, ne atent'ant'e mi'a'n kontraŭ'dir'o'n, ”ĉu la milit'o est'as per si mem mal'plaĉ'a al Di'o, por ĉiu krist'an'o kon'ant'a la bibli'o'n, ĝi mal'aper'as, ĉar la Sankt'a Skrib'o sufiĉ'eg'e montr'as, ke la Sinjor'o mem ordon'is al la popol'o Israel, far'i milit'o'j'n, por akir'i la promes'it'a'n land'o'n, kaj li don'is al si'a popol'o si'a'n ben'o'n por tio. 4. Moseo, 21, 14 raport'as pri special'a libr'o de la milit'o'j de Jehovo.
Kaj kiel oft'e en la psalm'o'j la help'o est'as laŭd'at'a, kiu'n Di'o don'as al si'a popol'o dum milit'o. Ĉu vi ne kon'as la sentenc'o'n de Salomono: La ĉeval'o star'as pret'a por la batal'o, Sed per la Sinjor'o ven'as la venk'o.
En la 44-a psalm'o Davido dank'as kaj laŭd'as la Sinjor'o'n, si'a'n protekt'ant'o'n, ”kiu instru'as li'a'j'n man'o'j'n batal'i kaj li'a'j'n pugn'o'j'n milit'i.”
”Est'as do kontraŭ'dir'o inter la mal'nov'a kaj la nov'a Testament'o'j: la Di'o de la antikv'a'j Hebre'o'j est'is milit'em'a, sed la bon'kor'a Jesuo anonc'is la sci'ig'o'n pri pac'o kaj instru'is la am'o'n al la proksim'ul'o kaj al la mal'amik'o.”
”Ankaŭ en la nov'a Testament'o en la parabol'o Luk. 14, 31 Jesuo parol'as sen iu riproĉ'o pri reĝ'o intenc'ant'a milit'ir'i kontraŭ ali'a reĝ'o. Kaj ankaŭ la apostol'o Paŭlo tre oft'e uz'as figur'o'j'n el la milit'a viv'o. Li dir'as Rom. 13, 4, ke la estr'ar'o ne van'e port'as la glav'o'n, sed, ke ĝi est'as la serv'ant'o kaj venĝ'ant'o de Di'o kontraŭ tiu, kiu far'as mal'bon'o'n.”
”Kuŝ'as do en la sankt'a Libr'o mem la kontraŭ'dir'o ni'n pri'okup'ant'a. Montr'ant'e al mi, ke ĝi trov'ig'as ankaŭ en la bibli'o, vi ĝi'n ne for'ig'as.”
”Jen est'as la supr'aĵ'a kaj sam'temp'e arogant'a juĝ'manier'o, kiu cel'as alt'ig'i la propr'a'n, mal'fort'a'n prudent'o'n super la di'a parol'o. Kontraŭ'dir'o est'as io ne'perfekt'a, ne'di'a; se mi montr'as, ke io trov'iĝ'as en la bibli'o, la pruv'o est'as far'it'a — kiel ajn ne'kompren'ebl'a ĝi est'as por la hom'a raci'o — ke ĝi ne pov'as en'hav'i en si i'a'n kontraŭ'dir'o'n.”
”Se ne est'us pli ĝust'e pruv'it'e per la ekzist'o de la kontraŭ'dir'o, ke la cit'it'a'j dir'o'j tut'e ne pov'as est'i el di'a de'ven'o.” Tiu respond'o kuŝ'is sur mi'a'j lip'o'j; sed mi ĝi'n sub'prem'is, por ne tut'e ali'ig'i la objekt'o'n de la disput'o.
”Vid'u, sinjor'o konsil'ant'o,” Friedrich nun si'n inter'met'is en la inter'parol'ad'o'n, ”ankoraŭ pli fort'e ol vi montr'is la permes'o'n de la milit'a'j terur'aĵ'o'j, rilat'ig'ant'e al la bibli'o, iu kapitan'o de la 17-a jar'cent'o. Mi konserv'is tiu'n skrib'aĵ'o'n kaj ĝi'n jam leg'is al mi'a edz'in'o; — sed ŝi ne vol'is konsent'i kun la ide'o'j en ĝi en'ten'at'a'j. Mi konfes'as, ke la afer'o ankaŭ mi'n tre — mir'ig'as ... kaj mi ŝat'us hav'i pri ĝi vi'a'n opini'o'n. Se vi permes'as, mi al'port'os la dokument'o'n. ”Li ir'is pren'i paper'o'n el tir'kest'o, mal'fald'is ĝi'n kaj leg'is: ”La milit'o est'as el'pens'it'a de Di'o mem, kaj li instru'is ĝi'n al la hom'o'j. La unu'a'n soldat'o'n Di'o star'ig'is kun du'tranĉ'a glav'o antaŭ la paradiz'o, por de'turn'i de ĝi Adamon, la unu'a'n ribel'ant'o'n. En la Deŭteronomio oni pov'as leg'i kia'manier'e Di'o per Moseo kuraĝ'ig'as si'a'n popol'o'n al la venk'o kaj eĉ don'as al li si'a'j'n pastr'o'j'n kiel antaŭ'gvardi'o'n.
La unu'a artifik'o uz'iĝ'is kontraŭ la urb'o Hai. Dum tiu hebre'a milit'o la sun'o dev'is bril'i du tag'o'j'n sur la ĉiel'a firmament'o, por ke la venk'o pov'u est'i plen'um'it'a, mult'a'j mil'o'j da hom'o'j mort'ig'it'a'j kaj reĝ'o'j pend'ig'it'a'j.
Ĉiu'j milit'a'j abomen'o'j est'as aprob'it'a'j de Di'o, ĉar la tut'a Sankt'a Skrib'o est'as plen'a de ili, kaj tio sufiĉ'eg'e pruv'as, ke la laŭ'leĝ'a milit'o est'as el'pens'it'a de Di'o mem, ke tial ĉiu hom'o pov'as kun bon'a konscienc'o serv'i, viv'i kaj mort'i en ĝi. Li pov'as si'a'j'n mal'amik'o'j'n brul'ig'i aŭ fajr'ig'i, sen'haŭt'ig'i, fal'ig'i aŭ dis'pec'ig'i — ĉio est'as just'a kio'n ajn kontraŭ'dir'as la ali'a'j. Di'o neni'o'n mal'permes'is el tia'j afer'o'j, sed aprob'is la plej kruel'a'j'n manier'o'j'n pere'ig'i la hom'o'j'n.
La profet'in'o Deborah najl'is sur la ter'o'n la kap'o'n de la milit'estr'o Sisara. Gideon'o, la de Di'o ordon'it'a gvid'ant'o de la popol'o, si'n venĝ'is milit'ist'e al la aŭtoritat'ul'o'j de Senhot, kiu'j est'is rifuz'int'a'j al li iom da manĝ'aĵ'o: pend'ig'o kaj rad'o, glav'o kaj fajr'o ne sufiĉ'is; ili est'is draŝ'at'a'j kaj dis'ŝir'at'a'j per dorn'o'j — kaj tio ŝajn'is bon'a al la di'a'j okul'o'j. La reĝ'a profet'o Davido, hom'o laŭ la kor'o de Di'o, el'pens'is la plej kruel'a'j'n turment'o'j'n por la jam venk'it'a'j id'o'j de Ammon ĉe Rabboth; li ordon'is dis'pec'ig'i ili'n per sabr'o'j, ili'n frakas'i sub la rad'o'j de fer'a'j ĉar'o'j, ili'n dis'tranĉ'i per tranĉ'il'o'j, ili'n kun'prem'i kiel oni kun'prem'as brik'o'j'n; kaj tio'n li far'is en ĉiu'j urb'o'j de la id'o'j de Ammon. Plu'e —”
”Tio est'as abomen'ind'a!” inter'romp'is la ĉef'pastr'o. ”Nur krud'a dung'it'o el la sovaĝ'a epok'o de la tri'dek'jar'a milit'o pov'is cit'i tia'j'n ekzempl'o'j'n el la bibli'o, por montr'i la rajt'ig'o'n de kruel'ec'o kontraŭ la mal'amik'o. Hodiaŭ ni anonc'as tut'e mal'simil'a'j'n doktrin'o'j'n: En milit'o ni nur mal'ebl'ig'u al la mal'amik'o, ke li ni'n mal'util'u — mal'ebl'ig'u tio'n ĝis mort'o — sen ia malic'a intenc'o kontraŭ la viv'o de unu'op'ul'o. Se tia intenc'o, aŭ eĉ mort'iĝ'em'o aŭ kruel'ec'o kontraŭ sen'defend'ul'o'j montr'iĝ'as, tiam mort'ig'o en milit'o est'as sam'e mal'moral'a kaj ne'permes'it'a kiel en pac'o. Jes, en pas'int'a'j jar'cent'o'j, kiam ĉef'o'j de dung'it'o'j kaj vag'ul'o'j milit'is meti'ist'e, tiam ili'a kapitan'o pov'is skrib'i tia'manier'e, sed hodiaŭ oni ne milit'ir'as por pag'o aŭ rab'aĵ'o kaj ne'sci'ant'e kontraŭ kiu kaj pro kio; oni tio'n far'as nur por plej alt'a'j ideal'a'j bon'aĵ'o'j de la hom'ar'o — por liber'ec'o, sen'de'pend'ec'o, naci'ec'o — por rajt'o, kred'o, honor'o, bon'mor'ec'o kaj kutim'o ...”
”Vi, sinjor'o konsistori'a konsil'ant'o,” mi en'ĵet'is, ”est'as sen'dub'e pli mild'a kaj human'a ol tiu kapitan'o; vi do ne bezon'as cit'i el la bibli'o pruv'o'j'n por la permes'ebl'ec'o de la abomen'aĵ'o'j, kiu'j plaĉ'is al ni'a'j mez'epok'a'j pra'patr'o'j kaj supoz'ebl'e ankoraŭ pli al la antikv'a'j Hebre'o'j; sed est'as tamen la sam'a libr'o kaj la sam'a Jehovo, kiu ne pov'as est'i nun pli mild'a, sed de kiu ĉiu al'pren'as nur tiom da cert'ig'o, kiom taŭg'as por li'a opini'o.”
”Jen mi dev'is sufer'i mal'grand'a'n pun'a'n predik'o'n pri mi'a mank'o de respekt'o al la di'a parol'o kaj pri mi'a mank'o de sagac'ec'o ĉe la klar'ig'o de ĝi.”
Tamen mi sukces'is re'konduk'i la inter'parol'ad'o'n al ni'a ĝust'a tem'o, kaj nun la konsil'ant'o long'e parol'is — ĉi'foj'e ne'inter'romp'it'e — pri la rilat'o inter krist'an'a kaj milit'ist'a spirit'o'j; li memor'ig'is la religi'a'n solen'ec'o'n aparten'ant'a al la ĵur'o al la standard'o, ”kiam la standard'o'j est'as port'at'a'j en la preĝ'ej'o'n kun akompan'o de muzik'o kaj sub la honor'a protekt'o de du oficir'o'j kun el'tir'it'a glav'o. Tiam la rekrut'o la unu'a'n foj'o'n si'n publik'e prezent'as kun kask'o kaj paf'il'o, kaj la unu'a'n foj'o'n li sekv'as la standard'o'n de si'a taĉment'o, kiu nun flirt'as antaŭ la altar'o de la Sinjor'o, dis'ŝir'it'a kaj ornam'it'a per la honor'sign'o'j de la batal'o'j, en kiu'j ĝi est'is port'at'a” ... Li parol'is pri la ĉiu'dimanĉ'a eklezi'a preĝ'o: ”Protekt'u la reĝ'a'n arme'o'n kaj ĉiu'j'n fidel'a'j'n serv'ist'o'j'n, reĝ'o kaj patr'o'land'o. Instru'u ili'n, por ke ili kiel krist'an'o'j plen'um'u si'a'n ĵur'o'n, kaj ben'u ili'a'j'n serv'o'j'n por vi'a honor'o kaj bon'o de la patr'uj'o”. ”Di'o kun ni,” li plu'e klar'ig'is, ”est'as ja ankaŭ la sur'skrib'o sur la buk'o de la zon'o, per kiu la infanteri'an'o ĉirkaŭ'as si'a'n tali'o'n, kaj tiu signal'vort'o dev'as don'i al li konfid'o'n. Se Di'o est'as por ni, kiu pov'as est'i kontraŭ ni? Ankaŭ la ĝeneral'a'j naci'a'j preĝ- kaj pent'o'tag'o'j ordon'at'a'j ĉe la komenc'o de ĉiu milit'o est'as, por ke la naci'o per preĝ'o'j pet'u la di'a'n help'o'n, sam'temp'e fid'ant'e al la akir'ot'a feliĉ'a sukces'o. Kia'n sankt'ig'o'n la el'marŝ'ant'a soldat'o trov'as en tio — kiel potenc'e tio alt'ig'as li'a'n batal'em'o'n kaj kuraĝ'o'n! Se li'a reĝ'o li'n vok'as, li pov'as konfid'em'e en'ir'i la vic'o'j'n de la batal'ont'o'j kaj est'i cert'a pri la venk'o de la just'a parti'o; Di'o don'os venk'o'n al ni tiel cert'e kiel est'int'e al si'a popol'o Israel, se ni preĝ'ant'e far'as la batal'a'n labor'o'n. La intim'a rilat'o inter preĝ'o kaj venk'o, pi'ec'o kaj brav'ec'o, est'as facil'e disting'ebl'a — ĉar kio pov'as hav'ig'i pli da ĝoj'o en la moment'o de mort'o ol la cert'ec'o trov'i pardon'o'n antaŭ la ĉiel'a juĝ'ist'o? Lojal'ec'o kaj kred'o kun'ig'it'a'j kun vir'ec'o kaj milit'kapabl'ec'o aparten'as al la plej mal'nov'a'j tradici'o'j de ni'a popol'o.”
Tia'manier'e li ankoraŭ long'temp'e parol'is, jen kun ole'a dolĉ'ec'o, mal'lev'it'a kap'o kaj mol'a'j nuanc'o'j pri am'o, ĉiel'o, humil'ec'o, ”infan'et'o'j”, sav'o kaj ”ĉarm'eg'a'j afer'o'j”; — jen per milit'ist'a komand'a voĉ'o, kun fier'a disciplin'o — akr'e kaj tranĉ'e — glav'o kaj defend'o. La vort'o'n ĝoj'o li nur uz'is en kun'e kun la vort'o'j mort'o, batal'o kaj ofer'o. De la vid'punkt'o milit'pastr'a mort'ig'i kaj est'i mort'ig'it'a ŝajn'as est'i la plej nobl'a'j ĝoj'o'j de la viv'o. Ĉio ceter'a est'as mal'fort'ig'a, pek'a plezur'o. Li ankaŭ deklam'is vers'o'j'n. Unu'e de Körner: Patr'o, konduk'u mi'n, Vi mi'n konduk'u al venk'o aŭ mort'o!
Di’, mi obe'os en ĉiu ajn sort'o, Vi, ho Sinjor'o, konduk'u mi'n, Di’, mi obe'as vi'n!
Post'e la mal'nov'a'n popol'a'n kant'o'n el la 30-jar'a milit'o: Ne pli feliĉ'a mort'o en la mond’ Ol de la mal'amik'o mort'ig'at'a.
En verd'a val’, liber'a kamp’ Ne dev'as est'i ĝem’ aŭd'at'a!
En lit'o mal'larĝ'a Mi mort'as tut'sol'a, Sed jen en milit’ Kun kun'ul’ liber'vol'a!
Ankaŭ la Lenaŭan kant'o'n pri la batal'em'a arm'il'far'ist'o: Pac'o hom'a'n viv'o'n mol'e Ja mal'zorg'as, sovaĝ'ig'as, Fanfaron'o'n pri la ag'o li laŭt'ig'as, Dum'e arane’ labor'as sol'e ...
Ha, subit'e jen milit'o, Vund'o'j ja ”osced'as” kaj fend'iĝ'as, Hom'o'j jam osced'as mal'pli oft'e, Per batal’ la mond'o re'freŝ'iĝ'as.
Fin'e ankoraŭ la parol'o'n de Lut'her: ”Se mi rigard'as la milit'o'n kiel afer'o'n, kiu ŝirm'as edz'in'o'n, infan'o'n, dom'o'n, kort'o'n, hav'aĵ'o'n kaj honor'o'n, kiu akir'as kaj konserv'as pac'o'n, tiam ĝi est'as bon'aĵ'o.”
”Nu jes — se mi rigard'as panter'o'n kiel kolomb'o'n, tiam la panter'o est'as tre mild'a best'et'o,” mi rimark'ig'is ne'aŭd'it'e. Volont'e mi est'us respond'int'a al li'a'j poezi'a'j citat'o'j per la vers'o'j de Bodenstedt: Sci'ig'u pri milit'a glor'o, hero'ec'o Ja tiom kiom ajn vi vol'as, Silent'u tamen pri la krist'an'ec'o, Montr'it'a, kiam kugl'o'j de l’kanon'o'j ”bol'as”!
Se vi bezon'as pruv'o'j'n de l’kuraĝ'o, Al idol'ist'o est'u imit'ant'o, Ho, verŝ'u sang'o'n en sovaĝ'o, Sed ne parol'u tiam pri l’sav'ant'o!
Kred'ant'e turk-arme'o batal'ad'as Je l’glor'o de l’am'at'a Allah, Por ni Odin ne ekzist'ad'as, Mort'int'a'j est'as di'o'j de l’Walhalla.
Vi star'u, tut'laŭ'vol'e, jen aŭ jen: Au tie ĉi, aŭ ĉe la dekstr'a man'o, Sed mal'am'eg'as mi la hipokrit'o'n De l’milit'em'a Nazareta an'o!
Sed ni'a ”batal'em'a Nazaret'an'o” ne vid'is kio okaz'is en mi'a spirit'o; li ne vol'is est'i inter'romp'at'a, kaj adiaŭ'ant'e li hav'is la kred'o'n, ke li mi'n konvink'is pri du afer'o'j: ke mult'o de la krist'an'a vid'punkt'o est'as rajt'ig'it'a — kaj ke per si mem ĝi est'as bon'aĵ'o. Ke per tiu retor'ik'a venk'o li plen'um'is si'a'n dev'o'n kaj far'is grav'a'n serv'o'n al la fremd'a kolonel'o, est'is evident'e por li tre kontent'ig'e, ĉar kiam li star'iĝ'is por for'ir'i kaj ni esprim'is ni'a'n dank'o'n pro li'a komplez'em'a pen'ad'o, li mal'akcept'ant'e respond'is: ”Ne, mi dev'as dank'i vi'n, ke vi hav'ig'is al mi la okaz'o'n per mi'a mal'fort'a parol'o, kies tut'a efik'ec'o est'as kaŭz'it'a nur per la oft'e cit'it'a di'a parol'o, for'ig'i dub'o'j'n, kiu'j cert'e est'is turment'ig'a'j kaj por krist'an'in'o kaj por soldat'edz'in'o. La pac'o est'u kun vi!”
”Ho ve!” mi ek'ĝem'is, kiam li est'is for'ir'int'a, ”tio est'is ver'a turment'o!”
”Jes, ĝi est'is,” cert'ig'is Friedrich. ”Precip'e ni'a artifik'o est'is por mi mal'agrabl'a — nom'e la fals'a pretekst'o, per kiu ni instig'is li'n al la dis'volv'o de li'a elokvent'ec'o. Unu moment'o'n mi dezir'is dir'i al li: Halt'u, alt'estim'at'a sinjor'o, mi mem hav'as la sam'a'n opini'o'n pri la milit'o kiel mi'a edz'in'o, kaj tio, kio'n vi dir'as dev'as nur help'i mi'n pli preciz'e kon'i la mal'grav'ec'o'n de vi'a'j argument'o'j. Sed mi silent'is. Kial ofend'i la konvink'o'n de honest'ul'o — konvink'o'n, kiu pli'e est'as la fundament'o de li'a profesi'o?”
”Ĉu konvink'o? — ĉu vi est'as cert'a pri tio? Ĉu li ver'e kred'as, ke li dir'as la ver'o'n, aŭ ĉu li intenc'e tromp'as si'a'n milit'ist'a'n aŭd'ant'ar'o'n, kiam li promes'as a} ĝi cert'a'n venk'o'n per la help'o de Di'o, pri kiu li tamen dev'as sci'i, ke li est'as sam'e al'vok'at'a de la mal'amik'o? Tiu'j ĉi alud'o'j al ’ni'a popol'o’, al ’ni'a sol'e just'a afer'o, est'ant'a sam'temp'e la afer'o de Di'o’, est'is tamen nur ebl'a'j en epok'o, kiam unu popol'o, apart'ig'it'a de ĉiu'j ali'a'j popol'o'j, opini'is, ke ĝi est'as la sol'a, rajt'ig'it'a ekzist'i kaj la sol'a am'at'a de Di'o. Kaj pli'e, tiu'j ĉi konsol'a'j promes'o'j de est'ont'a rekompenc'o en la ĉiel'o, por des pli facil'e akir'i la ofer'o'n de la ter'a viv'o, ĉiu'j ĉi ceremoni'o'j — solen'aĵ'o'j, ĵur'o'j, kant'o'j — kiu'j dev'as nask'i en la brust'o de la milit'ir'ont'o la tiel am'at'a'n mort'ĝoj'o'n — mi abomen'as la vort'o'n — ĉu tio ne est'as —”
”Ĉio hav'as du flank'o'j'n, Mart'a,” inter'romp'is Friedrich. ”Ĉar ni mal'ben'as la milit'o'n, ĉio kio ĝi'n sub'ten'as kaj bel'ig'as, kio vual'as ĝi'a'j'n terur'aĵ'o'j'n, ŝajn'as al ni mal'am'ind'a.”
”Jes, kompren'ebl'e, ĉar per tio la mal'am'at'aĵ'o'j konserv'iĝ'as.”
”Ne nur per tio ... Mal'nov'a'j instituci'o'j est'as en'radik'ig'it'a'j per mil'o'j da fibr'o'j, kaj tiel long'e kiel ili ekzist'is, est'is bon'e, ke ekzist'is ankaŭ la sent'o'j kaj ide'o'j, per kiu'j ili est'is bel'ig'it'a'j — per kiu'j ili far'iĝ'is ne nur sufer'ebl'a'j, sed eĉ plaĉ'a'j. Kiom da kompat'ind'a'j mort'ant'o'j est'as help'at'a'j per tiu ne'natur'a ’mort'ĝoj'o’; kiom da pi'a'j anim'o'j fid'is al la di'a help'o, al ili cert'ig'it'a de la pastr'o'j; kiom da sen'kulp'a vant'ec'o kaj fier'a honor'am'o est'is vek'it'a kaj kontent'ig'it'a per tiu'j solen'aĵ'o'j; kiom da kor'o'j bat'is pli fort'e ĉe la son'o'j de tiu'j kant'o'j? De la tut'a sufer'o, kiu'n al'port'is al la hom'o'j la milit'o, ni almenaŭ de'pren'u la sufer'o'n, kiu'n sukces'is for'kant'i kaj for'mensog'i la milit'a'j bard'o'j kaj la milit'a'j pastr'o'j.”
Mi trov'is la mal'jun'ul'in'o'n tre mal'san'a; eĉ la kurac'ist'o'j mal'esper'is.
”Nun est'as mi'a vic'o,” ŝi dir'is. ”Ver'dir'e mi tre volont'e for'ir'as. De kiam mi'a kompat'ind'a frat'o kaj li'a'j tri infan'o'j mort'is, mi ne plu ĝu'as tiu'n ĉi viv'o'n — de tiu bat'o mi ne re'lev'iĝ'is ...
Trans'e mi re'trov'os la ali'a'j'n ... tie Konrad kaj Lil'i est'as unu'ig'it'a'j ... ne est'is por ili destin'it'e unu'iĝ'i sur ter'o ...”
”Se oni ĝust'a'temp'e est'us de'met'int'a la arm'il'o'j'n —” mi est'is kontraŭ'dir'ont'a; sed mi mi'n de'ten'is: cert'e mi ne dev'is komenc'i disput'o'n kun ĉi tiu mort'ant'in'o kaj prov'i ŝancel'ig'o'n de ŝi'a am'at'a teori'o pri ”destin'o”.
”Unu konsol'o'n mi hav'as,” ŝi daŭr'ig'is, ”ke vi almenaŭ viv'os, kar'a Mart'a ... Vi'a edz'o re'ven'is el du milit'ir'o'j — la ĥoler'o vi'n indulg'is — est'as do klar'e montr'it'e, ke vi est'as destin'it'a'j kun'e mal'jun'iĝ'i ... Nur prov'u far'i el la mal'grand'a Rudolf bon'a'n krist'an'o'n kaj bon'a'n soldat'o'n, por ke li'a av'o tie supr'e pov'u ankoraŭ ĝoj'i pri li. Mi konstant'e preĝ'os por vi ... por ke vi viv'u long'e kaj feliĉ'e —”
Kompren'ebl'e mi ne neni'ig'is la kontraŭ'dir'o'n, ke ”ne'ŝanĝ'ebl'a destin'o” pov'as est'i pli'bon'ig'at'a per la efik'o de konstant'a preĝ'ad'o, tamen mi inter'romp'is la kompat'ind'ul'in'o'n, pet'ant'e ŝi'n ne lac'iĝ'i per parol'ad'o, kaj rakont'is al ŝi, por ŝi'n distr'i, pri ni'a'j tra'viv'aĵ'o'j en Svis'uj'o kaj Berlino. Mi ankaŭ raport'is, ke ni renkont'is princ'o'n Heinrich, kaj ke li est'as ĵus star'ig'ant'a en si'a kastel'park'o pro'memor'a'n monument'o'n al la fianĉ'in'o tiel rapid'e akir'it'a kiel perd'it'a.
Post tri tag'o'j mi'a bon'a onkl'in'o Maria mort'is, proviz'it'a per la postul'it'a'j kaj pi'ec'e ricev'it'a'j mort'sakrament'o'j, — kaj nun ĉiu'j mi'a'j, en kies mez'o mi est'is kresk'int'a, est'is for'pren'it'a'j de la ter'o ...
Per ŝi'a testament'o mi'a fil'o Rudolf far'iĝ'is universal'a hered'ant'o de ŝi'a ne'grand'a hav'o kaj ministr'o ”Ja cert'e” zorg'ant'o.
Tiu cirkonstanc'o mi'n re'proksim'ig'is al tiu iam'a amik'o de mi'a patr'o. Li est'is ja preskaŭ la sol'a, kiu vizit'is ni'a'n dom'o'n.
La funebr'o, en kiu'n mi'n est'is en'profund'iĝ'int'a post la mal'feliĉ'a grumitza semajn'o, hav'is la natur'a'n konsekvenc'o'n, ke mi viv'is tut'e sol'ec'e. Ni'a projekt'o trans'loĝ'iĝ'i al Parizo pov'os est'i plen'um'it'a nur post kiam mi'a'j afer'o'j est'os ord'ig'it'a'j, kio sen'dub'e postul'os ankoraŭ kelk'a'j'n monat'o'j'n.
Ni'a amik'o, la ministr'o, kiu, kiel mi jam dir'is, est'is preskaŭ ni'a sol'a vizit'ant'o, antaŭ ne long'e est'is eks'iĝ'int'a aŭ eks'ig'it'a — mi tio'n neniam pov'is ek'sci'i — mal'long'e, li est'is si'n re'tir'int'a en privat'a'n viv'o'n, sed ĉiam ankoraŭ ŝat'eg'is si'n okup'i pri politik'o. Li ĉiam sci'is al'konduk'i la inter'parol'ad'o'n al tiu si'a prefer'at'a tem'o kaj ni ankaŭ volont'e don'is al li re'bat'o'n. Ĉar Friedrich si'n nun tiel diligent'e okup'is pri la stud'o de popol'rajt'o, plaĉ'is al li ĉiu diskut'o rilat'ant'a tiu'n objekt'o'n. Post la manĝ'o'j (sinjor'o ”Ja cert'e” — ni ĉiam inter ni don'is al li tiu'n ĉi al'nom'o'n — du'foj'e ĉiu'semajn'e tag'manĝ'is kun ni), la du sinjor'o'j en'profund'iĝ'is en long'a'n politik'a'n konversaci'o'n, kaj mi'a edz'o zorg'is, ke ĝi ne far'iĝ'is la de li tiel mal'am'at'a politik'a babil'ad'aĉ'o, pen'ant'e ĝi'n direkt'i al ĝeneral'ig'ant'a'j vid'punkt'o'j.
Tie'n ”Ja cert'e” ne ĉiam pov'is li'n sekv'i, ĉar kiel diplomat'o kaj burokrat'o li est'is akir'int'a la kutim'o'n, far'i la tiel dir'it'a'n ”praktik'a'n politik'o'n” aŭ ”real'politik'o'n” — afer'o cel'ant'a nur la plej proksim'a'j'n special'a'j'n interes'o'j'n kaj ne'sci'ant'a la teori'a'j'n demand'o'j'n pri soci'ologi'o.
Mi sid'is apud'e, okup'at'a per brod'ad'o kaj ne part'o'pren'is en la inter'parol'ad'o, kio ŝajn'is al la ministr'o tut'e natur'a, ĉar, kiel oni sci'as, politik'o est'as ja ”mult'e tro alt'a” por vir'in'o'j; li opini'is, ke mi hav'as tut'e ali'a'j'n pens'o'j'n, dum mi kontraŭ'e tre atent'e aŭskult'is, por est'i kapabl'a post'e laŭ memor'o en'skrib'i tiu'j'n dialog'o'j'n en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Friedrich tut'e ne kaŝ'is si'a'j'n opini'o'j'n, kvankam li bon'e sci'is, kiel sen'dank'a rol'o est'as kontraŭ'dir'i la ĝeneral'e konsent'it'a'j'n ide'o'j'n kaj defend'i nov'a'j'n, kiu'j est'as, se ne kondamn'at'a'j kiel revoluci'a'j, tamen mok'at'a'j kiel fantazi'a'j.
”Mi pov'as hodiaŭ kon'ig'i al vi interes'a'n nov'aĵ'o'n, kar'a Tilling,” dir'is la ministr'o iu'n post'tag'mez'a'n kun grav'a mien'o.
”En reg'ist'ar'a'j rond'o'j, t. e. en la milit'a ministr'ej'o, oni hav'as la intenc'o'n en'konduk'i ankaŭ ĉe ni la ĝeneral'a'n, dev'ig'a'n milit'serv'ad'o'n.”
”Kiel? Ĉu la sam'a'n sistem'o'n, kiu antaŭ la milit'o est'is ĉe ni tiel ĝeneral'e mal'laŭd'at'a kaj mok'at'a? ’Arm'it'a'j tajlor'o'j’ ktp.”
”Ja cert'e, ni hav'is antaŭ ne long'e antaŭ'juĝ'o'n kontraŭ ĝi — sed ni dev'as konfes'i, ke ĝi bon'e sukces'is en Prus'uj'o. Kaj ver'dir'e — de la moral'a vid'punkt'o — eĉ de la demokrat'a kaj liberal'a, kiu'n vi ja oft'e tiel entuziasm'e ŝajn'is aprob'i — est'as cert'e io just'a kaj nobl'a en la postul'o, ke ĉiu fil'o de la patr'uj'o, ne konsider'ant'e la profesi'o'n kaj la eduk'it'ec'o'n, plen'um'u la sam'a'j'n dev'o'j'n. Kaj de la strategi'a vid'punkt'o: ĉu la mal'grand'a Prus'uj'o iam est'us pov'int'a venk'i, se ĝi ne est'us hav'int'a la milici'o'n, kaj se ni ĝi'n est'us hav'int'a'j, ĉu ni est'us iam venk'it'a'j?”
”Tio do signif'as, ke se ni est'us hav'int'a'j pli grand'a'n nombr'o'n da soldat'o'j, la mult'nombr'ec'o de la mal'amik'o ne est'us util'int'a li'n. Erg'o — se oni ĉie en'konduk'us la dev'ig'a'n serv'o'n, ĝi util'us al neni'u. Oni lud'us la milit'a'n dram'o'n kun pli da figur'o'j; sed tamen la venk'o ankoraŭ de'pend'us de la ŝanc'o aŭ lert'ec'o de la lud'ant'o'j. Mi supoz'as, ke se ĉiu'j eŭrop'a'j potenc'o'j al'pren'us la ĝeneral'a'n serv'ad'o'n, la proporci'o potenc'a rest'us tut'e sam'a — la diferenc'o est'us nur, ke por la decid'o ne nur cent'mil'o'j, sed milion'o'j da hom'o'j dev'us est'i buĉ'at'a'j.”
”Sed ĉu vi opini'as just'a kaj saĝ'a, ke nur part'o de la loĝ'ant'ar'o si'n ofer'as por defend'i la plej grav'a'j'n interes'o'j'n de la ali'a'j, kaj ke tiu'j ĉi ali'a'j, precip'e se ili est'as riĉ'a'j, kviet'e rest'as hejm'e? Ne, ne — kun la nov'a leĝ'o tio ĉes'os. Oni ne plu pov'os si'n liber'ig'i per pag'o — ĉiu dev'os part'o'pren'i. Kaj precip'e la eduk'it'o'j, la student'o'j, tiu'j, kiu'j lern'is i'o'n, far'iĝ'os inteligent'a'j kaj sekv'e ankaŭ venk'a'j element'o'j.”
”Ĉe la kontraŭ'ul'o trov'iĝ'as la sam'a'j element'o'j — do la util'o'j akir'it'a'j per eduk'it'a'j sub'oficir'o'j est'as neni'ig'it'a'j. Kontraŭ'e rest'as — ankaŭ ambaŭ'flank'e — la perd'o de bon'eg'a spirit'a material'o, for'pren'it'a de la land'o per tio, ke la plej eduk'it'a'j — tiu'j, kiu'j per el'pens'aĵ'o'j, art'aĵ'o'j aŭ scienc'a'j esplor'o'j est'us antaŭ'e'n puŝ'ont'a'j la civiliz'o'n — est'as nun en'vic'ig'it'a'j kaj el'met'it'a'j kiel cel'objekt'o'j al la mal'amik'a'j paf'il'eg'o'j.”
”Ne grav'e — el'pens'i, produkt'i art'aĵ'o'j'n kaj esplor'i krani'o'j'n — jen afer'o'j kiu'j ne al'don'as eĉ unu pec'et'o'n al la ŝtat'a potenc'o —”
”Hm!”
”Kio?”
”Neni'o, daŭr'ig'u, mi pet'as.”
”— por tio ili hav'os sufiĉ'e da temp'o. Ne est'as neces'e, ke ili serv'u dum la tut'a viv'o — sed kelk'a'j jar'o'j da sever'a disciplin'o cert'e util'os al ĉiu'j kaj ili'n des pli plen'e kapabl'ig'os por ili'a'j regn'an'a'j dev'o'j. La sang'impost'o'n ni nepr'e dev'as pag'i — ĝi do dev'as est'i divid'it'a egal'e inter ĉiu'j.”
”Se per tiu divid'o la impost'o de la unu'op'ul'o est'us mal'pli'ig'it'a, ĝi ebl'e est'us akcept'ind'a. Sed tio ne okaz'us — la sang'impost'o ne est'us divid'it'a, sed pli'ig'it'a. Mi esper'as, ke la projekt'o ne est'os efektiv'ig'it'a. Est'as ne'vid'ebl'e, kie'n tio ni'n konduk'us. Tiam ĉiu regn'o dezir'us super'i la ali'a'n per grand'ec'o de la arme'o kaj fin'e ne est'us plu arme'o'j, sed nur arm'it'a'j popol'o'j. Ĉiam pli mult'e da hom'o'j est'us en'vic'ig'it'a'j, ĉiam pli long'a far'iĝ'us la serv'o'temp'o, ĉiam pli grand'a'j la el'spez'o'j por la milit'o, por la arm'ad'o ... Eĉ ne inter'batal'ant'e, la naci'o'j si'n mem pere'ig'us per milit'pret'ec'o.”
”Sed, kar'a Tilling, vi'a'j pens'o'j vag'as tro mal'proksim'e'n!”
”Ili neniam pov'as ir'i tro mal'proksim'e'n. Ĉio'n entrepren'ot'a'n oni dev'as kuraĝ'e pri'pens'i ĝis ĝi'a'j last'a'j konsekvenc'o'j — almenaŭ ĝis tiu'j, kiu'j'n pov'as ating'i la intelekt'o. Ni antaŭ'e kompar'is milit'o'n kun ŝak'lud'o — ankaŭ politik'o est'as tia, ekscelenc'o, kaj est'as tre mal'bon'a'j lud'ant'o'j tiu'j, kiu'j pri'pens'as nur la plej proksim'a'n mov'o'n kaj jam ĝoj'as, kiam ili minac'as unu soldat'o'n. Mi vol'as eĉ plu'e'n el'ŝpin'i la pens'o'n de konstant'e pli'fort'ig'at'a milit'a potenc'o kaj de pli'ĝeneral'ig'o de la milit'serv'ad'o, ĝis la ekstrem'a lim'o. Ĉu vi mir'us, se, kiam la plej grand'a'j amas'o'j kaj la ekstrem'a'j ag'lim'o'j est'os ating'it'a'j, iu naci'o vol'us star'ig'i ankaŭ regiment'o'j'n de vir'in'o'j?
La ali'a'j tio'n cert'e imit'us. Aŭ ĉu batalion'o'j'n de infan'o'j? La ali'a'j dev'us far'i la sam'o'n. Kaj pri arm'ad'o — la ruin'ig'il'o'j — kie est'us tie la fin'o? Ho, tiu sovaĝ'a, blind'a kur'ad'o al pere'ig'a abism'o!”
”Trankvil'iĝ'u, kar'a Tilling, ... vi est'as ver'a fantazi'ul'o. Dir'u al mi rimed'o'n por for'ig'i la milit'o'n, tio est'us bon'eg'a. Sed ĉar tio ne est'as ebl'a, ĉiu naci'o dev'as cel'i si'n kiel ebl'e plej bon'e prepar'i, por cert'ig'i al si la plej grand'a'n gajn'o'ŝanc'o'n en la ne'evit'ebl'a ’batal'o por la ekzist'o’ — laŭ la signal'vort'o de la tiel modern'a Darwin.”
”Se mi vol'us propon'i la rimed'o'j'n for'ig'i la milit'o'j'n, vi nom'us mi'n ankoraŭ pli grand'a fantazi'ul'o, sentimental'a rev'ul'o, infekt'it'a de ’human'ec'a ĉarlatan'ec'o’ — laŭ la am'at'a signal'vort'o de la milit'a parti'o ...”
”Ja cert'e, mi ne pov'as kaŝ'i al vi, ke por la ating'o de tia ideal'o mank'as ĉiu fundament'o. Oni dev'as kalkul'i kun la ekzist'ant'a'j fakt'o'j. Inter ili est'as la hom'a'j pasi'o'j, la konkurenc'o'j, la mal'sam'ec'o de interes'o'j, la ne'ebl'ec'o konsent'i pri ĉiu'j demand'o'j —”
”Tio ne est'as neces'a: kie komenc'iĝ'as mal'pac'o'j, tie arbitraci'a juĝ'o — sed ne per'fort'o — dev'as decid'i!”
”Al tribunal'o la ’suveren'a'j’ ŝtat'o'j, la popol'o'j neniam sub'met'iĝ'os.”
”Ĉu la popol'o'j? La potenc'ul'o'j kaj diplomat'o'j ne vol'as. Sed ĉu la popol'o? Oni ĝi'n nur demand'u! Ĝi'a sopir'o al pac'o est'as profund'a kaj sincer'a, dum la pac'a'j cert'ig'o'j de la estr'ar'o'j est'as oft'e mensog'o'j kaj ruz'o'j — aŭ almenaŭ konsider'at'a'j tia'j de la ali'a'j estr'ar'o'j. Tio ja nom'iĝ'as ’diplomati'a’. Kaj ĉiam pli kaj pli la popol'o'j postul'os pac'o'n. Se la ĝeneral'a milit'serv'ad'o dis'vast'iĝ'us, sam'mezur'e pli'grand'iĝ'us la mal'am'o al la milit'o. Oni pov'as imag'i unu klas'o'n de soldat'o'j entuziasm'a pri si'a profesi'o, ĉar ĝi'a stat'o est'as escept'a kaj rekompenc'as la kun ĝi kun'ig'it'a'j'n afer'o'j'n per la profesi'a ind'ec'o; sed kiam la escept'o ĉes'as, ĉes'as ankaŭ la super'ec'o; mal'aper'as la admir'a dank'em'o, kiu'n la hejm'rest'int'o'j dediĉ'as al la for'ir'int'a'j protekt'ant'o'j — ĉar ne plu est'as i'a'j hejm'rest'int'o'j. La milit'am'a'j sent'o'j, kiu'j'n oni supoz'as ĉe la soldat'o, kaj kiu'j pro tiu supoz'o est'as oft'e vek'it'a'j en li, tiam far'iĝ'os pli mal'oft'a'j; ĉar kiu'j est'as tiu'j, kiu'j plej'mult'e fanfaron'as pri milit'a'j hero'aĵ'o'j kaj danĝer'o?
Est'as tiu'j, kiu'j ne rajt'as si'n el'met'i al la danĝer'o milit'ir'i — la profesor'o'j, la politik'ist'o'j, la bier'ej'a'j politik'a'j parol'ant'o'j — la ĥor'o de mal'jun'ul'o'j, kiel en ’Faŭst'o’. Post la perd'o de la sen'danĝer'ec'o, tiu ĥor'o silent'os. Plu'e; se oni al'vok'as al milit'serv'ad'o ne nur tiu'j'n, kiu'j ĝi'n ŝat'as, sed se oni dev'ig'as al ĝi ankaŭ tiu'j'n, kiu'j ĝi'n abomen'as, tiu abomen'o dev'os montr'iĝ'i. La poet'o'j, filozof'o'j, filantrop'o'j, hom'o'j mild'a'j, hom'o'j tim'em'a'j: ĉiu'j ĉi, laŭ si'a'j special'a'j vid'punkt'o'j, kondamn'os la al'trud'it'a'n meti'o'n!”
”Sed ili saĝ'e silent'os pri tiu opini'o, por ne est'i rigard'at'a'j mal'kuraĝ'ul'o'j — por ne perd'i la favor'o'n de si'a'j super'ul'o'j.”
”Ĉu silent'i? Ne ĉiam. Kiel mi parol'as — kvankam mi long'e silent'is — sam'e ankaŭ la ali'a'j dir'os si'a'n sent'o'n. Kiam la konvink'o matur'iĝ'as, ĝi far'iĝ'as parol'o. Mi mem far'iĝ'is kvar'dek'jar'ul'o, ĝis kiam mi'a konvink'o sufiĉ'e fort'iĝ'is, por trov'i esprim'o'n. Kaj se mi bezon'is du, tri jar'dek'o'j'n, la amas'o'j bezon'os ebl'e du, tri generaci'o'j'n, sed tamen ili fin'e parol'os.”
Ni fest'is la last'a'n vesper'o'n de la jar'o tut'e sol'a'j, mi'a Friedrich kaj mi. Kiam sonor'is la dek'du'a: ”Ĉu vi memor'as la tost'o'n,” mi ĝem'ant'e demand'is, ”kiu'n mi'a patr'o dir'is pas'int'jar'e je ĉi tiu hor'o? Mi nun tut'e ne kuraĝ'as dezir'i al vi feliĉ'o'n — la est'ont'ec'o oft'e ne'atend'it'e al'port'as terur'aĵ'o'j'n, kaj neniam hom'o sukces'is ili'n de'turn'i ...”
”Anstataŭ pens'i pri la est'ont'ec'o, ni uz'u la jar'turn'iĝ'o'n, Mart'a, por mal'antaŭ'e'n rigard'i en la ĵus pas'int'a'n jar'o'n. Kiom vi dev'is sufer'i, mi'a kompat'ind'a, brav'a edz'in'o! Tiom el vi'a'j famili'an'o'j en'ter'ig'it'a'j ... kaj la terur'a'j tag'o'j sur la bohem'a'j batal'kamp'o'j —”
”Mi ne bedaŭr'as, ke mi vid'is la tie'a'j'n abomen'ind'aĵ'o'j'n — ĉar mi nun pov'as per la tut'a fort'o de mi'a anim'o part'o'pren'i en vi'a'j klopod'o'j.”
”Ni dev'as eduk'i vi'a'n — ni'a'n Rudolf'o'n, por ke li daŭr'ig'u tiu'j'n klopod'o'j'n; en li'a temp'o ebl'e vid'ebl'a cel'o montr'iĝ'os ĉe la horizont'o — en ni'a nur mal'facil'e. — Aŭd'u, kiel la hom'o'j bru'as sur la strat'o'j! Ili laŭt'e salut'as la nov'a'n jar'o'n, malgraŭ la sufer'o'j, kiu'j'n al'port'is al ili la — sam'e salut'it'a — pas'int'a.
Ho, tia'j forges'em'a'j hom'o'j!”
”Ne tro riproĉ'u ili'n pro ili'a forges'em'o, Friedrich. Mi ankaŭ komenc'as iom'et'e forges'i la pas'int'a'n sufer'o'n, kvazaŭ ĝi est'us nokt'a sonĝ'o, kaj tio, kio'n mi nun sent'as, est'as la feliĉ'o de la est'ant'ec'o, la feliĉ'o posed'i vi'n, mi'a sol'e'am'at'o! Mi ankaŭ kred'as — tamen ni ne parol'u pri la est'ont'ec'o — sed mi kred'as, ke ni hav'os antaŭ ni bel'eg'a'n est'ont'ec'o'n ... Unu'anim'a'j, am'a'j, sen'de'pend'a'j, riĉ'a'j — kiom da dolĉ'eg'a'j ĝu'o'j la viv'o pov'as ankoraŭ hav'ig'i al ni: ni vojaĝ'os, ni vid'os la mond'o'n, la tiel bel'a'n mond'o'n ... Bel'a, tiel long'e kiel daŭr'os la pac'o, kaj ĝi pov'os nun daŭr'i mult'a'j'n jar'o'j'n ... kaj se de'nov'e okaz'us milit'o, vi ne plu part'o'pren'os en ĝi ... Ankaŭ Rudolf ne est'as minac'at'a, ĉar li ne far'iĝ'os soldat'o ...”
”Sed se, kiel dir'as la ministr'o, ĉiu vir'o dev'os milit'serv'i —”
”Ha, sen'senc'aĵ'o! — Kiel mi ja dir'is: Ni vojaĝ'os, ni eduk'os ni'a'n Rudolf'o'n kiel model'vir'o'n, ni daŭr'ig'os ni'a'n nobl'a'n klopod'o'n de pac'a propagand'o. kaj ni — ni'n reciprok'e am'eg'os!”
”Ho vi, ĉarm'a edz'in'o!” ... Li al'tir'is mi'n al si kaj kis'is mi'n sur la buŝ'o'n. Est'is la unu'a foj'o de'post la temp'o de dis'iĝ'o, terur'o, funebr'o, ke re'e kun'miks'iĝ'is kun li'a'j mild'a'j kares'o'j ia flam'o mi'n ĉirkaŭ'flirt'ant'a per dolĉ'a ard'ec'o. Forges'it'a'j est'is milit'o, ĥoler'o, la fest'o de la mort'int'o'j en tiu feliĉ'eg'a ”silvestr'a” nokt'o — kaj — — ni'a la 1-an de oktobr'o 1867 nask'it'a fil'in'et'o est'is bapt'it'a Silvi'a.
La karnaval'o de la sam'a jar'o re'e al'port'is bal'o'j'n kaj ĉiu'spec'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n. Kompren'ebl'e ne por ni — mi'a funebr'o mi'n de'ten'is de tia'j afer'o'j. Sed kio mi'n mir'ig'is, est'is, ke ne la tut'a societ'o rezign'is tia'j'n tumult'a'j'n far'o'j'n; ĉar en ĉiu famili'o okaz'is ja funebr'o; sed ŝajn'as, ke oni ĝi'n ne atent'is. Ver'dir'e kelk'a'j dom'o'j rest'is ferm'it'a'j, precip'e en la aristokrat'ar'o, sed ne mank'is al la jun'ul'o'j okaz'o'j por danc'i, kaj kompren'ebl'e la prefer'at'a'j danc'ant'o'j est'is la re'ven'int'o'j el la ital'a'j aŭ bohem'a'j batal'ej'o'j; kaj plej mult'e est'is fest'at'a'j la ŝip'oficir'o'j — precip'e la kun'batal'int'o'j apud Lissa. La du'on'o de la vir'in'ar'o est'is en'am'iĝ'int'a en Tegethoff, la jun'ec'a admiral'o (kiel post la Schlesvig-Holsteina milit'ir'o en la bel'a'n general'o'n Gablenz). Custozza kaj Lissa est'is la du tem'o'j de ĉiu konversaci'o pri la last'a milit'o, krom nadl'o'paf'il'o kaj dev'ig'a milit'serv'o — du instituci'o'j tuj en'konduk'ot'a'j, por cert'ig'i est'ont'a'j'n venk'o'j'n.
Kiam kaj kontraŭ kiu? Al tiu demand'o neni'u respond'is; sed la ide'o de venĝ'o, kiu ordinar'e akompan'as ĉiu'n perd'it'a'n batal'o'n — eĉ se ĝi est'as nur kart'lud'o — flug'pend'is super ĉiu'j demonstraci'o'j de la politik'ist'o'j. Se ni mem ne atak'os Prus'uj'o'n, ebl'e ali'a'j pren'os sur si'n la task'o'n ni'n venĝ'i. Ver'ŝajn'e Franc'uj'o mal'konsent'os kun ni'a'j venk'int'o'j, kaj tiam ni pov'os re'pag'i mult'a'j'n bat'o'j'n — la afer'o jam hav'is nom'o'n en diplomat'a'j rond'o'j: la revanche de Sadova. Tio'n la ministr'o ”Ja cert'e” sci'ig'is al ni kun grand'a kontent'iĝ'o.
Est'is je la komenc'o de printemp'o, kiam re'e lev'iĝ'is sur la horizont'o nov'a ”nigr'a punkt'o” — tiel dir'it'a ”demand'o”. Ankaŭ la sci'ig'o'j pri franc'a'j arm'ad'o'j ig'is la konjekt'ant'a'j'n politik'ist'o'j'n dir'i la am'at'a'n ”milit'o ver'ŝajn'a”. La demand'o tiu'foj'e est'is la luksemburga.
Ĉu luksemburga? Ĉu tio est'is do mond'grav'a? Mi dev'is re'komenc'i stud'o'j'n, kiel antaŭ'e pri Schlesvig-Holstein. La nom'o'n mi kon'is nur el la oper'et'o ”La gaj'eg'ul'o” de Suppé, en kiu iu ”graf'o de Luksemburgo” si'a'n tut'a'n hav'o'n mal'ŝpar'as.
La rezult'o de mi'a'j esplor'o'j est'is jen'a: Luksemburgo aparten'is, laŭ la kontrakt'o'j de 1814 kaj 1816 (ha, de'nov'e kontrakt'o'j — ili permes'os de'ven'ig'i popol'proces'o'n — bel'a instituci'o, tiu'j kontrakt'o'j), do laŭ kontrakt'o, al la nederlanda reĝ'o kaj sam'temp'e al la German'a Lig'o. Prus'uj'o hav'is la rajt'o'n garnizon'e okup'i la ĉef'urb'o'n. Ĉar Prus'uj'o en juni'o 1866 est'is ĉes'int'a si'a'n part'o'pren'o'n en la mal'nov'a lig'o, kio far'iĝ'as nun el la rajt'o garnizon'i? Tio est'is la demand'o. La pac'o de Prago est'is star'ig'int'a nov'a'n sistem'o'n en German'uj'o, laŭ kiu la inter'lig'o kun Luksemburgo ne plu ekzist'is — kial do la prus'o'j konserv'as la rajt'o'n garnizon'i? Cert'e tio est'is komplik'aĵ'o; sed ĝi plej profit'e kaj just'e pov'is est'i solv'it'a per buĉ'ad'o de nov'a'j cent'mil'o'j da hom'o'j — tio'n ja ĉiu ”prudent'a”
politik'ist'o dev'as konsent'i. La holanda popol'o neniam dezir'is la posed'o'n de la grand-duk'land'o; ankaŭ reĝ'o Wilhelm III ĝi'n ne dezir'is, kaj li volont'e ĝi'n est'us ced'int'a al Franc'uj'o por mon'sum'o en si'a'n privat'a'n kas'o'n. Tial komenc'iĝ'is sekret'a'j trakt'ad'o'j inter la reĝ'o kaj la franc'a ministr'ar'o. Bon'e. Sekret'o est'as ja la kern'o de ĉiu diplomati'o. La popol'o'j rajt'as neni'o'n sci'i pri la disput'o'j — kiam tiu'j est'as decid'it'a'j, ili hav'as la rajt'o'n sang'i pro ili. Kial kaj pro kio ili batal'as — est'as tut'e flank'a afer'o.
Fin'e de mart'o la reĝ'o oficial'ig'is la sci'ig'o'n kaj la sam'a'n tag'o'n, kiam li telegraf'is si'a'n konsent'o'n al Franc'uj'o, la prus'a ambasador'o en Hag'o est'as inform'it'a pri ĝi. Tiam komenc'iĝ'as traktat'o'j kun Prus'uj'o. Ĝi re'memor'ig'as pri la garanti'o de la trakt'ad'o'j de 1859, kiu'j est'is la fundament'o de la regn'o Holando. La publik'a opini'o (kio est'as la publik'a opini'o? Ĉu ebl'e la gazet'ist'o'j?) en Prus'uj'o indign'as, ke la mal'nov'a german'a imperi'a land'o dev'as est'i for'ŝir'at'a; en la nord'german'a parlament'o — la 1-an de april'o — est'as far'at'a'j vigl'eg'a'j interpelaci'o'j pri tiu afer'o. Ver'dir'e Luksemburgo est'is indiferent'a al Bismarck, tamen li tiu'okaz'e organiz'as arm'ad'o'j'n kontraŭ Franc'uj'o, kio kompren'ebl'e kaŭz'as franc'a'j'n kontraŭ'arm'ad'o'j'n. Ha, kiel bon'e mi kon'as tiu'n melodi'o'n! Tiam mi ek'trem'eg'is, ke nov'a fajr'o okaz'os en Eŭrop'o. Ne mank'is la incit'ant'o'j: En Parizo Cassagnac kaj Emil'e de Girardin, en Berlino Menzel kaj Heinrich Le'o. Ĉu do tiu'j incit'ant'o'j al la milit'o ne hav'as eĉ la plej mal'grand'a'n antaŭ'sent'o'n de la grav'ec'o de si'a krim'o? Ebl'e ne. En tiu temp'o — mi aŭd'is pri tio nur post mult'a'j jar'o'j — okaz'is, ke Prof. Sim'o'n dir'is al la prus'a kron'princ'o Friedrich pri la diskut'at'a demand'o: ”Se Franc'uj'o kaj Holando jam konsent'is, tio signif'as milit'o'n.”
Al kio la kron'princ'o fort'e ekscit'it'a kaj konstern'it'a respond'is: ”Vi ne vid'is milit'o'n ... se vi ĝi'n est'us vid'int'a, vi ne el'parol'us la vort'o'n tiel trankvil'e ... Mi ĝi'n vid'is, kaj mi dir'as al vi, ke est'as la plej grand'a dev'o, se ebl'e, evit'i milit'o'n.”
Kaj tiu'foj'e ĝi est'is evit'it'a. En Londono okaz'is konferenc'o, kiu la 11-an de maj'o ating'is la dezir'it'a'n pac'a'n rezult'o'n. Luksemburgo est'is deklar'it'a neŭtral'a ŝtat'o, kaj Prus'uj'o re'tir'is si'a'j'n trup'o'j'n. La pac'am'ant'o'j trankvil'ig'it'e spir'is, sed mult'e da hom'o'j koler'is pri tiu turn'o de la afer'o. Ne la imperi'estr'o de la franc'o'j — li dezir'is pac'o'n — sed la franc'a milit'a parti'o.
Ankaŭ en German'uj'o aŭd'iĝ'is voĉ'o'j, kiu'j mal'aprob'is la kondut'o'n de Prus'uj'o: ”For'las'o de bastion'o”, ”ced'em'o simil'ant'a al tim'o” ktp. — Ankaŭ ĉiu privat'ul'o, kiu laŭ decid'o de la juĝ'ist'o rezign'as posed'aĵ'o'n, montr'as tia'n ced'em'o'n — ĉu est'us pli bon'e, ke li mal'obe'u al la tribunal'o kaj batal'u per la pugn'o'j? Kio'n efik'is la Londona konferenc'o, tio'n oni pov'us ĉiam ating'i en tiu'j pri'disput'at'a'j demand'o'j, kaj al la ŝtat'gvid'ant'o'j est'us ĉiam ebl'a tia evit'o, kiu'n la post'a Friedrich III, Friedrich la Nobl'ul'o, nom'is la ”plej grand'a dev'o ”.
Mi ne ankoraŭ est'is vid'int'a la mond'urb'o'n kaj mi est'is tut'e blind'ig'it'a de ĝi'a bril'ec'o kaj de la viv'o en ĝi. Precip'e tiam la imperi'o est'is ĉe la plej alt'a punkt'o de si'a bril'o kaj ĉiu'j kron'it'o'j en Eŭrop'o est'is tie kun'ven'int'a'j — Parizo vid'ig'is bild'o'n de plej gaj'a kaj pac'a viv'o. Ne kiel ĉef'urb'o de unu land'o, sed kiel ĉef'urb'o de inter'naci'ec'o montr'iĝ'is al mi la — tri jar'o'j'n post'e de la orient'a'j najbar'o'j bomb'it'a — urb'o. Ĉiu'j popol'o'j de la ter'o est'is kolekt'iĝ'int'a'j en la vast'a palac'o de Champ de Mars por la pac'a — sol'e util'a, ĉar kre'ant'a kaj ne detru'ant'a — batal'o de konkur'ad'o. Tiom da art'aĵ'o'j kaj meti'a'j mir'ind'aĵ'o'j est'is ĉi tie kun'port'it'a'j, ke en ĉiu rigard'ant'o dev'is nask'iĝ'i la fier'o viv'i en epok'o tiel progres'int'a kaj eĉ promes'ant'a plu'a'j'n progres'o'j'n; kaj krom tiu fier'o dev'is kompren'ebl'e est'iĝ'i ankaŭ la intenc'o, ne plu mal'help'i la evolu'o'n de tiel ĝoj'ig'a civiliz'o per brut'a ruin'iĝ'em'o. Tiu'j ĉi reĝ'o'j, princ'o'j kaj diplomat'o'j tie kun'ig'it'a'j kiel gast'o'j de la ge'imperi'estr'o'j, post la inter'ŝanĝ'it'a'j ĝentil'aĵ'o'j, amik'aĵ'o'j, bon'dezir'o'j, cert'e ne pov'os intenc'i baldaŭ inter'ŝanĝ'i kun si'a'j gast'ig'ant'o'j aŭ inter si mort'paf'o'j'n? ... Ne'ebl'e: mi trankvil'iĝ'is. Ŝajn'is al mi, ke tiu tut'a bril'a ekspozici'a fest'o est'is garanti'o de epok'o de long'a, long'a pac'o. Nur kontraŭ atak'o de mongol'o'j aŭ iu'j simil'a'j ĉi tiu'j civiliz'it'a'j hom'o'j pov'us ankoraŭ uz'i la glav'o'n, sed ĉu unu'j kontraŭ la ali'a'j? — tio'n cert'e oni ne plu vid'os. Kio mi'n cert'ig'is en tiu opini'o, est'is la sci'ig'o, kiu'n mi ricev'is pri prefer'it'a projekt'o de la imperi'estr'o: ĝeneral'a sen'arm'ig'o. Jes, tio est'is firm'a opini'o de Napoleon III — mi ĝi'n aŭd'is el la buŝ'o de li'a'j plej proksim'a'j parenc'o'j kaj konfid'at'o'j —: En la ven'ont'a okaz'o li far'os al ĉiu'j eŭrop'a'j reg'ist'ar'o'j la propon'o'n, mal'pli'ig'i la arme'o'n ĝis minimum'o. Tio est'is bon'a ide'o — pli saĝ'a ol tiu de ĝeneral'a pli'grand'ig'o de la arme'o'j. Tia'manier'e plen'um'iĝ'us la kon'at'a postul'o de Kant, kiu en la paragraf'o 3-a de la ”Antaŭ'a'j artikol'o'j pri etern'a pac'o” est'as formul'it'a jen'e: ”La konstant'a'j arme'o'j (miles perpetu'us) est'ont'e nepr'e ne plu ekzist'u. Ili sen'ĉes'e minac'as ali'a'j'n ŝtat'o'j'n per milit'o. La pret'ec'o, ĉiam ŝajn'i arm'it'a'j, incit'as ili'n si'n reciprok'e super'i per la kvant'o de arm'it'o'j, kiu ne kon'as lim'o'n (ho, profet'a antaŭ'vid'o de la saĝ'ul'o), kaj ĉar per la far'it'a'j el'spez'o'j la pac'o fin'e far'iĝ'as ankoraŭ pli prem'ant'a ol mal'long'a milit'o, ili est'as mem kaŭz'o'j de atak'milit'o'j, por for'ig'i tiu'n ŝarĝ'o'n.”
Kiu reg'ist'ar'o pov'us rifuz'i propon'o'n, kiu'n la franc'o projekt'is, ne montr'ant'e si'n milit'em'a? Kiu popol'o ne ribel'us kontraŭ tia rifuz'o? La projekt'o dev'is prosper'i.
Friedrich ne hav'is la sam'a'n fid'o'n kiel mi: ”Unu'e,” li dir'is, ”mi dub'as, ke Napoleon sincer'e hav'as tia'n projekt'o'n. Kaj eĉ se li tio'n far'us; la prem'o de la milit'a parti'o mal'ebl'ig'us la efektiv'ig'o'n. Ĝeneral'e la reg'ant'o'j ĉiam est'as mal'help'at'a'j de si'a ĉirkaŭ'ant'ar'o en la plen'um'o de tia'j ne'ordinar'a'j dezir'o'j. Du'e oni ne pov'as tiel facil'e ordon'i al viv'ant'a est'aĵ'o, ke ĝi ĉes'u ekzist'i. Ĝi kontraŭ'star'as.”
”Pri kiu viv'ant'a est'aĵ'o vi parol'as?”
”Pri la arme'o. Ĝi est'as organism'o kaj kiel tia kapabl'a viv'i.
Nun'temp'e tiu organism'o prosper'as, kaj — kiel vi vid'as —la ĝeneral'a milit'serv'ad'o est'as en'konduk'ot'a ankaŭ en ali'a'j'n land'o'j'n — ĝi nun tre'eg'e pli'vast'iĝ'as —”
”Kaj tamen vi vol'as ĝi'n kontraŭ'star'i?”
”Jes, sed ne dir'ant'e al ĝi: Mort'u, monstr'o! ĉar tiam la dir'it'a organism'o cert'e ne far'us al mi la plezur'o'n mort'fal'i. Sed mi batal'os kontraŭ ĝi, favor'ant'e ali'a'n, ankoraŭ tre mal'fort'e ĝerm'ant'a'n est'aĵ'et'o'n, kiu pli'fort'iĝ'ant'e kaj dis'vast'iĝ'ant'e for'puŝ'os la ali'a'n. Ke mi parol'as per'e de tia'j natur'scienc'a'j metafor'o'j, est'as vi'a kulp'o, Mart'a. Vi unu'a mi'n instig'is al stud'ad'o de la verk'o'j de la modern'a'j natur'scienc'ist'o'j. Per tio mi ek'kon'is, ke ankaŭ la fenomen'o'j de la soci'a viv'o pov'as est'i kompren'at'a'j en si'a de'ven'o kaj antaŭ'vid'at'a'j en si'a est'ont'a evolu'o, nur kondiĉ'e, ke oni ili'n konsider'u est'ant'a'j sub la influ'o de konstant'a'j leĝ'o'j. Pri tio plej mult'a'j politik'ist'o'j kaj alt'rang'ul'o'j ne hav'as la plej et'a'n ide'o'n — la soldat'ar'o ankoraŭ mal'pli.
Antaŭ kelk'a'j jar'o'j ankaŭ mi ne est'us kompren'int'a tio'n.”
Ni loĝ'is en Grand Hotel sur la bulvard'o des Capucines. Ĝi est'is plen'a de angl'o'j kaj amerik'an'o'j. Nur mal'mult'a'j'n sam'land'an'o'j'n ni renkont'is: la aŭstri'an'o ne ŝat'as vojaĝ'i. Ceter'e ni ne dezir'is rilat'o'j'n: mi ankoraŭ funebr'is, kaj ni evit'is societ'a'j'n distr'aĵ'o'j'n. Mi'a'n fil'o'n Rudolf mi kompren'ebl'e hav'is kun mi.
Li est'is nun ok'jar'a kaj mir'ig'e inteligent'a vir'et'o. Ni est'is dung'int'a'j jun'a'n angl'o'n, kiu est'is du'on'e eduk'ist'o, du'on'e vart'ist'o de la knab'o. Ni ja ne pov'is ĉiam kun'pren'i Rudin al ni'a'j long'a'j vizit'o'j en la palac'o de la ekspozici'o, nek al ni'a'j mult'nombr'a'j ekskurs'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o'n, kaj krom tio est'is al'ven'int'a por li la temp'o de lern'ad'o.
Nov'a — nov'a — nov'a est'is por mi ĉi tiu tut'a mond'o! Ĉiu'j ĉi hom'o'j kun'ven'int'a'j el ĉiu'j land'o'j kaj region'o'j, de ĉie la plej riĉ'a'j, plej eminent'a'j; tiu'j fest'o'j, tiu luks'o, tiu svarm'ad'o ... mi est'is ver'e surd'ig'it'a de tio. Sed kiel ajn interes'e kaj ĝoj'ig'e est'is por mi, en'sorb'i tiu'j'n surpriz'ig'a'j'n kaj sub'ig'a'j'n impres'o'j'n, mi tamen silent'e dezir'eg'is for'las'i tiu'n bru'eg'o'n por re'ir'i en izol'it'a'n, pac'a'n lok'et'o'n, kie mi pov'us viv'i sol'ec'e kaj trankvil'e kun Friedrich kaj mi'a infan'o — mi'a'j infan'o'j, ĉar mi antaŭ'vid'is nov'a'n patr'in'a'n ĝoj'o'n. — Est'as strang'e — mi trov'as tio'n oft'e cert'ig'it'a en la ruĝ'a'j kajer'o'j — ke en apart'iĝ'o nask'iĝ'as la sopir'o al okaz'aĵ'o'j kaj far'o'j, al tra'viv'aĵ'o'j kaj amuz'o'j, kaj mez'e de ili re'e la sopir'o al sol'ec'o kaj ripoz'o.
La tiel nom'at'a'n mond'o'n ni nepr'e evit'is. Ni far'is vizit'o'n nur al ni'a ambasador'o Metternich, kaj tiu'okaz'e ni dir'is al li, ke pro ni'a funebr'o ni ne dezir'as en'konduk'o'n al la kort'eg'o kaj en la societ'o'n. Sed ni kon'at'iĝ'is kun kelk'a'j eminent'a'j politik'ist'o'j kaj literatur'ist'o'j; part'e pro person'a interes'o kaj por trov'i spirit'a'n stimul'o'n, part'e ankaŭ por util'i al la ”serv'o” de Friedrich. Kvankam li hav'is nur mal'mult'e da esper'o koncern'e la sukces'o'n de ni'a'j klopod'o'j, li neniam lac'iĝ'is kaj inter'rilat'is kun divers'a'j influ'a'j hom'o'j, kiu'j kapabl'is antaŭ'e'n'puŝ'i li'a'n afer'o'n, aŭ almenaŭ don'i al li inform'o'j'n pri ties stat'o. Ni tiam komenc'is skrib'i en special'a'n libr'et'o'n — ni nom'is ĝi'n ”Pac'a politik'o” — ĉiu'j'n dokument'o'j'n, artikol'o'j'n ktp. rilat'ant'a'j'n al tiu afer'o. Ankaŭ la histori'o'n de la pac'a ide'o laŭ tio, kio'n ni pov'is ek'sci'i, ni tie en'skrib'is. Krom tio la el'dir'o'j'n de kelk'a'j filozof'o'j, poet'o'j, jur'ist'o'j kaj verk'ist'o'j pri ”Milit'o kaj pac'o”. Ĝi baldaŭ far'iĝ'is sufiĉ'e grand'a libr'et'o, kaj en la daŭr'o de la temp'o — mi daŭr'ig'is tiu'n libr'o'ten'ad'o'n ĝis la est'ant'ec'o — eĉ far'iĝ'is el ĝi kelk'a'j volum'et'o'j. Kiam oni tio'n kompar'as kun la bibliotek'o'j plen'ig'it'a'j per strategi'a'j verk'o'j, kun la ne'kalkul'ebl'a'j mil'o'j da volum'o'j en'hav'ant'a'j milit'a'n histori'o'n, milit'a'j'n stud'o'j'n kaj milit'a'j'n laŭd'o'j'n, kun la milit'scienc'a'j kaj milit'teknik'a'j lern'o'libr'o'j kaj instru'libr'o'j pri rekrut'dres'ad'o kaj balist'ik'o, kun la batal'kronik'o'j kaj ĉef'stab'raport'o'j, soldat'a'j kant'o'j: jes, tiam kompar'o kun la kelk'a'j kajer'et'o'j pri pac'a literatur'o pov'us ni'n sen'kuraĝ'ig'i — kondiĉ'e, ke oni mezur'os la potenc'o'n kaj valor'o'n — precip'e la valor'o'n por la est'ont'ec'o de afer'o laŭ ĝi'a vast'ec'o. Sed se oni pri'pens'as, ke unu sem'o'kapsul'o en'hav'as en si la ebl'ec'o'n nask'i arb'ar'o'n, kiu pere'ig'os grand'a'j'n amas'o'j'n da herb'aĉ'o'j — kaj plu'e konsider'as, ke la ide'o est'as en la spirit'a regn'o la sam'o kiel la sem'er'o en la kresk'aĵ'a regn'o — oni ne bezon'as tim'i pri la est'ont'a prosper'o de ide'o, ĉar ĝis nun la histori'o de ĝi'a evolu'o pov'as est'i en'ten'at'a en mal'grand'a kajer'o.
Mi tie ĉi cit'os kelk'a'j'n part'o'j'n de ni'a pac'a protokol'o de la jar'o 1867. Sur la unu'a paĝ'o trov'iĝ'is mal'long'a histori'a skiz'o: Kvar'cent jar'o'j antaŭ Krist'o Aristofan'o skrib'is komedi'o'n: ”La pac'o,” en kiu montr'iĝ'as hom'am'a tendenc'o.
La grek'a filozofi'o — post'e transport'it'a al Romo — cel'as la ”hom'a'n unu'ec'o'n” komenc'e de Sokrat'o, kiu si'n nom'as ”kosmopolit'o”, ĝis Terenco por kiu ”neni'o hom'a est'as fremd'a”, kaj ĝis Cicer'o, kiu konsider'as la ”caritas gener'is human'i” la plej alt'a grad'o de perfekt'ec'o.
En la unu'a jar'cent'o de ni'a temp'o'kalkul'o aper'is Virgil'o kun si'a fam'a 4-a bukolik'a poem'o, kiu antaŭ'dir'as pac'o'n al la mond'o, sub la mit'ologi'a vest'aĵ'o de re'nask'iĝ'int'a or'a jar'cent'o.
En la mez'epok'o la pap'o'j oft'e prov'is funkci'i kiel arbitraci'a'j juĝ'ist'o'j inter la ŝtat'o'j, sed van'e.
En la 15-a jar'cent'o reĝ'o hav'is la ide'o'n fond'i pac'a'n lig'o'n.
Est'is Georg'o Podiebrad de Bohem'uj'o, kiu dezir'is fin'i la batal'o'j'n de la imperi'estr'o kaj de la pap'o; li por tio si'n turn'is al Louis XI de Franc'uj'o, kiu tamen ne konsent'is tiu'n propon'o'n.
Je la fin'o de la 16-a jar'cent'o reĝ'o Henri Iv de Franc'uj'o far'is projekt'o'n de eŭrop'a konfederaci'o de ŝtat'o'j. Liber'ig'int'e si'a'n land'o'n de la terur'o'j de la religi'a'j milit'o'j, li dezir'is, ke toler'em'o kaj pac'o est'u por ĉiam cert'ig'it'a'j. Li dezir'is vid'i la dek ses ŝtat'o'j'n, kiu'j form'is Eŭrop'o'n (Rus'uj'o kaj Turk'uj'o est'is konsider'at'a'j kiel aparten'ant'a'j al Azi'o) unu'ig'it'a'j en unu lig'o. Ĉiu el tiu'j ĉi dek ses ŝtat'o'j send'u, laŭ li'a opini'o, du deleg'it'o'j'n al ”eŭrop'a parlament'o”; ĉi tiu parlament'o konsist'ant'a el 32 membr'o'j hav'u la task'o'n cert'ig'i la religi'a'n pac'o'n kaj ord'ig'i ĉiu'j'n inter'naci'a'j'n konflikt'o'j'n. Se ĉiu stat'o promes'us sub'met'iĝ'i al la decid'o'j de la parlament'o, ĉiu ebl'ec'o de est'ont'a eŭrop'a milit'o mal'aper'us. La reĝ'o komunik'is tiu'n ĉi projekt'o'n al si'a ministr'o Suny, kiu ĝi'n entuziasm'e akcept'is kaj tuj komenc'is trakt'i kun la ali'a'j ŝtat'o'j. Jam est'is gajn'it'a Elizabeth de Angl'uj'o, jam la pap'o kaj Holando kaj kelk'a'j ali'a'j; nur Aŭstrio kontraŭ'star'is, ĉar oni postul'is de ĝi teritori'a'j'n ced'o'j'n, kiu'j'n ĝi ne vol'is konsent'i. Milit'ir'o est'us neces'a por romp'i tiu'n mal'ced'o'n. La ĉef'a'n arme'o'n est'us proviz'int'a Franc'uj'o, kiu de la komenc'o rezign'is ĉiu'n pli'vast'ig'o'n de si'a teritori'o: la sol'a cel'o de la milit'ir'o kaj la sol'a kondiĉ'o de pac'o al'trud'ot'a al Aŭstrio est'us la al'iĝ'o al la lig'o de ŝtat'o'j.
Jam est'is far'it'a'j la prepar'o'j, kaj Henri Iv intenc'is mem estr'i la arme'o'n, kiam, la 13-an de maj'o 1610, li fal'is — per la ponard'o de frenez'a monaĥ'o.
Neni'u el li'a'j post'e'ul'o'j kaj neni'u ali'a regn'estr'o re'pren'is tiu'n glor'a'n projekt'o'n por la efektiv'ig'o de la popol'a feliĉ'o. La reg'ant'o'j kaj politik'ist'o'j rest'is fidel'a'j al la mal'nov'a milit'a spirit'o; sed la pens'em'ul'o'j de ĉiu'j land'o'j ne plu for'las'is la ide'o'n.
En la jar'o 1647 fond'iĝ'is la sekt'o de la kvaker'o'j, kies fundament'a ide'o est'as la kondamn'o de la milit'o. La sam'a'n jar'o'n William Pen'n publik'ig'is si'a'n verk'o'n pri est'ont'a pac'o en Eŭrop'o, apog'iĝ'ant'e sur la projekt'o'n de Henri Iv. En la komenc'o de la 18-a jar'cent'o aper'as la fam'a libr'o ”La paix perpétuelle” de la abat'o St. Pierre. Sam'temp'e land'graf'o de Hessen dis'volv'as la sam'a'n plan'o'n kaj Leibniz skrib'as por ĝi fervor'a'n komentari'o'n.
Voltaire dir'as: ”Ĉiu eŭrop'a milit'o est'as civil'a milit'o”. Mirabeaŭ en la memor'ind'a kun'sid'o de la 25-a de aŭgust'o 1790 dir'as la jen'o'n: ”Ebl'e la moment'o ne est'as mal'proksim'a kiam per la liber'ec'o, kiu absolut'e estr'os la du mond'part'o'j'n, est'os plen'um'it'a la dezir'o de la filozof'o'j: liber'ig'i la hom'ar'o'n de la krim'o de la milit'o kaj proklam'i la ĉiam'a'n pac'o'n. Tiam la feliĉ'o de la popol'o'j est'os la sol'a cel'o de la le ̧donanto, la sol'a glor'o de la naci'o'j.”
En la jar'o 1795 unu el la plej grand'a'j pens'em'ul'o'j de ĉiu'j epok'o'j, Immanuel Kant, verk'as si'a'n traktat'o'n ”Por la ĉiam'a pac'o”. La angl'a public'ist'o Bentham al'iĝ'as al la ĉiam pli'grand'iĝ'ant'a'j vic'o'j de la pac'am'ant'o'j — Fourrier, Saint-Sim'o'n k. a.; Beranger verk'as la poem'o'n: ”Sankt'a lig'o de la popol'o'j”; Lamartine la ”Marseillaise de la Paix”. En Ĝenevo graf'o Cellon fond'as pac'a'n unu'iĝ'o'n, en kies nom'o li korespond'as propagand'e kun ĉiu'j eŭrop'a'j reg'ant'o'j. El Amerik'o, Massachusetts, ven'as la ”kler'a forĝ'ist'o,” Elihu Burritt, dis'don'ant'a po'milion'e si'a'j'n ”Oliv'a'j foli'o'j” kaj si'a'j'n ”Fajr'er'o de la ambos'o”. La sam'a prezid'as en 1849 kun'sid'o'n de la angl'a'j pac'am'ant'o'j. Dum la Pariza kongres'o, kiu fin'is la Krim'uj'a'n milit'o'n, la pac'a ide'o far'is si'a'n en'ir'o'n en la diplomati'o'n per la kondiĉ'o al'don'at'a al la kontrakt'o, deklar'ant'a, ke la regn'estr'o'j ĉe est'ont'a'j konflikt'o'j promes'as uz'i anticip'a'j'n per'a'j'n klopod'o'j'n. Ĉi tiu kondiĉ'o en'hav'as aprob'o'n de la princip'o de arbitraci'a tribunal'o — sed ĝi ne est'is obe'at'a.
En la jar'o 1863 la franc'a reg'ist'ar'o propon'is al la regn'estr'o'j organiz'i kongres'o'n, en kiu oni el'met'os la fundament'o'n de ĝeneral'a sen'arm'ig'o, por inter'konsent'e evit'i est'ont'a'j'n milit'o'j'n.
Tre mal'oft'a'j est'is tiam la en'skrib'o'j en mi'a protokol'o! Post'e tio tut'e ali'iĝ'is. Sed tamen ili pruv'as, ke la ebl'ec'o de mond'a pac'o est'is jam de long'e atent'at'a. Nur dis'e, post long'a'j inter'temp'o'j, laŭt'iĝ'is la voĉ'o'j kaj silent'is — ne nur ne'atent'it'a'j, sed plej oft'e eĉ ne'aŭd'it'a'j. Est'as tut'e sam'e pri ĉiu'j el'trov'aĵ'o'j, ĉiu progres'o, ĉiu kresk'ad'o : Kiam al'proksim'iĝ'as la printemp'o, Pep'as tie kaj ĉi tie; Kiam plu'e'n ĝi progres'as, La pep'ad'o iĝ'as bru'a.
Sam'e en la temp'a rond'o Murmur'o'j oft'e aŭd'iĝ'as; Kiam ven'as moment'o la ĝust'a Ĉiu'j tuj sam'kant'as.
(Marzrot) Kaj de'nov'e ven'is mi'a pen'plen'a hor'o.
Sed est'is nun tut'e ali'e ol tiam, kiam Friedrich dev'is mi'n for'las'i — pro la duk'o de Augustenburg. Ĉi'foj'e li est'is apud mi — tie, kie edz'o dev'as est'i — per si'a ĉe'est'o kaj kompat'o moder'ig'ant'e la sufer'o'n de la edz'in'o. La sent'o, ke li ĉe'est'as, est'is por mi tiel trankvil'ig'a kaj feliĉ'ig'a, ke mi preskaŭ forges'is la korp'a'n dolor'o'n.
Knab'in'et'o! Tio est'is la plen'um'o de ni'a silent'a dezir'o. La ĝoj'o'j'n, kiu'j'n hav'ig'as fil'o, ni hav'is per la mal'grand'a Rudolf; nun ni pov'os ankaŭ spert'i la ĝoj'o'j'n, kiu'j'n hav'ig'as fil'in'et'o. Ke ŝi far'iĝ'us bel'eg'a, graci'a, ĉarm'eg'a, ni'a et'a Silvi'a, pri tio ni neniel dub'is eĉ unu moment'o'n.
Kiel ni ambaŭ far'iĝ'is mem infan'o'j apud la lul'il'o de tiu infan'et'o, kia'j'n dolĉ'a'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n ni tie dir'is kaj far'is, mi ne prov'os rakont'i. Ali'a'j ol am'a'j ge'patr'o'j tio'n ne kapabl'us kompren'i, kaj ĉiu'j tia'j sen'dub'e est'is sam'e mal'saĝ'a'j.
Kiel la feliĉ'o ego'ist'ig'as! Sekv'is temp'o, en kiu ni feliĉ'ul'o'j tro mult'e forges'is tio'n, kio ne aparten'is al ni'a hejm'a ĉiel'o. La terur'aĵ'o'j de la ĥoler'a semajn'o pli kaj pli far'iĝ'is en mi'a memor'o nur mal'aper'int'a mal'bon'a sonĝ'o, kaj ankaŭ la fervor'o de Friedrich pri la plen'um'o de li'a task'o iom'et'e mal'fort'iĝ'is. Sed ver'e, est'is sen'kuraĝ'ig'e: ĉie, kie oni el'vok'is tia'j'n ide'o'j'n — jen supr'e'n'tir'o de la ŝultr'o'j, kompat'a rid'et'o, se ne eĉ mal'laŭd'o.
Ŝajn'as, ke la mond'o vol'as est'i ne nur tromp'it'a, sed ankaŭ mal'feliĉ'ig'it'a. Tuj kiam oni dezir'as sub'met'i al ĝi propon'o'j'n por for'ig'i mizer'o'n kaj mal'feliĉ'o'n, ĝi tio'n nom'as ”utopi'o,”
”infan'a sonĝ'o,” kaj vol'as aŭd'i neni'o'n.
Tamen Friedrich ne tut'e forges'is si'a'n cel'o'n. Li ĉiam pli en'profund'iĝ'is en la stud'o'n de la popol'rajt'o, ek'korespond'is kun Bluntschli kaj ali'a'j scienc'ist'o'j de tiu fak'o. Sam'temp'e kun'e kun mi li far'is ali'a'j'n stud'o'j'n, precip'e natur'scienc'a'j'n. Li projekt'is verk'i grav'a'n libr'o'n pri ”Pac'o kaj milit'o”. Sed antaŭ ol komenc'i, li dezir'is si'n prepar'i per long'a'j kaj detal'a'j esplor'o'j. ”Ver'dir'e mi est'as mal'jun'a r. i. kolonel'o,” li dir'is, ”kaj la pli'mult'o el mi'a'j kamarad'o'j hont'us si'n okup'i pri lern'ad'o ...
oni ordinar'e si'n opini'as tre'eg'e prudent'a, est'ant'e hom'o aĝ'a kaj ind'ec'a ofic'ist'o — mi mem antaŭ kelk'a'j jar'o'j hav'is ankaŭ tia'n respekt'o'n al mi'a person'o ... Sed de la temp'o, kiam subit'e nov'a perspektiv'o mal'ferm'iĝ'is antaŭ mi, kiam mi akir'is kompren'o'n de la modem'a spirit'o, mi ek'konsci'is pri mi'a ne'sci'o ...
Nu jes, de la nov'e akir'it'a'j kon'o'j mi lern'is neniom en mi'a jun'aĝ'o — pli ver'e la mal'o'n. Mi do dev'as nun — malgraŭ la arĝent'a'j faden'o'j ĉe mi'a'j tempi'o'j — re'komenc'i de la komenc'o!
La vintr'o'n post la nask'iĝ'o de Silvi'a ni pas'ig'is tut'e trankvil'e en Vieno. La sekv'ant'a'n printemp'o'n ni vojaĝ'is en Ital'uj'o'n. Ek'kon'o de la mond'o ja aparten'is al ni'a nov'a viv'program'o. Liber'a'j kaj riĉ'a'j ni est'is; neni'o mal'ebl'ig'is al ni real'ig'i tio'n. Cert'e mal'grand'a'j infan'o'j est'as iom embaras'ig'a'j dum vojaĝ'o'j; sed est'as far'ebl'e, se oni pov'as kun'konduk'i sufiĉ'a'n ar'o'n da serv'ist'in'o'j kaj vart'ist'in'o'j. Mi hav'is en mi'a serv'o mal'jun'a'n serv'ist'in'o'n, kiu iam est'is est'int'a infan'a vart'ist'in'o de mi kaj de mi'a frat'in'o, kiu post'e edz'in'iĝ'is kun ofic'ist'o kaj nun est'is vidv'in'o.
Tiu sinjor'in'o Anna est'is ind'a de mi'a plen'a konfid'o kaj ĉe ŝi mi trankvil'e pov'is las'i mi'a'n et'a'n Silvi'a'n, kiam ni — Friedrich kaj mi — for'las'is ni'a'n ĉef'a'n rest'ad'ej'o'n dum kelk'a'j tag'o'j por far'i ekskurs'o'j'n. Sam'e bon'e pri'zorg'at'a est'is Rudolf de sinjor'o Foster, li'a eduk'ist'o. Tamen okaz'is oft'e, ke ni pren'is kun ni la ok'jar'a'n vir'et'o'n.
Bel'a'j, bel'a'j tag'o'j! ... Domaĝ'e, ke mi tiam tro flank'e'las'is la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Preciz'e kiam mi est'us pov'int'a en'skrib'i mult'e da bel'a'j, interes'a'j kaj gaj'ig'a'j okaz'int'aĵ'o'j, mi tio'n ne far'is, kaj konsekvenc'e la detal'o'j pri tiu'j jar'o'j plej mult'e mal'aper'is el mi'a memor'o: mi pov'as nur re'memor'i la ĉef'a'j'n epizod'o'j'n el ili.
En la pac'a'n protokol'o'n mi trov'is okaz'o'n far'i ĝoj'ig'a'n en'skrib'o'n, nom'e gazet'artikol'o'n sub'skrib'it'a de B. Desmoulins, en kiu est'is far'it'a al la franc'a reg'ist'ar'o la propon'o, si'n met'i ĉe la kap'o de la eŭrop'a'j ŝtat'o'j, por don'i la ekzempl'o'n de sen'arm'iĝ'o.
”Per tio Franc'uj'o cert'ig'os al si la al'iĝ'o'n kaj sincer'a'n amik'ec'o'n de ĉiu'j ŝtat'o'j, kiu'j tiam ĉes'us tim'i Franc'uj'o'n, kies kun'help'o'n ili bezon'as. Tia'manier'e ĝeneral'a sen'arm'ig'o far'iĝ'us de si mem, la princip'o de konker'o est'us por ĉiam for'las'it'a kaj la konfederaci'o de ŝtat'o'j tut'e natur'e form'us plej super'a'n tribunal'o'n de inter'naci'a just'ec'o, kapabl'a per la ofic'o de arbitraci'a'j juĝ'ist'o'j, for'ig'i ĉiu'j'n disput'o'j'n, kiu'j'n la milit'o neniam sukces'us decid'i. Ag'ant'e tia'manier'e, Franc'uj'o met'us ĉe si'a flank'o la sol'e real'a'n kaj sol'e daŭr'a'n fort'o'n — nom'e la rajt'o'n, kaj glor'e mal'ferm'us al la hom'ar'o nov'a'n epok'o'n”.
(Opini'o'n nationale; 25. Vi'i. 1858,) Kompren'ebl'e tiu artikol'o re'e ne est'is atent'at'a.
En vintr'o 1868-9 ni re'vetur'is Parizon kaj tiu'foj'e — ĉar ni dezir'is ek'kon'i la viv'o'n ankaŭ de tiu flank'o — ni plen'e en'iĝ'is en la ”grand'a'n mond'o'n”.
Est'is viv'o iom lac'ig'a, sed dum kelk'a temp'o tamen tre ĝoj'ig'a. Ni est'is lu'int'a'j — por hav'i hejm'o'n — mal'grand'a'n mebl'it'a'n dom'o'n en la kvartal'o ”Champs Elisées”, kie'n ni pov'is kelk'foj'e invit'i ni'a'j'n mult'a'j'n kon'at'o'j'n, kiu'j ni'n est'is invit'int'a'j al si'a'j fest'o'j. Prezent'it'a'j de ni'a ambasador'o al la kort'eg'o en ”Tuilleries”, ni ĉe'est'is dum la tut'a vintr'o la ”lund'o'j'n” de la imperi'estr'in'o. Krom tio la dom'o'j de ĉiu'j send'it'o'j est'is al ni mal'ferm'it'a'j, kiel ankaŭ la salon'o'j de princ'in'o Matilde, de graf'in'o Mouchy, de reĝ'in'o Isabella de Hispan'uj'o ktp. Ni ankaŭ kon'at'iĝ'is kun mult'a'j literatur'a'j eminent'ul'o'j — sed ne kun la plej eminent'a, ĉar li, Victor Hug'o, viv'is en ekzil'o; tamen ni renkont'is Renau, Dum'as, la patr'o'n kaj la fil'o'n, Octave Feuillet, Georg'e Sand, Arsène Houssaye kaj kelk'a'j'n ali'a'j'n. Ĉe la last'a ni ĉe'est'is mask'bal'o'n. Kiam la aŭtor'o de ”Grandes dames”
don'is en si'a bel'eg'a dom'et'o en Avenu'e Friedland unu el si'a'j veneciaj fest'o'j, okaz'is, ke la ver'e grand'a'j sinjor'in'o'j sub si'a mask'o el proksim'ec'o observ'is la ”mal'grand'a'j'n sinjor'in'o'j'n” — nom'e kon'at'a'j'n aktor'in'o'j'n ktp. kiu'j tie bril'eg'ig'is si'a'j'n diamant'o'j'n kaj sprit'aĵ'o'j'n.
Ni ankaŭ tre diligent'e vizit'is la teatr'o'j'n. Minimum'e tri'foj'e en semajn'o ni pas'ig'is la vesper'o'n en la ital'a oper'ej'o, kie Adeline Patti — ĵus fianĉ'in'iĝ'int'a kun markiz'o de Caux — rav'is la aŭd'ant'ar'o'n, aŭ en Thèâtre Franĉais, aŭ en mal'grand'a bulvard'a teatr'o, por vid'i Hor'tens'e Schneider kiel grand'duk'in'o'n de Gerolstein, aŭ ali'a'j'n Vaudeville-ge'fam'ul'o'j'n.
Est'as strang'e, kiel, kiam oni est'as en mez'o de tia turn'iĝ'o de bril'a'j amuz'aĵ'o'j, tiu mal'grand'a ”grand mond'e” subit'e aspekt'as tiel terur'e grav'a, kaj kiel la tie reg'ant'a'j leĝ'o'j pri elegant'ec'o kaj ”chic” (tiam oni ankoraŭ dir'is chic) al'trud'as spec'o'n de serioz'e akcept'it'a'j dev'o'j: Okup'i en teatr'o mal'pli grav'a'n lok'o'n ol antaŭ'scen'ej'a'n loĝi'o'n; si'n montr'i en Bo'is de Boulogne en vetur'il'o, kies jung'it'ar'o ne est'as ne'riproĉ'ind'a; ĉe'est'i la kort'eg'a'n bal'o'n ne vest'it'a per tualet'o ”sub'skrib'it'a” de Worth por 2 000 frank'o'j; sid'iĝ'i ĉe tabl'o (Madame la baronne est servie ...) — eĉ sen gast'o'j ne est'ant'e serv'at'a de ind'a maître d’ hôtel kaj de kelk'a'j lake'o'j prezent'ant'a'j la plej bon'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kaj la plej nobl'a'j'n vin'o'j'n — ĉiu'j ĉi est'us tre grav'a'j mal'korekt'aĵ'o'j.
Por ni, aŭstr'o'j, la pariz'an'o'j hav'is grand'a'n simpati'o'n. Oft'e en politik'a'j konversaci'o'j oni alud'is al ia ”revanche de Sadova”, kvazaŭ la mal'just'aĵ'o far'it'a al ni antaŭ du jar'o'j dev'us est'i venĝ'ot'a. Kvazaŭ tiu'spec'a'j afer'o'j pov'us est'i re'bon'ig'it'a'j! Se oni pov'as pag'i bat'o'j'n nur per bat'o'j — la afer'o ja neniam hav'as fin'o'n. Precip'e al mi'a edz'o kaj al mi, ĉar li est'is milit'ist'o part'o'pren'int'a la bohem'a'n milit'ir'o'n, la franc'o'j opini'is dir'i agrabl'aĵ'o'n kaj ĝentil'aĵ'o'n, alud'ant'e al est'ont'a Sadova-venĝ'o, kiu'n ili konsider'is kiel histori'a'n, la ”eŭrop'a'n ekvilibr'o'n” cert'ig'ant'a'n kaj per diplomati'a'j prepar'o'j jam cert'ig'it'a'n okaz'ont'aĵ'o'n.
Bat'o baldaŭ don'ot'a al Prus'uj'o ŝajn'is popol'pedagogi'a neces'o. La afer'o ne far'iĝ'us tragedi'a ... est'us nur por moder'ig'i la tro'mem'fid'o'n de kelk'a'j hom'o'j. Ebl'e tiu'cel'e jam sufiĉ'us la vip'o pend'ig'it'a sur la mur'o; se la tro'mem'fid'ul'o ebl'e hav'as mal'respekt'a'j'n atak'o'j'n de arogant'ec'o, li ja est'as avert'it'a, ke fal'os sur li'n la ”revanche de Sadova”.
Kompren'ebl'e ni rifuz'is tia'j'n konsol'o'j'n. Mal'nov'a mal'feliĉ'o ne pov'as est'i for'ig'it'a per nov'a mal'feliĉ'o, sam'e kiel mal'nov'a mal'just'aĵ'o ne pov'as est'i neni'ig'it'a per nov'a mal'just'aĵ'o. Ni asert'is, ke ni hav'as neni'a'n ali'a'n dezir'o'n ol vid'i, ke la nun'a pac'o ne romp'iĝ'u.
Tiu'n sam'a'n dezir'o'n — kiel li almenaŭ deklar'is — hav'is ankaŭ Napoleon III. Ĉar ni rilat'is kun intim'ul'o'j de la imperi'estr'o, ni hav'is sufiĉ'e da okaz'o'j, ek'kon'i li'a'j'n politik'a'j'n opini'o'j'n, kiel li ili'n konfid'em'e el'dir'is. Li ne nur dezir'is la nun'temp'a'n pac'o'n, li hav'is ankaŭ projekt'o'n propon'i al la regn'estr'o'j ĝeneral'a'n sen'arm'ig'o'n. Sed por ĝi'n efektiv'ig'i, li moment'e opini'is si'a'n pozici'o'n en la land'o ne sufiĉ'e ne'ŝancel'a. Mal'kontent'eg'o bol'is kaj ferment'is en la loĝ'ant'ar'o, kaj tut'e proksim'e de la tron'o ekzist'is parti'o, kiu opini'is, ke la tron'o nur pov'as est'i firm'ig'it'a per ekster'land'a feliĉ'a milit'o: iu triumf'a promen'ad'et'o al river'eg'o Rejn'o — kaj la bril'o, la konstant'ec'o de la napoleona dinasti'o far'iĝ'us cert'a. ”Il faut faire grand” opini'is tiu'j konsil'ant'o'j. Ke la milit'o pri la luksemburga demand'o la antaŭ'a'n jar'o'n ne okaz'is, est'is al ili mal'agrabl'e; la milit'a'j prepar'o'j ambaŭ'flank'e est'is tiel bel'e far'it'a'j, kaj nun la afer'o est'us pas'int'a ... Batal'o inter Franc'uj'a kaj Prus'uj'o est'as ja ne'evit'ebl'a ... Tia'manier'e oni sen'ĉes'e ekscit'is la anim'o'j'n. Tamen nur mal'fort'a eĥ'o de tiu'j afer'o'j al'ven'is al ni. Ĉu oni ne kutim'as aŭd'i tia'j'n opini'o'j'n el la gazet'o'j — tiel regul'e kiel la ond'o'frap'o'n sur la mar'bord'o? Ĉe tio ne est'as ankoraŭ neces'e pens'i pri vent'eg'o; oni tut'e trankvil'e aŭskult'as la orkestr'o'n, kiu sur la bord'o lud'as si'a'j'n gaj'a'j'n melodi'o'j'n — la ond'o'frap'o akompan'as nur per mal'laŭt'a, ne'atent'at'a bas'o.
... Ke mi rest'is konstant'e fidel'a al mi'a edz'o, ke mi ne, eĉ per unu rigard'o, permes'is al ali'ul'o al'proksim'iĝ'i al mi kun mal'tim'a'j esper'o'j — tio'n mi dir'as sen iu virt'fier'ec'o. Tio est'as ja kompren'ebl'a.
Ĉu en ali'a'j cirkonstanc'o'j mi est'us kontraŭ'star'int'a ĉiu'j'n al'log'aĵ'o'j'n, al kiu'j est'as el'met'at'a'j bel'a'j jun'a'j vir'in'o'j mez'e de tia'j amuz'ad'o'j — tio'n mi ja ne pov'as sci'i; sed se oni sent'as en si'a kor'o tia'n profund'a'n kaj feliĉ'ig'a'n am'o'n, kia'n mi hav'is por mi'a Friedrich, oni est'as arm'it'a kontraŭ ĉiu danĝer'o. Kaj pri li: ĉu li est'is fidel'a? Mi pov'as dir'i nur jen'o'n: mi neniam pri tio dub'is.
Kiam al'ven'is la somer'o, post la kur'ad'o por la ”grand prix”, kaj kiam la divers'a'j an'o'j de la societ'o komenc'is for'las'i Parizon, — la unu'a'j al Teonville kaj Dieppe, al Biarritz kaj Vichy, la ali'a'j al Baden-Baden, la tri'a'j al si'a'j kastel'o'j — princ'in'o Matilde al St. Gratien, la kort'eg'o al Compiègne — tiam oni konsil'is al ni, elekt'i sam'a'n voj'a ̧celon kaj insist'e invit'is ni'n al kamp'ar'a'j dom'o'j; sed ni tut'e ne dezir'is daŭr'ig'i la ĵus tra'viv'it'a'n luks- kaj plezur'milit'ir'o'n dum la ven'ont'a somer'o.
Mi ne intenc'is tuj re'vetur'i Grumitzon: Mi tro mult'e tim'is la re'vek'iĝ'o'n de dolor'a'j re'memor'o'j; krom'e ni ne est'us trov'int'a'j tie la dezir'it'a'n sol'ec'o'n, pro la mult'a'j parenc'o'j kaj amik'a'j najbar'o'j.
Ni do re'e elekt'is trankvil'a'n rest'ad'ej'o'n en Svis'land'o. Al ni'a'j Parizaj amik'o'j ni promes'is re'ven'i la proksim'a'n vintr'o'n, kaj ĝoj'eg'a'j kiel lern'ant'o'j dum liber'temp'o, ni komenc'is ni'a'n somer'a'n vojaĝ'o'n.
Kio nun sekv'is, est'is ver'e mal'lac'ig'a temp'o: long'a'j promen'ad'o'j, long'a'j leg'ad'o'j, long'a'j lud'ad'o'j kun la infan'o'j kaj neniu'j en'skrib'aĵ'o'j en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n — tio last'a est'is sign'o de sen'zorg'o kaj anim'a trankvil'o.
Ankaŭ Eŭrop'o ŝajn'is tiam sufiĉ'e sen'zorg'a. Almenaŭ oni neni'e vid'is ”nigr'a'j'n punkt'o'j'n”. Eĉ pri la fam'a ”revanche de Sadova” oni ne plu aŭd'is.
Plej grand'a'n ĉagren'o'n kaŭz'is al mi tiam la de unu jar'o ĉe ni, en Aŭstrio, en'konduk'it'a ĝeneral'a milit'serv'o. Mi ne pov'is akcept'i, ke mi'a Rudolf dev'os iam far'iĝ'i soldat'o. Kaj tamen oni fantazi'as pri liber'ec'o!
”Dum unu jar'o, volont'ul'o” — konsol'is mi'n Friedrich — ”tio ja ne est'as mult'e.”
Mi ne'is per la kap'o: ”Kaj se est'us nur dum unu tag'o! Oni neniam dev'us dev'ig'i hom'o'n, eĉ unu tag'o'n, plen'um'i ofic'o'n, kiu'n li ebl'e mal'am'as, ĉar tiu'n tag'o'n li dev'as profesi'i la mal'o'n de tio, kio'n li sent'as, dev'as ĵur'i, ke li volont'e far'as tio'n, kio'n li abomen'as — unu'vort'e li dev'as mensog'i — kaj mi'a'n fil'o'n mi precip'e dezir'as eduk'i por ver'em'o.”
”Tiam li dev'us nask'iĝ'i kelk'cent'o'n da jar'o'j pli mal'fru'e, kar'ul'in'o!” respond'is Friedrich. ”Tut'e ver'em'a pov'as est'i nur hom'o tut'e liber'a: kaj ju pli mi stud'as, des pli mi sci'as, ke nun'temp'e oni nur tro mal'mult'e atent'as ver'em'o'n kaj liber'ec'o'n.”
En ni'a nun'a sol'ec'o Friedrich pov'is laŭ'plaĉ'e daŭr'ig'i si'a'j'n esplor'o'j'n, kaj li tio'n far'is kun ver'a fervor'eg'o.
Kiel ajn feliĉ'e kaj kontent'e ni viv'is en ni'a izol'ec'o, ni tamen konserv'is la projekt'o'n pas'ig'i la ven'ont'a'n vintr'o'n en Parizo.
Sed ĉi'foj'e ne kun la intenc'o amuz'iĝ'i, sed por laŭ'pov'e praktik'e labor'i por ni'a cel'o. Tamen ni ne hav'is la konfid'o'n, ke per tio ni i'o'n ating'os — sed se ŝajn'as, ke ekzist'as eĉ nur la ombr'o de iu ŝanc'o, rilat'e al la labor'o por afer'o, kiu'n oni ek'kon'is plej bel'a, oni konsider'as kiel nepr'a'n dev'o'n, ke oni esplor'u ĉi tiu'n ŝanc'o'n.
Re'memor'ant'e en ni'a'j intim'a'j inter'parol'ad'o'j la parizajn spert'o'j'n, ni ankaŭ pri'pens'is la projekt'o'n de la imperi'estr'o Napoleon, propon'i al la regn'estr'o'j sen'arm'ig'o'n. La esplor'o'j de Friedrich kon'ig'is al li la memor'aĵ'o'j'n de Suny, en kiu'j la pac'a projekt'o de Henri Iv est'is detal'e pri'skrib'it'a. Ni intenc'is hav'ig'i kopi'o'n de ĝi al la franc'a imperi'estr'o; sam'temp'e ni prov'is, dank’al ni'a'j rilat'o'j en Aŭstrio kaj Prus'uj'o, prepar'i tiu'j'n du reg'ist'ar'o'j'n al la propon'o'j de la franc'a reg'ist'ar'o; mi pov'is tio'n efektiv'ig'i per ministr'o ”Ja cert'e,” kaj Friedrich hav'is en Berlino parenc'o'n en influ'a politik'a situaci'o kaj ŝat'at'a de la kort'eg'o.
En decembr'o, kiam ni est'is trans'loĝ'ont'a'j al Parizo, ni est'is mal'help'it'a'j far'i tio'n. Ni'a trezor'o — ni'a et'a Silvi'a far'iĝ'is mal'san'a. Kia'j mal'trankvil'ig'a'j hor'o'j! ... Kompren'ebl'e Napoleon III kaj Henri Iv est'is forges'it'a'j: ni'a infan'o mort'ant'a!
Sed ŝi ne mort'is. Post du semajn'o'j ĉiu danĝer'o est'is pas'int'a. Tamen la kurac'ist'o mal'permes'is al ni vojaĝ'o'n kun la infan'o dum la vintr'a mal'varm'eg'o. Tial ni prokrast'is ni'a'n for'vetur'o'n ĝis mart'o.
Kiom tiu mal'san'o kaj re'san'iĝ'o — la danĝer'o kaj la sav'o — emoci'is ni'a'j'n kor'o'j'n — kaj — mi ne est'us kred'int'a tio'n ebl'a — ili'n de'nov'e al'proksim'ig'is unu al ali'a! Komun'a trem'ad'o pro terur'a mal'feliĉ'o, kiu'n oni precip'e tim'as pro la mal'esper'o de la ali'a, kaj kun'e verŝ'it'a'j larm'o'j de ĝoj'o, kiam tiu mal'feliĉ'o est'as for'ig'it'a, tio potenc'e kapabl'as kun'fand'i du anim'o'j'n.
Ĉu antaŭ'sent'o'j? Ili ne ekzist'as. Ali'e Parizo ne pov'us far'i al mi tiel gaj'a'n plezur'promes'ant'a'n impres'o'n, kiam ni tie al'ven'is en sun'a post'tag'mez'o de mart'o 1870. Hodiaŭ oni sci'as, kiom da terur'aĵ'o'j tiam atend'is ĉi tiu'n urb'o'n — sed mi ne hav'is la plej mal'grand'a'n antaŭ'sent'o'n.
Ni jam antaŭ'e, per la agent'o John Arthur, est'is lu'int'a'j la sam'a'n palac'et'o'n, en kiu ni loĝ'is la pas'int'a'n jar'o'n, kaj apud la en'ir'ej'o ni'n ankaŭ jam atend'is ni'a antaŭ'jar'a maître d’hotel.
Kiam, por ating'i ni'a'n loĝ'ej'o'n, ni pas'is Champs Elysées — est'is preciz'e la Bo'is-hor'o — ni renkont'is kelk'a'j'n el ni'a'j mal'nov'a'j kon'at'o'j kaj inter'ŝanĝ'is ĝoj'a'j'n salut'o'j'n. La mult'nombr'a'j viol'ĉar'et'o'j, kiu'j en tiu sezon'o rond'ir'as sur la parizaj strat'o'j, plen'ig'is la aer'o'n per mil printemp'a'j promes'o'j; la sun'radi'o'j bril'eg'is kaj ĉiel'ark'e lud'is en la ŝpruc'fontan'o'j de Rond-Point kaj al'ig'is mal'grand'a'j'n fajr'er'o'j'n al la lantern'o'j kaj jung'it'ar'o'j de la mult'a'j vetur'il'o'j. Inter ali'a'j ankaŭ la bel'a imperi'estr'in'o preter'pas'is ni'n en kaleŝ'o jung'it'a à la Daumont kaj, re'kon'int'e mi'n, salut'is per la man'o.
Est'as special'e interes'a'j bild'o'j kaj scen'o'j, kiu'j si'n en'fotograf'as kaj en'fonograf'as en la memor'o'n kun'e kun la ili'n akompan'ant'a'j sent'o'j kaj sam'temp'e el'dir'it'a'j vort'o'j: ”Bel'a est'as ja ĉi tiu Parizo!” tiam kri'is Friedrich — kaj mi'a sent'o est'is infan'a antaŭ'ĝoj'o por la ven'ont'a rest'ad'o. Se mi est'us sci'int'a tio'n, kio atend'is mi'n kaj tiu'n per luks'o kaj gaj'ec'o plen'ig'it'a'n urb'o'n — Tiu'n ĉi foj'o'n ni evit'is part'o'pren'i en la mond'um'a'j amuz'ad'o'j.
Ni klar'ig'is, ke ni ne akcept'os invit'o'j'n al bal'o'j kaj nepr'e rifuz'is grand'a'j'n akcept'o'j'n. Ankaŭ la teatr'o'n ni ne plu oft'e vizit'is — nur kiam teatr'aĵ'o far'is ne'ordinar'a'n sensaci'o'n — kaj tiel okaz'is, ke ni pas'ig'is la pli'mult'o'n de la vesper'o'j sol'ec'e aŭ en la societ'o de nur mal'mult'a'j amik'o'j en ni'a propr'a hejm'o.
Pri ni'a'j plan'o'j rilat'e al la imperi'estr'a ide'o de sen'arm'ig'o, ni ver'dir'e ne est'is sukces'a'j. Napoleon ne est'is for'las'int'a si'a'n ide'o'n, sed la nun'a moment'o — oni dir'is — est'is tut'e ne'taŭg'a por ties plen'um'o. La ĉirkaŭ'ant'ar'o de la tron'o konsci'is, ke la tron'o ne est'as sur firm'a'j pied'o'j; grand'a mal'kontent'o bol'is kaj ferment'is en la popol'o, kaj por ĝi'n sub'prem'i, ĉiu'j polic'a'j kaj cenzur'a'j rimed'o'j est'is pli'sever'ig'it'a'j — kio nask'is nur pli grand'a'n mal'kontent'o'n. La sol'a afer'o, dir'is kelk'a'j saĝ'ul'o'j, kiu pov'us don'i al la dinasti'o nov'a'n bril'o'n kaj konstant'ec'o'n, est'us feliĉ'a milit'ir'o ... Por tio ne est'is ŝanc'o; sed parol'i pri sen'arm'ig'o cert'e est'us erar'o; per tio oni tut'e neni'ig'us la bonapart'a'n nimb'o'n fond'it'a'n sur la hered'aĵ'o de la grand'a Napoleono.
Krom'e ni ne est'is ricev'int'a'j kuraĝ'ig'a'j'n respond'o'j'n el Prus'uj'o kaj Aŭstrio al ni'a'j demand'o'j. Tie oni si'n okup'is pri la pli'grand'ig'o de la milit'a arm'ad'o, sekv'e la vort'o sen'arm'ig'o sonor'us kiel fals'a ton'o. Mal'e, por konserv'i la bon'far'o'j'n de la pac'o, oni dev'as pli'fort'ig'i la arme'o'n — la franc'o'j ne est'as fid'ind'a'j ... la rus'o'j ankaŭ ne ... la ital'o'j tut'e ne; la last'a'j tuj konker'us Triest'o'n kaj Trent'o'n, se prezent'iĝ'us okaz'o — mal'long'e, oni daŭr'ig'is diligent'e zorg'i pri ĝeneral'a arm'ad'o.
”La nun'temp'a'j cirkonstanc'o'j ne est'as matur'a'j,” dir'is Friedrich, kiam ni ricev'is tia'j'n sci'ig'o'j'n. ”Kaj la esper'o'n, ke mi person'e pov'us akcel'i la matur'iĝ'o'n de la cirkonstanc'o'j aŭ eĉ vid'i la dezir'it'a'j'n frukt'o'j'n, mi laŭ'raci'e dev'as for'las'i. Tio, kio'n mi pov'as help'i, est'as io tre mal'grand'a. Sed de la moment'o, kiam mi ek'kon'is tiu'n mal'grand'aĵ'o'n kiel mi'a'n dev'o'n, ĝi far'iĝ'is por mi grand'eg'aĵ'o — mi do persist'as.”
Kvankam la projekt'o de sen'arm'ig'o provizor'e est'is for'las'it'a, mi far'iĝ'is kviet'a: neni'u milit'o minac'is. La milit'a parti'o en la loĝ'ant'ar'o kaj ĉe la kort'eg'o, kiu opini'is, ke la dinasti'o dev'as est'i re'freŝ'ig'it'a per sang'o, kaj ke la land'o bezon'as re'nov'ig'it'a'n milit'a'n glor'o'n, est'is dev'ig'it'a rezign'i projekt'o'j'n de atak'o kaj la ”al'log'a'n milit'ir'et'o'n pro la Rejn'a land'lim'o,” ĉar Franc'uj'o ne hav'is lig'an'o'j'n. En la land'o reg'is grand'a sek'ec'o; mank'o de furaĝ'o est'is antaŭ'vid'it'a; oni est'is dev'ig'it'a vend'i la milit'ist'a'j'n ĉeval'o'j'n; neni'e ”pend'ant'a demand'o”; la rekrut'a kontingent'o est'is mal'pli'ig'it'a de la parlament'o — tiu'okaz'e Ollivier proklam'is de la tribun'o: la pac'o de Eŭrop'o est'as cert'a.
Cert'a. Mi ĝoj'is pri tiu vort'o. Oni ĝi'n ripet'is en ĉiu'j gazet'o'j kaj mult'a'j mil'o'j da hom'o'j ĝoj'is kun mi. Kio do pov'us est'i pli ĝoj'ig'a por la pli'mult'o ol pac'o?
Sed kiom valor'is tiu cert'ec'o proklam'it'a de ŝtat'ministr'o la 30-an de juni'o 1870, ni ĉiu'j sci'as hodiaŭ. Kaj ni est'us pov'int'a'j sci'i jam tiam, ke tia'j ministr'a'j asert'o'j — kiu'j'n la publik'o ĉiam de'nov'e kun naiv'a konfid'o aŭskult'as — neniu'n garanti'o'n en'ten'as. La eŭrop'a situaci'o montr'as neniu'n ”pend'ant'a'n demand'o'n”; pro tio la pac'o est'as cert'ig'it'a: — kia mal'fort'a logik'o! La demand'o'j pov'as ja ĉiu'moment'e al'flug'i; — nur kondiĉ'e, ke ali'a rimed'o ol la milit'o est'as pret'a, oni ver'e est'as cert'ig'it'a kontraŭ la milit'o.
Sekv'e de la subit'a for'ir'o de amerik'an'o, mal'grand'a du'on'e fin'it'a dom'o en Avenu'e de la Impératrice far'iĝ'is aĉet'ebl'a, kaj tio je prez'o ne mult'e super'ant'a la sum'o'n jam el'spez'it'a'n por la ornam'ad'o kaj aranĝ'o de la objekt'o. Ĉar ni hav'is la intenc'o'n ankaŭ est'ont'e pas'ig'i kelk'a'j'n monat'o'j'n dum vintr'o en Parizo, kaj ĉar la dir'it'a propon'o est'is bon'eg'a afer'o, ni far'is la aĉet'o'n.
La fin'konstru'ad'o'n ni mem vol'is kontrol'i, kaj pro tio ni rest'is en Parizo. Pli'e la ornam'ad'o de propr'a hejm'o est'as labor'o tiel plezur'ig'a, ke ni volont'e pren'is sur ni'n la mal'agrabl'aĵ'o'n, pas'ig'i la somer'o'n en la urb'o.
Ceter'e ni hav'is ankoraŭ sufiĉ'e da kun'rest'ant'o'j. La kastel'o de princ'in'o Matilde, St. Gratien, pli'e la kastel'o Mouchy, pli'e la bien'o de baron'o Rothschild, Terrieres, kaj ankoraŭ kelk'a'j ali'a'j somer'a'j rest'ad'ej'o'j de ni'a'j kon'at'o'j trov'ig'is en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Parizo, kaj unu, du foj'o'j'n ĉiu'semajn'e ni far'is vizit'o'n jen tie ĉi, jen tie.
Mi memor'as, ke mi est'is en la salon'o de princ'in'o Matilde, kiam mi unu'e aŭd'is pri la ”demand'o,” kiu baldaŭ far'iĝ'is ”pend'ant'a.”
La ĉe'est'ant'o'j — post maten'manĝ'o — sid'is sur la teras'o rigard'ant'e la park'o'n. Kiu'j ili est'is? mi ne pov'as re'memor'i — nur du el ili mi memor'as: Taine kaj Ren'a'n. La spirit'plen'a posed'ant'in'o de St. Gratien tre ŝat'is inter'rilat'i kun literatur'a'j kaj scienc'a'j eminent'ul'o'j.
La inter'parol'ad'o est'is vigl'eg'a, kaj mi memor'as, ke precip'e Ren'a'n sprit'e kaj humor'e parol'is. Ke oni pov'as est'i ne'kred'ebl'e mal'bel'a kaj sam'temp'e ne'dir'ebl'e ĉarm'a, pruv'as la aŭtor'o de la Viv'o de Jesuo.
Nun la inter'parol'o'j tem'is pri politik'o: ”Oni serĉ'as kandidat'o'n por la hispan'a tron'o ... iu princ'o Hohenzollern est'as propon'it'a” ... Mi nur mal'bon'e atent'is, ĉar kio pov'is est'i al mi kaj ankaŭ al ĉiu'j ĉe'est'ant'o'j, pli indiferent'a ol la hispan'a reĝ'a tron'o kaj tiu, kiu sid'as sur ĝi? ... Sed jen iu dir'is: ”Ĉu tiu Hohenzollern? Tio'n Franc'uj'o ne permes'os”.
Tiu dir'o tim'ig'is mi'n, ĉar kio'n signif'as tiu ”ne permes'os”?
Kiam tio est'as dir'it'a en la nom'o de land'o, oni en'pens'e vid'as la gigant'a'n statu'o'n de la ĉi tiu'n land'o'n person'ig'ant'a jun'ul'in'o kun fier'e re'e'n klin'it'a kap'o kaj kun man'o sur la glav'ten'il'o.
Sed baldaŭ oni trans'ir'is al ali'a tem'o. Kiel grav'a dev'is far'iĝ'i tiu hispan'a tron'demand'o, neni'u ankoraŭ suspekt'is. Mi ankaŭ ne, kompren'ebl'e. Nur la arogant'a: ”Tio'n Franc'uj'o ne permes'os” rest'is en mi'a memor'o kiel fals'a ton'o kaj sam'temp'e la tut'a ĉirkaŭ'ant'a scen'o.
De nun la hispan'a tron'afer'o far'iĝ'is ĉiam pli laŭt'a kaj trud'em'a. Ĉiu'tag'e pli'grand'iĝ'is ĝi'a grav'ec'o en la gazet'o'j kaj en la salon'a'j konversaci'o'j, kaj mi sci'as, ke ĝi mi'n tre'eg'e ted'is, tiu Hohenzollerna kandidat'ec'o. Oni baldaŭ aŭd'is pri neni'o ali'a.
Kaj oni parol'is pri ĝi kun tia indign'o, kvazaŭ ĝi est'us la plej grav'a ofend'o, kiu'n Franc'uj'o pov'us sufer'i; la pli'mult'o ĝi'n rigard'is kiel minac'invit'o'n de Prus'uj'o al milit'o. Kompren'ebl'e — oni dir'is — Franc'uj'o ne pov'as tio'n permes'i, se do Hohenzollern persist'as, ĝi est'os nepr'a minac'o. Tio'n mi ne kompren'is.
Ceter'e mi ne tim'is. Ni ricev'is el Berlino leter'o'j'n, per kiu'j ni'n sci'ig'is bon'e instru'it'a'j person'o'j, ke ĉe la kort'eg'o oni est'as tut'e indiferent'a pri la hispan'a hered'aĵ'o. Ni do okup'is ni'n mult'e pli pri la konstru'o de ni'a dom'o ol pri politik'o.
Sed iom post iom ni far'iĝ'is pli atent'a'j. Kiel antaŭ vent'eg'o la foli'o'j de arb'ar'o bru'as, sam'e oni aŭd'is bru'et'ant'a'j'n voĉ'o'j'n en la popol'o: ”No'us aurons la guerre — no'us aurons la guerre!
” Grand'a mal'trankvil'o mi'n kapt'is. Ne por la mi'a'j, ĉar ni'n aŭstr'o'j'n la afer'o moment'e ne koncern'is: kontraŭ'e, oni ebl'e don'us al ni kontent'ig'o'n — la kon'at'a'n Sadova-venĝ'o'n. Sed ni est'is mal'lern'int'a'j konsider'i milit'o'n de la naci'a vid'punkt'o, kaj kio ĝi est'as de la hom'a, de la hom'am'a — tia'n oni ja sci'as.
Tio'n esprim'as la jen'a'j vort'o'j, kiu'j'n mi foj'e aŭd'is el la buŝ'o de Guy de Maupassant: ”Quand je songe seulement à ce mot ’la guerre’ — il me vient un effarement, comme si l’on me parlait de sorcellerie, d’inquisition, d’ une chose lointaine, fini'e, abominable, contre natur'e ...”
Kiam al'ven'is la sci'ig'o, ke Prim est'is propon'int'a la kron'o'n al princ'o Leopold, duk'o de Grammont far'is en la parlament'o per grand'a aplaŭd'o akcept'it'a'n parol'ad'o'n, proksim'um'e jen'e: ”Ni ne en'miks'iĝ'as en fremd'a'j afer'o'j, sed — ni ne kred'as, ke respekt'o al la rajt'o'j de najbar'a ŝtat'o ni'n dev'ig'as sufer'i, ke fremd'a regn'estr'o, don'ant'e al unu el si'a'j princ'o'j la tron'o'n de Karlo V, je ni'a domaĝ'o ŝanĝ'u la ekzist'ant'a'n ekvilibr'o'n de la eŭrop'a'j fort'o'j (Ho, tiu ekvilibr'o — kiu milit'am'a hipokrit'ul'o el'pens'is ĉi tiu'n sen'signif'a'n vort'o'n?) kaj met'u en danĝer'o'n la interes'o'n, la honor'o'n de Franc'uj'o.”
Mi kon'as fabel'o'n de Georg'e Sand, nom'it'a ”Gribouille”. Tiu Gribouille hav'as la original'ec'o'n ke, kiam ek'pluv'os, li pro tim'o de mal'sek'iĝ'o si'n ĵet'as en la river'o'n. Se mi aŭd'as, ke mult'o est'as propon'it'a por mal'help'i minac'ant'a'n danĝer'o'n, mi ĉiam dev'as pens'i pri Gribouille. Cert'e tut'a gent'o da Hohenzollern pov'us sid'iĝ'i sur la tron'o'n de Karlo V kaj sur divers'a'j'n ali'a'j'n tron'o'j'n sen far'i al Franc'uj'o la mil'on'o'n de tiu domaĝ'o, kiu'n ĝi hav'is pro la saĝ'a: ”Tio'n ni ne pov'as permes'i.”
”Ĉi tiu okaz'aĵ'o,” daŭr'ig'is la orator'o, ”ni firm'e kred'as, ne al'ven'os. Rilat'e al tio ni fid'as al la saĝ'ec'o de la german'a kaj al la amik'ec'o de la hispan'a popol'o'j. Se okaz'us ali'e — tiam, sinjor'o'j, dank’al vi'a help'o kaj al la help'o de la naci'o, ni sci'us far'i ni'a'n dev'o'n sen ŝancel'iĝ'o kaj sen mal'fort'ec'o.” (Vigl'a aplaŭd'o.) De nun la gazet'ar'o incit'as al milit'o. Precip'e Girardin instig'as si'a'j'n sam'land'an'o'j'n, ke ili pun'u la ne'aŭd'it'a'n arogant'ec'o'n en'ten'at'a'n en tiu tron'kandidat'ec'o. Est'us hont'o por Franc'uj'o, se ĝi ne protest'us ... — Kompren'ebl'e Prus'uj'o ne ced'os, ĉar la frenez'ul'o'j intenc'as okaz'ig'i milit'o'n. Ebri'ig'it'a de si'a'j venk'o'j de 1866, ĝi vol'as nun rab'milit'i trans la Rejn'o'n — sed ni est'as tie, dank’al Di'o, por mal'ebl'ig'i tia'n avid'ec'o'n ... En tiu ton'o daŭr'ig'as Girardin. Dum'e Napoleon III ankoraŭ dezir'as konserv'o'n de la pac'o; sed ĉirkaŭ li oni ĝeneral'e opini'as, ke milit'o est'as ne'evit'ebl'a, ke — ĉar la popol'o ŝajn'as mal'kontent'a je si'a reg'ist'ar'o — oni ne pov'as pli bon'e ag'i, por cert'ig'i al si la respekt'o'n de la glor'em'a land'o ol entrepren'i feliĉ'a'n milit'ir'o'n: ”Il faŭt faire grand”.
Nun la ali'a'j eŭrop'a'j ministr'ar'o'j est'as laŭ'vic'e demand'it'a'j.
Ĉiu el ili deklar'as, ke ĝi dezir'as pac'o'n. En German'uj'o oni publik'ig'as manifest'o'n el popol'a'j rond'o'j, sub'skrib'it'a'n inter ali'a'j ankaŭ de Liebknecht, en kiu ni leg'as: ”La nur'a pens'o pri german-franc'a milit'o est'as krim'o”. Ĉe tiu okaz'o mi ek'sci'as kaj pov'as ĝi'n en'skrib'i en mi'a'n pac'protokol'o'n: ”ke ekzist'as grand'a unu'iĝ'o de cent'mil'o'j da an'o'j, kiu star'ig'is kiel program'punkt'o'n la for'ig'o'n de ĉiu'j antaŭ'juĝ'o'j de la ŝtat'o kaj de la naci'o.”
Benedetti ricev'as la misi'o'n, pet'i de la prus'a reĝ'o, ke li mal'permes'u al princ'o Leopold, akcept'i la kron'o'n. Reĝ'o Wilhelm tiam trov'iĝ'is en Ems por kurac'ad'o — Benedetti vojaĝ'is tie'n kaj hav'is aŭdienc'o'n la 9-an de juli'o.
Kia est'os la rezult'o? Mi atend'is la sci'ig'o'n kun trem'o. La respond'o de la reĝ'o est'is simpl'e, ”ke li ne pov'as i'o'n mal'permes'i al plen'aĝ'a princ'o.”
Tiu respond'o nask'is triumf'o'n ĉe la milit'a parti'o: ”Do oni vol'as risk'i la afer'o'n ... Oni vol'as ni'n koler'ig'i ... Ĉu la ĉef'o de la famili'o ne kuraĝ'us ordon'i i'o'n al si'a famili'an'o? Rid'ind'e! Tio evident'e est'as inter'konsent'it'a komplot'o: Princ'o Hohenzollern vol'as si'n fiks'i en Hispan'uj'o kaj post'e atak'i ni'a'n land'o'n de la orient'o kaj de la sud'o. Kaj ĉu tio'n ni permes'us kaj toler'us, ke oni mal'atent'u ni'a'n protest'o'n? Neniam: ni sci'as, kio'n ordon'as la honor'o, la patriot'ism'o ...”
Pli kaj pli laŭt'e, pli kaj pli minac'e bru'as la antaŭ'ul'o'j de la vent'eg'o. Tiam, la 12-an de juli'o, al'ven'as sci'ig'o, kiu ni'n plen'ig'as per ĝoj'o: Do'n Salusto Olozaga oficial'e anonc'as al la franc'a reg'ist'ar'o, ke princ'o Leopold, por ne don'i pretekst'o'n al milit'o, rezign'as akcept'o'n de la propon'it'a kron'o.
Nu, dank’al Di'o, la tut'a ”demand'o” est'as nun simpl'e for'ig'it'a. La nov'aĵ'o est'as sci'ig'it'a al la parlament'o la 12-an tag'mez'e, kaj Ollivier deklar'as, ke tio est'as la fin'o de la disput'o. Tamen la sam'a'n tag'o'n (evident'e por plen'um'i antaŭ'a'j'n ordon'o'j'n) trup'o'j kaj material'o est'as direkt'it'a'j al Metz kaj en la sam'a kun'sid'o Clement Duvernois far'as la sekv'ant'a'n interpelaci'o'n: ”Kia'j'n garanti'o'j'n ni hav'as, ke Prus'uj'o ne re'e hav'ig'os al ni komplik'aĵ'o'j'n simil'a'j'n al tiu hispan'a kandidat'ec'o? Tio'n oni dev'as mal'help'i.”
De'nov'e Gribouille mov'iĝ'as: Ebl'e — iam — pluv'et'o pov'us ni'n mal'sek'ig'i: ni do tuj salt'u en la river'o'n: — kaj re'e Benedetti est'as send'it'a al Ems, tiu'n ĉi foj'o'n por postul'i de la prus'a reĝ'o, ke li mal'permes'u al princ'o Leopold, ”unu foj'o'n por ĉiu'j kaj por ĉiam, re'e akcept'i la kandidat'ec'o'n”. Ĉu est'as ebl'e, ke post tia trud'em'a ordon'o de ag'o, por kiu la admon'it'a eĉ ne est'is rajt'ig'it'a, pov'is sekv'i io ali'a ol sen'pacienc'a supr'e'n'tir'o de la ŝultr'o'j? Tio'n ja dev'is sci'i tiu'j, kiu'j kaŭz'is tiu'n admon'o'n.
La 15-an de juli'o de'nov'e memor'ind'a kun'sid'o. Ollivier postul'as kredit'o'n de kvin'cent milion'o'j por la milit'o. Thiers voĉ'don'as kontraŭ . Ollivier dir'as, ke li pren'as sur si'n la respond'ec'o'n rilat'e al la histori'o. La prus'a reĝ'o ja rifuz'is akcept'i la franc'a'n ambasador'o'n kaj anonc'is tio'n per not'o al la reg'ist'ar'o. La mal'dekstr'a parti'o vol'as vid'i ĉi tiu'n not'o'n. La pli'mult'o tumult'e kaj per voĉ'don'o mal'permes'as la montr'o'n de la (ver'ŝajn'e ne ekzist'ant'a) dokument'o. Tiu pli'mult'o nun konsent'as ĉio'n ajn, kio'n la reg'ist'ar'o postul'as por la milit'o.
Tia patriot'a ofer'em'o sen'hezit'e konsent'ant'a la mal'util'o'n, kompren'ebl'e est'as de'nov'e admir'e aprob'it'a per la kutim'a'j fraz'o'j.
La 16-an de juli'o Angl'uj'o klopod'as mal'ebl'ig'i la milit'o'n.
Van'e ... Ho, se ekzist'us arbitraci'a'j tribunal'o'j — kiel facil'e kaj simpl'e oni solv'us tia'n mal'grav'a'n konflikt'o'n.
La 19-an de juli'o. La franc'a ambasador'o en Berlino trans'don'as al la prus'a reg'ist'ar'o la milit'a'n deklar'o'n.
Milit'a deklar'o. La kelk'a'j silab'o'j el'parol'iĝ'as tut'e facil'e. Kaj kio'n ĝi signif'as plu'e? La komenc'iĝ'o'n de ekster'politik'a ag'ad'o, kaj sam'temp'e du'on'milion'o'n da mort'kondamn'o'j.
Ankaŭ tiu'n ĉi dokument'o'n mi en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n. Ĝi dir'as laŭ'vort'e: ”La reg'ist'ar'o de li'a imperi'estr'a moŝt'o pov'as konsider'i la projekt'o'n trans'don'i la hispan'a'n reĝ'ec'o'n al prus'a princ'o nur kiel atenc'o'n al la teritori'a sen'danĝer'ec'o de Franc'uj'o, kaj pro tio est'as dev'ig'it'a postul'i de la reĝ'a moŝt'o de Prus'uj'o la cert'ig'o'n, ke ne plu okaz'os simil'a aranĝ'o laŭ li'a konsent'o. Ĉar li'a reĝ'a moŝt'o rifuz'is tiu'n konsent'o'n kaj deklar'is al ni'a ambasador'o, ke li intenc'as en tia okaz'o ag'i laŭ la cirkonstanc'o'j, la imperi'estr'a reg'ist'ar'o dev'as vid'i en tiu deklar'o de la reĝ'o pens'o'n, kiu kaŝ'as minac'o'n al Franc'uj'o kaj al la eŭrop'a ekvilibr'o. (Jen de'nov'e la fam'a ekvilibr'o: ”Vid'u la bret'o'n kun la mult'valor'a'j tas'o'j sur ĝi — ĝi ŝancel'iĝ'as — la tas'o'j pov'us fal'i — do ni ili'n dis'bat'u ...”) Ĉi tiu deklar'o far'iĝ'is pli grav'a pro la sci'ig'o al'ven'int'a al la ministr'ej'o pri la rifuz'o akcept'i la deleg'it'o'n de la imperi'estr'o kaj iniciat'i kun li nov'a'j'n klar'ig'o'j'n (Do per tia'j afer'o'j: pli mal'pli ĝentil'a rilat'o inter reg'ant'o'j kaj diplomat'o'j, decid'iĝ'as la sort'o de la popol'o'j ...). Sekv'e la franc'a reg'ist'ar'o konsider'as kiel si'a'n dev'o'n (!), tuj pens'i pri la defend'o (jes, jes, defend'o — neniam atak'o) de si'a ofend'it'a honor'o, de si'a'j ofend'it'a'j interes'o'j, kaj decid'it'e tiu'cel'e far'i ĉiu'j'n prepar'o'j'n neces'a'j'n en la nov'e kre'it'a situaci'o, ĝi de nun si'n rigard'as en stat'o de milit'o kun Prus'uj'o.”
Stat'o de milit'o ... Ĉu li, kiu sur la verd'a drap'o de si'a skrib'o'tabl'o skrib'is ĉi tiu'n vort'o'n, pri'pens'is, ke li tremp'as si'a'n plum'o'n en flam'o'j'n, en sang'a'j'n larm'o'j'n, en epidemi'a'n venen'o'n? ...
Do, kaŭz'e de reĝ'o serĉ'at'a por sen'princ'a tron'o kaj sekv'e de konversaci'o inter du reg'ant'o'j tiu'foj'e ek'est'is vent'eg'o. Ĉu ebl'e Kant est'as prav'a rilat'e al si'a unu'a artikol'o por la ĉiam'a pac'o?: ”La civil'a konstituci'o en ĉiu ŝtat'o dev'as est'i respublik'a.”
Cert'e per la efektiv'ig'o de tiu artikol'o mult'a'j kaŭz'o'j de milit'o est'us for'ig'it'a'j, ĉar la histori'o montr'as, kiom da milit'ir'o'j est'as entrepren'it'a'j pro dinasti'a'j demand'o'j, kaj ĉiu komenc'iĝ'o de monarĥ'a potenc'o ja de'pend'as de feliĉ'a milit'a ag'ad'o de la flank'o de ĉef'o; tamen ankaŭ respublik'o'j est'as milit'em'a'j. Est'as la spirit'o, la mal'nov'a, sovaĝ'a, kiu instig'as la popol'o'j'n — kia ajn est'u la form'o de ili'a reg'ist'ar'o — al mal'am'o, al rab'em'o, al glor'am'o.
Mi memor'as, kiel strang'a sent'o mi'n kapt'is, kiam la german'a-franc'a milit'o prepar'iĝ'is kaj post'e eksplod'is. Tiu sufok'ec'o antaŭ la fulm'o'tondr'o, tiu vent'eg'o post la mal'varm'iĝ'o ...
La tut'a loĝ'ant'ar'o hav'is febr'o'n, kaj kiu pov'as evit'i tia'n epidemi'o'n? Kompren'ebl'e — laŭ mal'nov'a kutim'o — la komenc'iĝ'o de la milit'ir'o est'is jam konsider'at'a kiel venk'ir'o, tio est'is ja patriot'a dev'o. ”Al Berlino, al Berlino!” gaj'e aŭd'iĝ'is sur la strat'o'j kaj de la supr'o de la omnibus'o'j; la Marseillaise je ĉiu'j flank'o'j: Le jour de gloire est arrivé! En ĉiu teatr'a prezent'ad'o la unu'a aktor'in'o — en la oper'ej'o est'is Marie Sass — vest'it'a kiel Jeanne d’Arc, dev'is pas'i antaŭ la scen'ej'a'j lamp'o'j kaj, sving'ant'e la standard'o'n, kant'i tiu'n kant'o'n, kiu'n kelk'foj'e la publik'o kant'ant'e akompan'is kaj star'ant'e aŭskult'is. — Ni ankaŭ iu'n vesper'o'n tio'n vid'is, Friedrich kaj mi, kaj ankaŭ ni dev'is lev'iĝ'i de ni'a'j sid'lok'o'j. Dev'is ne pro ekster'a per'fort'o; ni ja pov'us re'tir'iĝ'i en la fund'o'n de la loĝi'o — sed ĉar ni est'is elektr'ig'it'a'j.
”Vid'u, Mart'a,” klar'ig'is Friedrich, ”tiu fajr'er'o salt'ant'a de unu al ali'a kaj pli'fort'ig'ant'a la kor'bat'o'n de la tut'a amas'o — est'as am'o —”
”Ĉu vi pens'as? ĝi est'as tamen mal'amik'a kant'o: ’ke ili'a mal'pur'a sang'o tremp'u ni'a'j'n sulk'o'j'n — —’ ”
”Ne grav'as: unu'ig'it'a mal'am'o est'as ankaŭ form'o de am'o.
Kie du aŭ kelk'a'j kun'iĝ'as en komun'a sent'o, tie ili si'n reciprok'e am'as. Kiam est'ont'e percept'o pli alt'a ol tiu de la naci'o, nom'e tiu de la hom'ar'o kaj human'ec'o far'iĝ'os komun'a ideal'o, tiam —”
”Ha, kiam tio est'iĝ'os?” mi ek'ĝem'is.
”Kiam? Tio est'as tre relativ'a. Rilat'e al la daŭr'o de ni'a ekzist'o — neniam; rilat'e al tiu de ni'a gent'o — morgaŭ.”
Ni ambaŭ, Friedrich kaj mi, kun kiu el la du parti'o'j ni dev'is simpati'i, al kiu dezir'i la venk'o'n? Kiel aŭstr'o'j ni ”patriot'e”
est'is plen'e rajt'ig'it'a'j dezir'i la mal'venk'o'n de ni'a'j sub'ig'int'o'j de la last'a milit'o. Pli'e est'as ankaŭ natur'e, ke oni sent'as pli grand'a'n simpati'o'n por tiu'j, kun kiu'j oni viv'as, de kies sent'o'j oni ne'vol'e est'as infekt'it'a — kaj ni est'is ja ĉirkaŭ'at'a'j de franc'o'j.
Tamen: Friedrich est'is el prus'a de'ven'o, kaj ĉu la german'o'j, kies lingv'o est'is la mi'a, ne est'is pli sam'gent'a'j kun mi ol ili'a'j kontraŭ'ul'o'j? Ceter'e, ĉu la milit'a deklar'o ne est'is far'it'a de la franc'o'j pro tut'e vant'a motiv'o — ne, ne motiv'o, pretekst'o ? Ĉu ni do ne dev'is supoz'i, ke la afer'o de la prus'o'j est'as la just'a, ke ili milit'ir'as nur kiel defend'ant'o'j kaj obe'ant'e neces'o'n? Kaj ĉu la konsent'o ne est'is kor'tuŝ'ig'a, kun kiu la antaŭ ne'long'e inter'batal'int'a'j german'o'j nun kun'ar'iĝ'is? Tre ĝust'e reĝ'o Wilhelm dir'is en si'a tron'parol'o de la 19-a de juli'o: ”La german'a kaj la franc'a popol'o'j, ambaŭ ĝu'ant'a'j la ben'o'j'n de krist'an'a civiliz'o kaj de progres'ant'a bon'stat'o, est'is destin'it'a'j por pli util'a konkur'o ol la sang'a de la batal'o'j. Tamen la potenc'ul'o'j de Franc'uj'o sukces'is mal'bon'uz'i por person'a'j interes'o'j kaj pasi'o'j la rajt'ig'it'a'n sed incit'ebl'a'n ofend'em'ec'o'n de ni'a grand'a najbar'a popol'o —”
Imperi'estr'o Napoleon si'a'vic'e publik'ig'is la jen'a'n proklam'o'n: ”Kontraŭ la arogant'a'j pretend'o'j de Prus'uj'o ni protest'is.
Tiu'n ĉi protest'o'n oni mok'is. Sekv'is ag'ad'o'j, kiu'j montr'is kontraŭ ni mal'respekt'o'n. Pro tio ni'a land'o est'as fort'eg'e ekscit'it'a kaj nun de unu ekstrem'o de Franc'uj'o al ali'a laŭt'iĝ'as milit'kri'o'j. Ne rest'as al ni io ali'a ol trans'don'i ni'a'n destin'o'n al la sort'o de la arm'il'o'j. Ni ne milit'as kontraŭ German'uj'o, kies sen'de'pend'ec'o'n ni respekt'as. Ni kor'e dezir'as, ke la popol'o'j, kiu'j form'as la grand'a'n german'a'n naci'o'n, liber'e dispon'u pri si'a'j sort'o'j. Por ni, ni postul'as stat'o'n de afer'o'j, kiu garanti'as ni'a'n sen'danĝer'ec'o'n kaj cert'ig'as ni'a'n est'ont'ec'o'n. Ni vol'as akir'i daŭr'a'n pac'o'n, fond'it'a'n sur la ver'a'j interes'o'j de la popol'o'j; ni vol'as, ke tiu mizer'a stat'o ĉes'u, en kiu ĉiu'j naci'o'j uz'as si'a'j'n rimed'o'j'n por si'n arm'i.”
Kia instru'o, kia grav'eg'a instru'o kuŝ'as por ni en tiu skrib'aĵ'o, kiam oni ĝi'n kompar'as kun la sekv'ant'a'j okaz'aĵ'o'j! Do por akir'i ŝirm'it'ec'o'n, daŭr'a'n pac'o'n, est'is entrepren'at'a de Franc'uj'o tiu milit'ir'o. Kaj kio rezult'is el ĝi? — ”L’année terrible” kaj daŭr'a — ankoraŭ ĉiam daŭr'a — mal'amik'ec'o. Ne, ne — per karb'o oni ne pov'as blank'ig'i, per as'a fœtida ne bon'odor'ig'i kaj per milit'o ne pac'ig'i. Tiu mizer'a stat'o, kiu'n alud'is Napoleon, kiom ĝi de tiam ankoraŭ pli'mal'bon'iĝ'is! La imperi'estr'o serioz'e, tre serioz'e projekt'is prepar'i eŭrop'a'n sen'arm'ig'o'n, mi tio'n ek'sci'is per li'a'j plej proksim'a'j parenc'o'j; sed la milit'a parti'o li'n trud'is, dev'ig'is — kaj li ced'is ... Tamen li ne pov'is si'n de'ten'i eĉ en la milit'a deklar'o, memor'ig'i si'a'n am'at'a'n ide'o'n. Ĝi'a efektiv'ig'o est'os nur prokrast'it'a. ”Post la milit'ir'o — post la venk'o ...” li al si mem dir'is, por si'n konsol'i.
Okaz'is ali'manier'e.
Ĉe kiu flank'o do est'is ni'a'j simpati'o'j? Se, kiel Friedrich kaj mi, oni abomen'as la milit'o'n en si mem, oni tut'e ne pov'as pasi'e interes'iĝ'i pri la rezult'o de ia milit'ir'o; la sol'a pens'o est'as: ĝi neniam dev'is komenc'iĝ'i, ĉi tiu milit'ir'o — kaj mi dezir'as, ke ĝi est'u fin'it'a!
Mi ne kred'is, ke la nun'temp'a milit'o daŭr'os long'e kaj hav'os grav'a'j'n konsekvenc'o'j'n. Du aŭ tri batal'o'j tie ĉi aŭ tie, kaj oni inter'konsent'e fin'os la afer'o'n. Pro kio do oni batal'is? Pro neni'o. La tut'o est'os pli ver'e spec'o de milit'ist'a promen'ad'o, entrepren'at'a de la franc'o'j pro kavalir'a aventur'em'o, de la german'o'j pro brav'a dev'o'sent'o; kelk'a'j inter'ŝanĝ'it'a'j sabr'o'bat'o'j kaj la kontraŭ'ul'o'j re'pac'iĝ'os ...
Ha, mi est'is tre mal'saĝ'a! Neniam la konsekvenc'o'j de milit'o proporci'e respond'as al la kaŭz'o'j de ĝi'a de'ven'o. Est'as la dis'volv'iĝ'o, kiu difin'as la konsekvenc'o'j'n.
Ni volont'e est'us for'las'int'a'j Parizon, ĉar la grand'a entuziasm'o montr'it'a de la loĝ'ant'ar'o far'is sur ni'n mal'agrabl'a'n impres'o'n. Sed la voj'o al orient'o est'is nun barit'a; ankaŭ la konstru'o de ni'a dom'o ni'n de'ten'is — do: ni rest'is. Societ'a'j'n rilat'o'j'n ni preskaŭ ne hav'is. Ĉiu'j, kiu'j pov'is, est'is for'las'int'a'j Parizon, kaj en la tiam'a'j cirkonstanc'o'j neni'u el la rest'int'o'j pens'is pri invit'o'j. Nur kelk'a'j'n kon'at'o'j'n el literatur'a'j rond'o'j ni oft'e vizit'is. Preciz'e en ĉi tiu faz'o de la komenc'iĝ'ant'a milit'o est'is interes'e por Friedrich, ek'sci'i la sent'o'j'n kaj opini'o'j'n de la plej eminent'a'j sprit'ul'o'j. Est'is inter ili tre jun'a verk'ist'o, kiu post'e far'iĝ'is fam'a, Guy de Maupassant, kies el'dir'o'j est'is al mi tiel simpati'a'j, ke mi en'skrib'is kelk'a'j'n el ili en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n: ”La milit'o — kiam mi nur pens'as pri ĉi tiu vort'o, mi est'as kapt'at'a de terur'o, kvazaŭ oni parol'us pri sorĉ'ist'in'o'j, pri inkvizici'o — pri afer'o mal'proksim'a, abomen'a, ne'natur'a. La milit'o — inter'batal'i, si'n reciprok'e sufok'i, buĉ'ad'i! Kaj ni posed'as hodiaŭ — kun ni'a kultur'o, ni'a tiel vast'a sci'o, en tiel alt'a grad'o de evolu'o, kiu'n ni opini'as nun ating'it'a'j — ni posed'as lern'ej'o'j'n, kie oni instru'as mort'ig'ad'o'n — en tre grand'a distanc'o, tre grand'a'n nombr'o'n da hom'o'j sam'temp'e ...
La mir'ind'aĵ'o est'as, ke la popol'o'j ne protest'as, ke la tut'a hom'a societ'o ne ribel'as ĉe la nur'a vort'o milit'o.
Ĉiu reg'ant'o hav'as la dev'o'n evit'i milit'o'n, sam'e kiel ŝip'estr'o hav'as la dev'o'n evit'i ŝip'pere'o'n. Kiam ŝip'estr'o perd'is si'a'n ŝip'o'n, li est'as vok'it'a antaŭ tribunal'o kaj kondamn'it'a, se oni mal'kovr'as, ke li est'as kulp'a pri ia mal'zorg'o. Kial oni ne juĝ'as la reg'ist'ar'o'n post ĉiu deklar'it'a milit'o? Se la popol'o'j tio'n kompren'us, se ili rifuz'us est'i mort'ig'at'a'j sen'kaŭz'e — tiam ne est'us plu milit'o'j.”
Kaj Ernest Ren'a'n parol'is jen'e: ”Ĉu ne est'as kor'ŝir'ant'e pens'i, ke ĉio, kio'n ni scienc'ist'o'j pen'eg'e konstru'is de'post kvin'dek jar'o'j, nun tuj fal'eg'is: la simpati'o'j inter popol'o'j, la reciprok'a kompren'o, la frukt'o'plen'a kun'labor'o? Ho kiel tia milit'o mort'ig'as la am'o'n al la ver'o!
Ĉiu mensog'o, ĉiu kalumni'o de unu popol'o de nun re'e est'os avid'e kred'at'a de la ali'a dum kvin'dek nov'a'j jar'o'j kaj ili'n dis'ig'os dum ne'kalkul'ebl'a'j jar'o'j! Kia prokrast'o de eŭrop'a progres'o! Dum cent jar'o'j ni ne kapabl'os re'star'ig'i tio'n, kio'n tiu'j hom'o'j fal'ig'is en unu tag'o.”
Mi hav'is ankaŭ okaz'o'n leg'i leter'o'n, kiu'n Gustav'e Flaŭbert skrib'is al Georg'e Sand en la unu'a'j tag'o'j de tiu juli'o, kiam la milit'o komenc'iĝ'is. Jen ĝi est'as: ”Mi est'as sen'esper'a pro la stult'ec'o de mi'a'j sam'land'an'o'j. La ne'korekt'ebl'a barbar'ec'o de la hom'ar'o mi'n plen'ig'as per profund'a funebr'o. Ĉi tiu entuziasm'o mal'plen'a de ĉia ide'o efik'as, ke mi vol'us mort'i, por ne plu vid'i ĝi'n. La bon'a franc'o dezir'as batal'i 1-e ĉar li opini'as, ke li est'as instig'it'a de la prus'o'j; 2-e ĉar la natur'a stat'o de la hom'o est'as la sovaĝ'ec'o; 3-e ĉar la milit'o hav'as en si i'o'n mistik'a'n, kio la hom'o'j'n for'log'as. Ĉu ni de'nov'e re'ir'as al la ras'a'j batal'o'j? Mi tio'n tim'as ... La terur'a'j batal'o'j, kiu'j prepar'iĝ'as, hav'as eĉ neni'a'n pretekst'o'n por si'n sen'kulp'ig'i. Est'as la em'o batal'i por batal'i. Mi bedaŭr'as la krev'ig'ot'a'j'n pont'o'j'n kaj tunel'o'j'n, ĉiu'n ĉi hom'a'n labor'o'n perd'it'a'n. Vi aŭd'is, ke sinjor'o en la parlament'o propon'is pri'rab'o'n de la grand'duk'land'o Baden. Ha, kial mi ne pov'as loĝ'i kun la beduen'o'j!”
”Ha,” mi kri'is, leg'int'e tiu'n leter'o'n, ”kial ni ne nask'iĝ'is kvin'cent jar'o'j'n pli mal'fru'e — tio pli valor'us ol la beduen'o'j.”
”Tiom da temp'o la hom'o'j ne bezon'os, por far'iĝ'i prudent'a'j,” dir'is Friedrich konfid'em'e.
Est'as do nun'temp'e la stadi'o de la proklam'o'j kaj milit'ordon'o'j.
Ĉiam la sam'a re'kant'aĵ'o kaj ĉiam de'nov'e la publik'o for'log'it'a al aplaŭd'o kaj entuziasm'o. Oni ĝoj'eg'as pri la venk'o'j garanti'it'a'j de la manifest'o'j, kvazaŭ ili jam est'us efektiv'ig'it'a'j.
La 28-an de juli'o Napoleon III send'is de la general'ej'o en Metz jen'a'n dokument'o'n, kiu'n mi ankaŭ en'skrib'is — ne ĉar mi ĝi'n admir'is — sed pro koler'o pri la ĉiam sam'a, sen'signif'a, fanfaron'a fraz'aĉ'ar'o.
”Ni defend'as la honor'o'n kaj la teritori'o'n de la patr'uj'o. Ni venk'os. Neni'o est'as tro mal'facil'a por la hero'a'j soldat'o'j de Afrik'o, Krim'uj'o, Ĉin'uj'o, Ital'uj'o kaj Meksiko. Unu foj'o'n pli'e vi montr'os, kiom valor'as franc'a arme'o flam'ant'a de patr'uj'a am'o. Kiu'n voj'o'n ni ir'os ekster ni'a'j land'lim'o'j, ĉie ni trov'os la glor'a'j'n post'sign'o'j'n de ni'a'j pra'patr'o'j. Ni est'u ind'a'j je ili. De ni'a'j venk'o'j de'pend'as la sort'o de la liber'ec'o kaj de la civiliz'o.
Soldat'o'j — ĉiu el vi far'u si'a'n dev'o'n kaj la Di'o de la batal'o'j est'os kun ni.”
”Le Dieu des armées” kompren'ebl'e ne dev'is for'est'i. Ke la konduk'ant'o'j de venk'it'a'j arme'o'j mil'foj'e dir'is la sam'o'n, ne mal'help'as la ali'a'j'n, ĉe ĉiu nov'a milit'ir'o re'dir'i la sam'o'n kaj, tio'n far'ant'e, nask'i la sam'a'n konfid'o'n. Ĉu ekzist'as io pli mal'long'a kaj pli mal'fort'a ol la memor'o de la popol'o'j?
La 31-an de juli'o reĝ'o Wilhelm for'las'as Berlinon kaj el'don'as la jen'a'n manifest'o'n: ”Ir'ant'e hodiaŭ al la arme'o, por kun'e kun ĝi batal'i por la honor'o kaj por la konserv'o de ni'a'j plej kar'a'j hav'aĵ'o'j, mi ordon'as amnesti'o'n al la politik'a'j krim'ul'o'j. Mi'a popol'o sci'as sam'e kiel mi, ke la romp'o de la pac'o kaj la mal'amik'ec'o ne est'is ĉe ni'a flank'o. Sed minac'e el'vok'it'a'j, ni konfid'as al Di'o, kiel ni'a'j pra'patr'o'j, kaj vol'as far'i batal'o'n por sav'i la patr'uj'o'n.”
Neces'a si'n'defend'o: tio est'as la sol'a permes'it'a manier'o mort'ig'i; tial ambaŭ kontraŭ'ul'o'j kri'as: ”Mi mi'n defend'as.” Ĉu tio ne est'as sen'senc'aĵ'o? — Ne tut'e — ĉar super ambaŭ reg'as tri'a potenc'o, la potenc'o de la hered'it'a mal'nov'a milit'a em'o.
— Ĉiu'j dev'us kun'iĝ'i por ĝi'n kontraŭ'batal'i.
Krom la ali'a'j manifest'o'j mi trov'as en mi'a'j ruĝ'a'j kajer'o'j en'skrib'aĵ'o'n kun la strang'a titol'o: ”Se Ollivier est'us edz'iĝ'int'a kun la fil'in'o de Meyerbeer, ĉu la milit'o est'us okaz'int'a?”
Jen la afer'o: Inter ni'a'j Parizaj kon'at'o'j trov'iĝ'is ankaŭ la literatur'ist'o Alexander Wein, kaj est'is li, kiu far'is la cit'it'a'n demand'o'n, sam'temp'e rakont'ant'e al ni la jen'o'n: ”Meyerbeer serĉ'is talent'a'n edz'o'n por si'a du'a fil'in'o, kaj li'a elekt'o traf'is mi'a'n amik'o'n Emil'e Ollivier. Ollivier est'as vidv'o.
Li unu'e edz'iĝ'is kun la fil'in'o de Liszt, kiu'n la fam'a pian'ist'o hav'is de graf'in'o d’Agoult (Daniel Ster'n), kun kiu li long'e viv'is edz'ec'e. La ge'edz'iĝ'o est'is tre feliĉ'a kaj Ollivier est'is kon'at'a kiel virt'a edz'o. Li ne est'is riĉ'a; sed li est'is jam fam'a kiel orator'o kaj politik'ist'o. Meyerbeer dezir'is person'e kon'at'iĝ'i kun li, kaj tiu'cel'e mi okaz'ig'is — est'is en april'o 1864 — grand'a'n bal'o'n, en kiu part'o'pren'is la pli'mult'o de la eminent'ul'o'j de art'o kaj scienc'o, kaj kie Ollivier, instru'it'a de mi pri la intenc'o de Meyerbeer, lud'is la unu'a'n rol'o'n. Li plaĉ'is al Meyerbeer.
La fianĉ'iĝ'o ne est'is facil'e efektiv'ig'ebl'a. Meyerbeer kon'is la sen'de'pend'a'n original'ec'o'n de si'a du'a fil'in'o, kiu edz'in'iĝ'us nur kun vir'o laŭ propr'a elekt'o. Oni inter'konsent'is, ke Ollivier vetur'os al Baden por tie est'i okaz'e prezent'at'a al la jun'ul'in'o, sed Meyerbeer, du semajn'o'j'n post tiu bal'o, subit'e mort'is.
Est'is Ollivier — ĉu vi memor'as? — kiu far'is por li en la nord'a staci'dom'o funebr'a'n kaj laŭd'a'n parol'ad'o'n. Nu, mi asert'as, eĉ mi est'as tut'e cert'a pri tio, ke, se Ollivier est'us edz'iĝ'int'a kun la fil'in'o de Meyerbeer, la milit'o inter Franc'uj'o kaj German'uj'o ne est'us okaz'int'a! Jen mi'a'j kred'ind'a'j pruv'o'j: Unu'e Meyerbeer, kiu mal'am'is la imperi'o'n ĝis mal'estim'o, neniam est'us permes'int'a, ke li'a bo'fil'o far'iĝ'u ministr'o de la imperi'estr'o. Oni sci'as, ke la parlament'o neniam est'us deklar'int'a la milit'o'n, se Ollivier est'us minac'int'a ĝi'n, ke li prefer'as rezign'i anstataŭ deklar'i la milit'o'n. La nun'a milit'o est'as la far'o de tri intim'a'j, sekret'a'j ministr'o'j de la imperi'estr'in'o, nom'e Jerome David, Paul de Cassagnac kaj duk'o de Grammont. La imperi'estr'in'o, instig'it'a de la pap'o, kies religi'a pup'o ŝi est'as, dezir'is tiu'n milit'o'n — ĉar ŝi ne dub'as pri la venk'o por cert'ig'i la tron'o'n al si'a fil'o. Ŝi dir'is: ’C’est ma guerre à moi et à mon fils’ kaj la tri supr'e nom'it'a'j pap'a'j ’anabaptist'o'j’ est'is ŝi'a'j sekret'a'j il'o'j, por dev'ig'i al milit'o la imperi'estr'o'n, kvankam li ĝi'n ne dezir'is, kaj ankaŭ la parlament'o'n per fals'a'j kaj kaŝ'it'a'j depeŝ'o'j el German'uj'o.”
”Tio'n oni nom'as diplomati'o!” mi inter'romp'is abomen'plen'e.
”Auskultu plu'e,” dir'is Alexander Wein. ”La 15-an de juli'o Ollivier dir'is al mi, kiam mi li'n renkont'is sur Plac'e de la Concorde: ’La pac'o est'as cert'a — mi prefer'e eks'iĝ'us’. Kiel do okaz'is, ke la sam'a hom'o post kelk'a'j tag'o'j, anstataŭ eks'iĝ'i, deklar'is la milit'o'n ’d’un cœur léger’, kiel li mem dir'is en la kun'sid'o.
”Facil'anim'e!” mi kri'is de'nov'e abomen'plen'e.
”Tie kuŝ'as sekret'o, kiu'n mi pov'as mal'kovr'i. Por la imperi'estr'o mon'o nur hav'as valor'o'n por aĉet'i am'o'n kaj amik'ec'o'n — li kred'as, kiel Jugurt'a en Romo — ke tut'a Franc'uj'o est'as aĉet'ebl'a, la vir'o'j kaj la vir'in'o'j. Kiam li elekt'as ministr'o'n ne riĉ'a'n, li hav'as la kutim'o'n li'n katen'i al si per donac'o de unu milion'o da frank'o'j. Nur Daru, kiu mal'kovr'is al mi tiu'n ĉi sekret'o'n, rifuz'is la donac'o'n: timeo Danaos et don'a ferentes. Kaj nur li, ne'lig'it'a, eks'iĝ'is. Tiel long'e kiel la imperi'estr'o hezit'is, Ollivier, katen'it'a per la or'a katen'o al si'a mastr'o, deklar'is si'n neŭtral'a — prefer'e por la pac'o. Sed tuj kiam la imperi'estr'o est'is ne'atend'it'e kapt'it'a de si'a edz'in'o kaj de la tri ultra'mont'an'a'j ’anabaptist'o'j’, ankaŭ Ollivier si'n deklar'is por la milit'o kaj ŝanĝ'is si'a'n opini'o'n facil'anim'e kaj — kun ’plen'a poŝ'o’.”
”O Monsieur, O Madame — kia feliĉ'o, kia grav'a sci'ig'o!”
Kun tiu'j vort'o'j iu'n tag'o'n la ĉambr'ist'o de Friedrich kaj post li la kuir'ist'o al'kur'is en ni'a'n ĉambr'o'n. Est'is la tag'o de Wörth.
”Kio okaz'is?”
”Sur la bors'o est'as afiŝ'it'a depeŝ'o: ni venk'is. La arme'o de la prus'a reĝ'o est'as preskaŭ eksterm'it'a. La urb'o si'n ornam'as per tri'kolor'a'j flag'o'j — hodiaŭ vesper'e ĝi est'os ilumin'at'a.”
Dum la post'tag'mez'o tamen montr'iĝ'is, ke la sci'ig'o est'is mal'ver'a — est'is nur bors'a manovr'o. Ollivier de sur si'a balkon'o far'is parol'ad'o'n al la popol'amas'o.
Nu, des pli bon'e. Ne est'os neces'e ilumin'i. Tia'j ĝoj'ad'o'j pro ”eksterm'it'a'j arme'o'j” — t. e. pro sen'nombr'a'j dis'ŝir'it'a'j viv'o'j kaj romp'it'a'j kor'o'j — est'us re'e vek'int'a'j en mi la Flaubertan dezir'o'n: ”Ha, mi est'u ĉe la beduen'o'j!”
La 7-an de aŭgust'o mal'feliĉ'a sci'ig'o. La imperi'estr'o rapid'as el St. Cloud al la milit'scen'ej'o. La mal'amik'o en'marŝ'is en la land'o'n. La gazet'o'j ne sufiĉ'e pov'as esprim'i si'a'n indign'o'n pri la ”invad'o”. La kri'o ”al Berlino!” tamen — ŝajn'as al mi — ankaŭ signif'is intenc'it'a'n invad'o'n — sed en tio est'is neni'o indign'ind'a; — sed ke la orient'a'j barbar'o'j kuraĝ'is invad'i la bel'a'n, di'am'at'a'n Franc'uj'o'n, tio est'is ja sovaĝ'ec'o, krim'o — tio'n oni dev'as tuj mal'help'i.
La provizor'a milit'a ministr'o kon'ig'as dekret'o'n, ke ĉiu'j fort'a'j regn'an'o'j tri'dek- ĝis kvar'dek'jar'a'j, ne ankoraŭ aparten'ant'a'j al la naci'a gvardi'o, tuj est'u en'vic'ig'ot'a'j. Form'iĝ'as ministr'ar'o de la land'defend'o. La konsent'it'a prunt'o de kvin'cent milion'o'j est'as alt'ig'it'a ĝis mil milion'o'j. Est'as nepr'e kor'ĝoj'ig'e vid'i, kiel ofer'em'e la hom'o'j ĉiam dispon'as pri la viv'o kaj mon'o de ali'a'j. Ver'dir'e mal'grand'a financ'a mal'agrabl'aĵ'o tuj montr'iĝ'as al la publik'o: Ŝanĝ'ant'e bank'not'o'j'n, oni dev'as pag'i al la mon'ŝanĝ'ist'o dek procent'o'j'n — ne est'as en la franc'a bank'o tiom da or'o, kiom da not'o'j la bank'o pov'as dis'don'i.
Kaj nun de german'a flank'o venk'o post venk'o ...
La fizionomi'o de la urb'o Parizo kaj de ŝi'a loĝ'ant'ar'o ali'iĝ'as.
Anstataŭ fier'a, fanfaron'a, batal'em'a humor'o, vid'iĝ'as konfuz'o kaj koler'eg'o. Pli kaj pli dis'vast'iĝ'as la sent'o, ke band'o de vandal'o'j en'ir'is la land'o'n — io terur'a, ne'aŭd'it'a, kvazaŭ nub'o de akrid'o'j, aŭ iu ali'a natur'a turment'o. Ke per si'a milit'deklar'o ili mem kaŭz'is tiu'n turment'o'n, ke ili ĝi'n opini'is neces'a, por ke neni'u Hohenzollern ebl'e est'ont'e hav'u la dezir'o'n postul'i la hispan'a'n tron'o'n, tio'n ili forges'is. Pri la mal'amik'o oni rakont'as terur'a'j'n fabel'o'j'n. ”La ulan'o'j, la ulan'o'j!” tio sonor'as demon'e, kvazaŭ oni dir'us ”sovaĝ'a arme'o”. En la imag'o de la hom'o'j la ulan'o'j al'pren'as diabl'a'n natur'o'n. Kie la german'a kavaleri'o plen'um'as mal'tim'a'n ag'o'n, ĝi est'as atribu'at'a al la ulan'o'j — spec'o de du'on'hom'o'j, sen pag'o, dev'ig'at'a'j viv'i per rab'ad'o. Krom terur'fam'o'j oni aŭd'as ankaŭ triumf'o'fam'o'j'n.
Mensog'ad'o pri sukces'o'j est'as afer'o de la ŝovinist'o'j. Kompren'ebl'e: Est'as neces'e sub'ten'i la kuraĝ'o'n. La ordon'o de ver'ec'o — kiel mult'e da ali'a'j moral'a'j ordon'o'j — perd'as si'a'n grav'ec'o'n dum milit'o. El la gazet'o Le Volontaire Friedrich dikt'is al mi la jen'a'j'n fraz'o'j'n por mi'a'j ruĝ'a'j kajer'o'j: ”Ĝis la 16-a de aŭgust'o la german'o'j perd'is jam 144 000 soldat'o'j'n, la ceter'a'j est'as mort'ant'a'j pro mal'sat'o. El German'uj'o al'ven'as la last'a rezerv'an'ar'o, ses'dek'jar'ul'o'j kun fajr'o'ŝton-paf'il'o'j, hav'ant'a sur la dekstr'a flank'o grand'eg'a'n tabak'uj'o'n, sur la mal'dekstr'a ankoraŭ pli grand'a'n botel'o'n da brand'o, en la buŝ'o long'a'n argil'a'n pip'o'n. Spir'eg'ant'e sub la pez'o de la tornistr'o, sur kiu la kaf'o'muel'il'o kaj en kiu la sambuk'a te'o ne rajt'as mal'est'i, tus'ant'e kaj pur'ig'ant'e si'a'j'n naz'o'j'n, ili ir'as de la dekstr'a Rejnbordo al la mal'dekstr'a. Ili mal'ben'as tiu'j'n, kiu'j ili'n for'ŝir'is el la brak'o'j de ili'a'j ge'nep'o'j, por ili'n konduk'i al cert'a mort'o. — Pri la venk'o'j de la prus'o'j — ili est'as la kon'at'a'j prus'a'j mensog'o'j.”
La 20-an de aŭgust'o graf'o Palikao anonc'as en la parlament'o, ke tri kontraŭ Bazaine kun'ig'it'a'j korpus'o'j est'as ĵet'it'a'j en la ŝton'min'ej'o'j'n de Jaumont. (Bon'eg'e! bon'eg'e!) Ver'dir'e neni'u sci'as, kia'j min'ej'o'j ili est'as, kaj kie ili trov'iĝ'as; kaj kio'n tie far'as la tri korpus'o'j, neni'u kompren'as. Tamen la ĝoj'ig'a sci'ig'o flug'as de buŝ'o al buŝ'o: ”Ĉu vi jam sci'as? ... en la ŝton'min'ej'o'j'n ...” — ”Jes, de Jaumont.” — Neni'u esprim'as iu'n dub'o'n aŭ demand'o'n; ŝajn'as, kvazaŭ ĉiu nask'iĝ'is en la region'o de Jaumont kaj kon'is kiel si'a'n poŝ'o'n la ŝton'min'ej'o'j'n, kiu'j en'glut'as korpus'o'j'n.
Tiam ankaŭ nask'iĝ'is la fam'o, ke la prus'a reĝ'o pro mal'esper'o pri la mal'bon'stat'o de si'a arme'o frenez'iĝ'is.
Oni aŭd'as nur pri monstr'aĵ'o'j. La ekscit'ec'o, la febr'o de la loĝ'ant'ar'o hor'e pli'grand'iĝ'as. La milit'o là-bas ĉes'is est'i konsider'at'a kiel milit'ist'a promen'o. Oni konsci'as, ke la sen'katen'it'a'j potenc'o'j nun al'port'as al la mond'o terur'aĵ'o'j'n — oni nun parol'as nur pri neni'ig'it'a'j arme'o'j, frenez'a'j general'o'j, diabl'a'j milit'band'o'j, pri batal'o'j ĝis eksterm'o. Mi aŭd'as la tondr'ad'o'n — kio nun vid'iĝ'as, est'as la vent'eg'o de koler'o kaj mal'esper'o.
La batal'o por konker'i Bazeilles apud Sed'a'n est'as pri'skrib'it'a, kvazaŭ tie la bavar'o'j est'us plen'um'int'a'j la plej terur'a'j'n abomen'aĵ'o'j'n.
”Ĉu vi tio'n kred'as,” mi demand'is al Friedrich, ”ĉu vi tio'n kred'as pri la bon'anim'a'j bavar'o'j?”
”Tio est'as ebl'a. Ĉu bavar'o, ĉu turk'o, ĉu german'o, franc'o aŭ indi'an'o: la soldat'o, defend'ant'e si'a'n viv'o'n kaj batal'ant'e por mort'ig'i, ĉes'as est'i human'a. Kio est'as vek'it'a kaj per'fort'e instig'it'a en li, est'as la best'o.”
Sci'ig'o pri konker'o de fortik'aĵ'o est'as por mi nov'aĵ'o sufiĉ'e agrabl'a; ĉar mi pens'as: tio kaŭz'os decid'o'n. Kaj nur al tio, ke la sang'a lud'o est'u fin'it'a — al tio cel'as mi'a sopir'o. Sed ne: neni'o est'as ankoraŭ decid'it'a — rest'as ja ankoraŭ ali'a'j fortik'aĵ'o'j. Post mal'venk'o oni dev'as re'lev'iĝ'i kaj du'obl'e fort'e batal'i — la sort'o de la arm'il'o'j pov'as ŝanĝ'iĝ'i. Ja, cert'e pov'as est'i sukces'o jen tie, jen tie ĉi, se nur ne est'us ambaŭ'flank'e cert'a mizer'o, cert'a mort'o.
Trochu opini'as, ke li dev'as re'kuraĝ'ig'i la loĝ'ant'ar'o'n per nov'a proklam'o, en kiu li alud'as la deviz'o'n de Breton'uj'o.
”Kun la di'a help'o por la patr'uj'o”. Ŝajn'as al mi, ke tio ne est'as nov'aĵ'o; mi ĝi'n cert'e leg'is en ali'a'j proklam'o'j. Ho, ĝi ĉiam efik'as: la hom'o'j est'as entuziasm'em'a'j. Nun Parizo far'iĝ'os fortik'aĵ'o.
Ĉu Parizo fortik'aĵ'o? Mi ne pov'as tio'n kompren'i. La urb'o, kiu'n Victor Hug'o nom'is ”vill'e lumière”, la al'log'ej'o de la tut'a civiliz'it'a, riĉ'a, art- kaj viv'am'a mond'o, la font'o de la bril'o, de la mod'o, de la sprit'o — ĉi tiu urb'o vol'as si'n nun fortik'ig'i, t. e.
far'iĝ'i la cel'o de mal'amik'a'j atak'o'j, de paf'ad'o, for'ig'i ĉiu'n societ'o'n kaj si'n el'met'i al la danĝer'o est'i for'brul'ig'it'a aŭ mal'sat'ig'it'a? Kaj tio'n tiu'j hom'o'j far'as ”de gaĵté de cœur”, kun ofer'em'o, kvazaŭ ĝi est'us plen'um'o util'a de la plej nobl'a labor'o?
Oni ek'labor'as febr'e kaj rapid'e. Dev'as est'i konstru'at'a'j rempar'o'j por star'ig'o de soldat'o'j, tranĉ'at'a'j embrazur'o'j, far'at'a'j fos'o'j, lev'pont'o'j, kovr'il'o'j, pont'o'j trans kanal'o'j'n kun parapet'o'j. Dev'as est'i konstru'at'a'j pulv'o-magazen'o'j kaj sur la river'o Seine organiz'at'a ŝip'ar'et'o de kanon'boat'o'j. Kia febr'a ag'em'o, kia el'montr'o de pen'ad'o kaj diligent'ec'o! Kiel tio est'us ĝoj'ig'a kaj entuziasm'ig'a, se ĝi est'us far'at'a por ĝeneral'a util'o —” sed por mal'util'o, detru'o — kio eĉ ne est'as mem'cel'o, sed nur strategi'a ŝak'mov'o — est'as ne'kred'ebl'e!
Por est'i kapabl'a el'ten'i sieĝ'o'n supoz'ebl'e long'a'n, la urb'o si'n proviz'as. Ĝis nun — laŭ la spert'o'j far'it'a'j — ne ankoraŭ ekzist'is fortik'aĵ'o'j ne'venk'ebl'a'j; kapitulac'o est'as nur afer'o de temp'o. Kaj tamen nov'a'j fortik'aĵ'o'j konstant'e est'as konstru'at'a'j, proviz'at'a'j, kvankam pro mal'sat'eg'o est'as tut'e ne'ebl'e ili'n long'e protekt'i kontraŭ kapitulac'o.
La far'at'a'j aranĝ'o'j est'as grandioz'a'j. Oni konstru'as muel'ej'o'j'n kaj star'ig'as brut'ej'o'j'n; sed fin'e la moment'o neces'e ven'os, kiam mank'os la gren'o kaj est'os for'manĝ'it'a la viand'o. Tamen oni ne vol'as tio'n antaŭ'vid'i; antaŭ ol tio okaz'os, la mal'amik'o est'os for'pel'it'a trans la land'lim'o'j'n aŭ eksterm'it'a en la land'o.
Al la naci'a arme'o la tut'a popol'o al'iĝ'as. Ĉiu'j si'n prezent'as por milit'serv'ad'o aŭ est'as varb'at'a'j; ankaŭ ĉiu'j fajr'esting'ist'o'j de la land'o est'as al'vok'at'a'j por garnizon'i en Parizo. Se dum'e brul'as en la provinc'o — ne grav'e — tia'j mal'grand'a'j akcident'o'j mal'aper'as, kiam la afer'o tem'as pri naci'a mal'feliĉ'o. La 17-an de aŭgust'o jam 60 000 fajr'esting'ist'o'j en'ir'is la ĉef'urb'o'n. Ankaŭ la mar'ist'o'j est'as al'vok'it'a'j, kaj ĉiu'tag'e form'iĝ'as nov'a'j korpus'o'j kun divers'a'j nom'o'j: volontaires, franctireurs, eclaireurs.
Mi demand'is al Friedrich: ”Vi ja est'as de prus'a de'ven'o — kia'manier'e impres'as vi'n la mal'amik'aĵ'o'j de ni'a'j najbar'o'j?”
”La sam'a'n demand'o'n vi far'is jam en 1866 — kaj tiam mi respond'is al vi — kiel mi far'as ankoraŭ hodiaŭ — ke mi sufer'as pro tia'j mal'amik'aĵ'o'j ne kiel regn'an'o, sed kiel hom'o. Se mi konsider'as la sent'o'j'n de la ĉi tie'a'j hom'o'j de la naci'a vid'punkt'o, mi dev'as ili'n aprob'i; ili nom'as ili'n la haine sacrée de l’ennemie kaj tiu sent'o est'as grav'a part'o de la patriot'ism'o. La pens'o, kiu ili'n tut'e reg'as, est'as: liber'ig'i si'a'n land'o'n de la fremd'a invad'o. Ke ili mem est'as la invad'ant'o'j per si'a milit'a deklar'o — tio'n ili forges'as. Ili ja ne mem tio'n far'is, sed ili'a reg'ist'ar'o, al kiu ili plen'e fid'is, kiam ĝi dir'is, ke ĝi tio'n dev'as far'i; kaj nun ili ne perd'as temp'o'n per riproĉ'o'j, per pri'pens'o'j, kiu kaŭz'is la mal'feliĉ'o'n. Ĉi tiu nun ĉe'est'as, kaj ĉiu fort'o, ĉiu entuziasm'o est'as uz'at'a por ĝi'n for'ig'i aŭ kun'e pere'i kun nepr'a ofer'kuraĝ'o. Kred'u mi'n: trov'iĝ'as grand'a am'kapabl'o en ni hom'o'j; nur est'as domaĝ'e, ke ni ĝi'n mal'ŝpar'as sur la mal'nov'a'j voj'o'j de la mal'amik'ec'o ... Kaj trans'e, kio'n far'as la mal'am'at'a'j, invad'ant'a'j, ru ̧haraj, orient'a'j barbar'o'j? Ili est'as minac'e el'vok'it'a'j kaj ili invad'as la land'o'n de tiu'j, kiu'j minac'is invad'i ili'a'n: ’al Berlino, al Berlino!’ Ĉu vi memor'as, kiel tiu kri'o plen'ig'is la tut'a'n urb'o'n, eĉ de sur la tegment'o'j de la omnibus'o'j?”
”Nun tiu'j marŝ'as ’al Parizo’. Kial la kri'int'o'j de ’al Berlino’ tio'n rigard'as kiel krim'o'n?”
”Ĉar ne pov'as est'i logik'o nek just'ec'o en tia naci'a sent'o, kies plej super'a princip'o est'as: Ni est'as ni — t. e. la unu'a'j, la ali'a'j est'as barbar'o'j. Kaj tiu antaŭ'e'n'marŝ'o de la german'o'j de venk'o al venk'o inspir'as al mi admir'o'n. Mi ja ankaŭ est'is soldat'o, kaj mi sci'as, kia ĉarm'o est'as en la vort'o venk'o, kiu'n fier'o'n, kiu'n ĝoj'eg'o'n oni met'as en ĝi'n. Ĝi est'as ja la cel'o, la rekompenc'o por ĉiu'j ofer'o'j, por la for'rifuz'o de ripoz'o, de feliĉ'o, por la rezign'it'a viv'o.”
”Sed kial la venk'it'a'j kontraŭ'ul'o'j, kiu'j ja ankaŭ est'is soldat'o'j kaj sci'as, kia glor'o sekv'as la venk'o'n, kial ili ne admir'as si'a'j'n venk'int'o'j'n? Kial en batal'raport'o de la mal'gajn'int'a parti'o oni neniam leg'as: La mal'amik'o gajn'is glor'a'n batal'o'n?”
”Ĉar — mi tio'n ripet'as — la milit'a spirit'o kaj la patriot'a ego'ism'o est'as la ne'o de ĉia just'ec'o.”
Tiel okaz'is — mi tio'n vid'as el ĉiu'j ni'a'j en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n en'skrib'it'a'j inter'parol'o'j — ke ni ne pov'is pens'i pri io ali'a ol pri la tiam'a popol'duel'o.
Ni'a feliĉ'o, ni'a kompat'ind'a feliĉ'o — ni ĝi'n posed'is, sed ni ne pov'is ĝi'n ĝu'i. Jes, ni posed'is ĉio'n, kio pov'is hav'ig'i al ni ĉarm'a'n paradiz'o'n sur ter'o: sen'lim'a'n am'o'n, riĉ'aĵ'o'n, rang'o'n, la bon'eg'e progres'ant'a'n Rudolf'o'n, ni'a'n kor'pup'et'o'n, Silvi'a, sen'de'pend'ec'o'n, vigl'a'n interes'o'n pri la intelekt'a viv'o ... sed ĉio ĉi est'is kvazaŭ met'it'a mal'antaŭ kurten'o'n. Kiel ni permes'us al ni, kiel ni kapabl'us ĝu'i ni'a'n feliĉ'o'n, dum ĉirkaŭ'e ĉiu'j sufer'is kaj trem'is, kri'is kaj furioz'is? Est'us, kvazaŭ oni si'n amuz'us sur bord'o de ŝip'o sku'eg'at'a de vent'eg'o.
”Teatr'a hom'o, ĉi tiu Trochu,” raport'is al mi iu'n tag'o'n Friedrich — est'is la 25-a de aŭgust'o — ”Vi neniam diven'os la sensaci'a'n ordon'o'n, kiu'n li ĵus publik'ig'is.”
”Ĉu li al'vok'is la vir'in'o'j'n al milit'serv'ad'o?”
”Est'as pri vir'in'o'j; sed ili ne est'as al'vok'it'a'j — kontraŭ'e.”
”Do la proviz'ist'in'o'j est'as for'ig'it'a'j — aŭ la fleg'ist'in'o'j, ĉu ne?”
”Vi ne ankoraŭ diven'is. For'ig'it'a'j est'as iu'j, — kaj proviz'ist'in'o'j ili ankaŭ est'as, ĉar ili prezent'as la pokal'o'n de la volupt'o, kaj eĉ fleg'ist'in'o'j est'as for'ig'it'a'j laŭ special'a vid'punkt'o, unu'vort'e — sen plu'a ŝarad'o: la demimond'e est'as for'pel'it'a.
”Kaj ĉu tio'n la milit'a ministr'o decid'is? Kia rilat'o est'as inter —”
”Mi ankaŭ trov'as neniu'n, sed la publik'o est'as ĉarm'it'a pri la decid'o. Ĝi ĉiam ĝoj'as, se nur io est'as far'at'a; de ĉiu nov'a aranĝ'o oni atend'as ŝanĝ'o'n, kiel mult'a'j mal'san'ul'o'j, kiu'j akcept'as ĉiu'n nov'a'n rimed'o'n kiel ebl'a'n san'ig'il'o'n. Kiam la mal'virt'o est'os for'pel'it'a el la urb'o — opini'as la pi'ul'o'j — kiu sci'as, ĉu la evident'e koler'ig'it'a ĉiel'o ne re'e verŝ'os si'a'n favor'o'n sur la loĝ'ant'ar'o'n? Kaj nun, kiam oni si'n prepar'as por la serioz'a, mal'hav'a temp'o de la sieĝ'o, kio'n far'us ĉi tie la frenez'a'j, mal'ŝpar'em'a'j publik'ul'in'o'j? La aranĝ'o do ŝajn'as al la pli'mult'o ind'a, moral'a kaj krom tio ankaŭ patriot'a, ĉar grand'a nombr'o de tiu'j vir'in'o'j est'as fremd'ul'in'o'j, angl'in'o'j, sud'land'an'in'o'j, eĉ german'in'o'j — ebl'e inter la last'a'j spion'in'o'j. Ne, ne, nun'temp'e la urb'o hav'as lok'o'n nur por si'a'j virt'a'j infan'o'j!”
La 28-an de aŭgust'o pli mal'bon'a sci'ig'o. Nov'a for'pel'o: en la daŭr'o de tri tag'o'j ĉiu'j german'o'j dev'os for'las'i Parizon.
Pri la venen'o mort'ig'a, long'e'daŭr'a, en'ten'at'a en tiu rimed'o, la recept'ordon'int'o'j cert'e ne hav'is antaŭ'sent'o'n; per tio est'as vek'it'a la mal'am'o al la german'o'j. Kiel long'e tiu mal'feliĉ'o eĉ post la milit'o dev'is produkt'i terur'a'j'n frukt'o'j'n — tio'n ni sci'as hodiaŭ. De tiam Franc'uj'o kaj German'uj'o — tiu'j du grand'a'j, flor'ant'a'j, bel'eg'a'j land'o'j — ne est'is plu du naci'o'j, kies arme'o'j plen'um'is kavalir'a'n duel'o'n: en la tut'a'n popol'o'n en'iĝ'is la mal'am'o al la tut'a kontraŭ'ul'a popol'o. La mal'amik'ec'o far'iĝ'is instituci'o ne de'pend'a de la daŭr'o de la milit'o, sed cert'ig'ant'a si'a'n konstant'ec'o'n eĉ en la ven'ont'a id'ar'o.
El'pel'it'a'j — post tri tag'o'j ili est'is dev'ig'at'a'j for'las'i la urb'o'n —; mi hav'is okaz'o'n vid'i, kiel mal'agrabl'e, kiel kruel'e ĉi tiu ordon'o traf'is mult'a'j'n honest'a'j'n, sen'kulp'a'j'n famili'o'j'n. Inter la komerc'ist'o'j, kiu'j ni'n proviz'is per komerc'aĵ'o'j por la mebl'ad'o de ni'a hejm'o, trov'iĝ'is kelk'a'j german'o'j: kaleŝ'far'ist'o, tapet'ist'o kaj mebl'ist'o. De'post dek, du'dek jar'o'j ili loĝ'is en Parizo; tie ili fond'is hejm'o'n; tie ili hav'is ĉiu'j'n si'a'j'n komerc'a'j'n rilat'o'j'n — oni nun postul'is, ke ili for'ir'u post tri tag'o'j, ŝlos'u si'a'j'n pord'o'j'n, for'las'u ĉio'n al ili kar'a'n kaj kutim'a'n; perd'u si'a'n hav'o'n, si'a'n klient'ar'o'n, si'a'n akir'aĵ'o'n. —Konstern'it'a'j la kompat'ind'ul'o'j al'kur'is por komunik'i al ni la ili'n traf'ant'a'n mal'feliĉ'o'n; ankaŭ la labor'o, kiu'n ili est'is liver'ont'a'j al ni, dev'is est'i inter'romp'it'a, la meti'ej'o'j ferm'it'a'j. Tord'ant'e si'a'j'n man'o'j'n kaj kun larm'o'j en okul'o'j ili plend'e dir'is al ni si'a'n ĉagren'o'n: ”Mi hav'as mal'san'a'n, mal'jun'a'n patr'o'n,” rakont'is unu, ”kaj mi'a edz'in'o ĉiu'tag'e atend'as si'a'n akuŝ'o'n, kaj post tri tag'o'j ni dev'os for'ir'i!” — ”Mi ne hav'as eĉ unu sold'o'n en la dom'o,” plend'is ali'a, ”mi'a'j klient'o'j, kiu'j ŝuld'as al mi mon'o'n, ne pag'os mi'n tiel fru'e, kaj mi mem ne pov'as kontent'ig'i mi'a'j'n franc'a'j'n labor'ist'o'j'n — post ok tag'o'j mi pov'us plen'um'i grav'a'n mend'o'n, kiu mi'n riĉ'ig'us — kaj nun mi dev'as ĉio'n for'las'i ...”
Kaj kial, kial ĉio ĉi ili'n traf'is? Ĉar ili aparten'as al naci'o, kies arme'o sukces'e far'is si'a'n dev'o'n, aŭ — por re'supr'e'n'ir'i la ŝtup'ar'o'n de la kaŭz'o'j — ĉar iu Hohenzollern ebl'e est'ont'e pov'us intenc'i akcept'i la donac'ot'a'n hispan'a'n tron'o'n ... Ne, eĉ tiu tial'o ne ating'as la last'a'n kaŭz'o'n, ĝi mal'kovr'as nur la pretekst'o'n, ne la kaŭz'o'n de tiu milit'o.
Sed'a'n! Napoleon trans'don'is si'a'n glav'o'n.
Tiu sci'ig'o ni'n du'on'fal'ig'is. Jen est'as okaz'int'a grand'a histori'a katastrof'o: La franc'a arme'o venk'it'a — ĝi'a ĉef'o lac'a kaj mal'fort'a; la afer'o est'is do fin'it'a — bril'e gajn'it'a de German'uj'o.
”Fin'it'a, fin'it'a!” mi ĝoj'eg'is; ”se est'us hom'o'j rajt'ig'it'a'j si'n nom'i kosmopolit'o'j, ili pov'us hodiaŭ ilumin'i si'a'j'n fenestr'o'j'n; se jam ekzist'us templ'o'j de human'ec'o, oni nun dev'us kant'i en ili tedeum'o'j'n — la buĉ'ad'o est'as fin'it'a!”
”Ne ĝoj'eg'u tro fru'e, kar'ul'in'o mi'a,” admon'is Friedrich. ”Ĉi tiu milit'o jam de long'e perd'is la natur'o'n de lud'batal'o — la tut'a naci'o kun'batal'as. Por unu eksterm'it'a arme'o dek nov'a'j el'iĝ'os el la ter'o.”
”Ĉu do tio est'us just'a? Invad'is la land'o'n nur german'a'j soldat'o'j, ne la german'a popol'o — tial oni pov'as kontraŭ'star'ig'i al ili nur franc'a'j'n soldat'o'j'n.”
”Kial vi do ĉiam al'vok'as just'ec'o'n kaj prudent'o'n kontraŭ furioz'ant'o — vi mal'saĝ'ul'in'o? Franc'uj'o furioz'as pro dolor'o kaj koler'o, kaj de la patriot'a vid'punkt'o ĝi'a dolor'o est'as sankt'a, ĝi'a koler'o rajt'ig'it'a. Kio'n ajn la franc'o'j far'os, ne est'os pro ego'ism'o, sed pro mem'ofer'em'o. Se nur la temp'o jam est'us al'ven'int'a, en kiu la virt'o ekzist'ant'a en la hom'ar'o help'os ne la ruin'ig'o'n, sed la feliĉ'ig'o'n de la naci'o'j! Sed ĉi tiu mal'feliĉ'a milit'o ni'n de'nov'e mult'e mal'proksim'iĝ'is de tiu cel'o.”
”Ne, ne — mi esper'as, ke la milit'o est'as nun fin'it'a.”
”Eĉ se tio okaz'us (kio'n mi ceter'e pri'dub'as), est'as dis'ĵet'it'a sem'o por est'ont'a'j milit'o'j — kaj se est'us nur la sem'o de mal'am'o, kiu'n en'ten'as la el'pel'o de la german'o'j. Io tia efik'os trans la viv'ant'a generaci'o.”
La 4-an de septembr'o. Re'e per'fort'o, pasi'a eksplod'o, kaj sam'temp'e rimed'o por serv'i la patr'uj'o'n: La imperi'estr'o est'as sen'ig'it'a de la reĝ'ec'o. Franc'uj'o far'iĝ'as respublik'o. Tio kio'n far'is Napoleon III kaj li'a arme'o, ne valor'as. Erar'o'j, perfid'aĵ'o'j, mal'kuraĝ'aĵ'o'j — pri ili oni riproĉ'as kelk'a'j'n person'o'j'n — la imperi'estr'o'n kaj li'a'j'n general'o'j'n, sed ne Franc'uj'o'n; ĝi ne est'as respond'ec'a. Fal'ig'int'e la tron'o'n, oni simpl'e el'ŝir'is el la libr'o de la franc'a histori'o la foli'o'j'n, sur kiu'j est'as en'skrib'it'a'j Metz kaj Sed'a'n. De nun la land'o mem far'os milit'o'n, se German'uj'o kuraĝ'as daŭr'ig'i la mal'ben'it'a'n invad'o'n ...
”Sed, se Napoleon est'us venk'int'a?” mi demand'is, kiam Friedrich sci'ig'is tio'n al mi. ”Tiam ili est'us konsider'int'a'j li'a'n venk'o'n kaj li'a'n glor'o'n kiel venk'o'n kaj glor'o'n de la land'o.”
”Ĉu tio est'us just'a?”
”Ĉu vi do ne pov'as mal'kutim'i tiu'n demand'o'n?”
Mi'a'n esper'o'n, ke la Sedana katastrof'o fin'ig'us la milit'o'n, mi baldaŭ dev'is for'las'i. Ĉio ĉirkaŭ ni ag'is pli milit'em'e ol iam.
La aer'o est'is plen'a de sovaĝ'a koler'o kaj venĝ'em'o. Koler'o kontraŭ la mal'amik'o kaj preskaŭ sam'e kontraŭ la renvers'it'a dinasti'o. La insult'a'j parol'o'j, la pamflet'o'j, kiu'j nun pluv'is sur la imperi'estr'o'n kaj la imperi'estr'in'o'n, kaj sur la mal'feliĉ'a'j'n general'o'j'n, la suspekt'o'j kaj kalumni'o'j, la insult'o'j, la mok'o'j — est'is naŭz'ig'e. La brut'a amas'o pretend'is for'pren'i la kulp'o'n de la mal'venk'o de sur la naci'o, por ŝarĝ'i kelk'a'j'n hom'o'j'n pri ĝi; kaj nun, kiam tiu'j ĉi hom'o'j kuŝ'is ter'e, oni ĵet'is sur ili'n ŝton'o'j'n kaj kot'o'n — kaj de nun la land'o montr'os, ke ĝi est'as ne'venk'ebl'a.
La prepar'o'j por la fortik'ig'o de Parizo est'as diligent'e daŭr'ig'at'a'j. La konstru'aĵ'o'j en la ampleks'o de la ĉef'a zon'o est'as mal'plen'ig'at'a'j aŭ eĉ detru'at'a'j. La ĉirkaŭ'aĵ'o far'iĝ'as dezert'o.
Ar'o'j da hom'o'j en'ir'as el ekster'e en la urb'o'n kun si'a dom'a mebl'ar'o. Ho, tiu'j ĉi mal'ĝoj'a'j procesi'o'j de vetur'il'o'j, ĉeval'o'j kaj ŝarĝ'it'a'j hom'o'j transport'ant'a'j la ruin'o'j'n de si'a'j sen'ord'ig'it'a'j hejm'o'j tra la strat'o'j! Tio'n mi est'is jam vid'int'a en Bohem'uj'o, kie la mal'riĉ'a kamp'ar'an'ar'o for'kur'is pro la venk'ant'a mal'amik'o, kaj nun mi dev'is vid'i la sam'a'n mal'ĝoj'eg'a'n scen'o'n en la gaj'a, bril'a mond'urb'o est'is la sam'a'j mal'trankvil'a'j, mal'gaj'a'j mien'o'j, la sam'a'j pen'ad'o kaj rapid'o, la sam'a dolor'o.
Jen fin'e, dank’al Di'o, bon'a sci'ig'o: Per angl'a inter'ven'o est'as aranĝ'it'a renkont'iĝ'o inter Jules Favre kaj Bismarck. Nun oni cert'e ating'os inter'konsent'o'n, pac'o'n!
Kontraŭ'e! La fend'o montr'iĝ'as profund'eg'a. Jam de kelk'a temp'o la german'a'j gazet'o'j konsil'as la aneks'o'n de ElsassLothringen. Oni vol'as re'en'korp'ig'i la antaŭ'e german'a'n land'o'n. Ĉar la histori'a argument'o por la pretend'o okup'i tiu'n provinc'o'n, est'as nur part'e konvink'a, oni pretekst'as la strategi'a'n argument'o'n: ”neces'eg'a kiel bastion'o en ebl'a'j ven'ont'a'j milit'o'j.” Kaj kompren'ebl'e la strategi'a'j motiv'o'j est'as la plej grav'a'j, la plej ne'kontraŭ'dir'ebl'a'j el ĉiu'j — la moral'a motiv'o kompar'e valor'as nur en du'a vic'o —. Ali'flank'e: ĉar la milit'lud'o est'as mal'gajn'it'a de Franc'uj'o, ĉu ne est'as just'e, ke la gajn'int'o ricev'u premi'o'n? Ĉu en la okaz'o de ili'a venk'o, la franc'o'j ne est'us aneks'int'a'j la Rejn'a'j'n provinc'o'j'n? Se la fin'o de milit'o ne rajt'as produkt'i por unu aŭ la ali'a parti'o pli'vast'ig'o'n de teritori'o, pro kio do oni milit'as?
Dum'e la venk'ant'a arme'o konstant'e antaŭ'e'n'marŝ'as. La german'o'j jam est'as antaŭ la pord'eg'o'j de Parizo. La ced'o de Elsass-Lothringen est'as oficial'e postulat'a. Kontraŭ tio aŭd'ebl'iĝ'as la kon'at'a dir'o: ”Ne eĉ unu col'o'n de ni'a teritori'o — ne eĉ unu ŝton'o'n de ni'a'j fortik'aĵ'o'j” (pas un pouce — pas une pierre).
Jes, jes — mil viv'o'j'n — sed ne unu col'o'n da ter'o. Tio est'as la fundament'a pens'o de la patriot'a spirit'o. ”Oni vol'as ni'n humil'ig'i,” kri'is la franc'a'j patriot'o'j, ”la koler'ig'it'a Parizo prefer'e si'n en'ter'ig'os sub si'a'j ruin'o'j.”
For, for! ni nun decid'as. Kial rest'i en sieĝ'ot'a urb'o sen neces'o, kial viv'i inter hom'o'j, kiu'j est'as plen'a'j nur de pens'o'j de mal'am'o kaj venĝ'o, kiu'j ni'n rigard'as strab'e kaj oft'e kun pugn'it'a'j man'o'j, kiam ili ni'n aŭd'as parol'i german'lingv'e? Cert'e ni nun ne pov'os for'las'i Parizon sen mal'facil'aĵ'o'j; ni dev'os ĉie tra'pas'i batal'ej'o'j'n; la fer'voj'a'j inter'komunik'iĝ'o'j est'as oft'e mal'permes'at'a'j al privat'ul'o'j; for'las'i ni'a'n nov'a'n dom'o'n ankaŭ ne est'as agrabl'e; sed tamen: ni ne plu pov'as rest'i. Ver'dir'e ni rest'is tro long'e; la ekscit'o'j, kiu'j'n ni last'a'temp'e tra'viv'is, mi'n tiel fort'e est'is emoci'int'a'j, ke mi'a'j nerv'o'j sufer'is. Mi'n oft'e kapt'is frost'o'trem'o kaj ankaŭ kelk'foj'e plor'spasm'o'j.
Ni'a'j kofr'o'j est'is jam pak'it'a'j kaj ĉio pret'a por la for'ir'o, kiam mi re'e hav'is atak'o'n, tiu'foj'e tiel fort'eg'a'n, ke oni est'is dev'ig'at'a mi'n en'lit'ig'i.
La al'vok'it'a kurac'ist'o diagnoz'is, ke mi est'as minac'at'a de nerv'a febr'o aŭ eĉ de cerb'o'febr'o kaj ke est'us danĝer'e por mi ek'vojaĝ'i.
Mi est'is mal'san'a dum long'a'j, long'a'j semajn'o'j. Pri tiu temp'o mi konserv'as nur tre konfuz'a'n re'memor'o'n. Kaj strang'e!
dolĉ'a'n re'memor'o'n. Tamen mi est'is mal'san'eg'a kaj okaz'is sen'ĉes'e mal'ĝoj'aĵ'o'j kaj terur'aĵ'o'j en mi'a rest'ej'o — sieĝ'at'a urb'o — kaj malgraŭ tio, kiam mi re'memor'as, ĝi est'is strang'e ĝoj'plen'a temp'o. Ĝoj'o, jes, tiel profund'a kiel infan'o'j ĝi'n kutim'e sent'as. La cerb'a mal'san'o, kiu'n mi sufer'is, la preskaŭ konstant'a for'est'o aŭ almenaŭ nur du'on'ĉe'est'o de la konsci'o efik'is, ke ĉiu'j pens'ad'o kaj juĝ'ad'o, ĉiu'j medit'ad'o kaj pri'pens'ad'o mal'aper'is el mi'a kap'o, kaj rest'is nur mal'preciz'a ĝu'ad'o de ekzist'o, kia ĝi est'as — kiel dir'it'e — sent'at'a de infan'o'j, precip'e de infan'o'j dorlot'at'a'j ... Ne mank'is al mi am'a fleg'ad'o. La edz'o, zorg'em'a, am'em'a kaj ne'lac'ig'ebl'a est'is apud mi tag'e kaj nokt'e. Li ankaŭ oft'e al'konduk'is mi'a'j'n infan'o'j'n al mi'a lit'o. Kiom da afer'o'j mi'a Rudolf rakont'is al mi! Mi plej oft'e li'n ne kompren'is, sed li'a am'at'a voĉ'o son'is por mi kvazaŭ muzik'o; kaj la pep'ad'o de ni'a et'a Silvi'a, ni'a kor'pup'et'o, kiel agrabl'e ĝi mi'n amuz'is. Pri la farad'o'j de ni'a fil'in'et'o okaz'is inter Friedrich kaj mi cent'o'j da ŝerc'et'o'j kaj inter'konsent'o'j ...
Kiu'j est'is tiu'j ŝerc'o'j, mi forges'is; sed mi memor'as, ke mi rid'is kaj ĝoj'is — tut'e sen'mezur'e. Ĉiu el la kutim'a'j ŝerc'o'j ŝajn'is al mi la plej alt'a grad'o de sprit'ec'o, kaj ju pli oft'e ripet'it'a des pli sprit'a kaj amuz'a. Kaj kun kia plezur'o mi trink'et'is la prezent'it'a'j'n trink'aĵ'o'j'n; ĉiu'tag'e je fiks'it'a hor'o mi ricev'is limonad'o'n — i'o'n tiel nektar'a'n mi ne trink'is en mi'a tut'a viv'o — kaj ĉiu'vesper'e medikament'o'n kun opi'o, kies dolĉ'e en'dorm'ig'a, en konsci'a'n dorm'o'n lul'ant'a efik'o mi'n tra'penetr'is per sent'o de feliĉ'eg'a trankvil'o. Krom tio mi sci'is, ke mi'a am'at'a edz'o est'as apud mi, mi'n protekt'ant'e kaj gard'ant'e, kiel la plej kar'a'n trezor'o'n de si'a kor'o. Pri la milit'o, kiu furioz'is ekster'e, antaŭ la pord'eg'o'j de la urb'o, mi preskaŭ ĉio'n est'is forges'int'a; kaj kiam tamen iu'foj'e re'memor'o de ĝi fulm'e si'n prezent'is al mi, mi ĝi'n konsider'is kiel afer'o'n tut'e mal'proksim'a'n, mi'n ne koncern'ant'a'n, kvazaŭ ĝi okaz'us en Ajnujo aŭ sur ali'a planed'o. Mi'a mond'o est'is tie ĉi, en ĉi tiu ĉambr'o de mal'san'ul'in'o — aŭ pli ĝust'e de re'san'iĝ'ant'in'o, ĉar mi sent'is, ke mi re'san'iĝ'as — por est'i feliĉ'a.
Ĉu feliĉ'a? Ne. Kun la re'san'iĝ'o re'ven'is ankaŭ la kompren'o de la abomen'aĵ'o'j ni'n ĉirkaŭ'ant'a'j. Ni est'is en sieĝ'at'a, mal'sat'a, mal'varm'a, ĝem'ant'a urb'o. La milit'o ankoraŭ furioz'is.
Dum'e la vintr'o est'is al'ven'int'a, glaci'a. Nun mi ek'sci'is, kio okaz'is dum mi'a long'a sen'konsci'o. La ĉef'urb'o de la ”frat'a land'o”, Strassburg, ”la bel'eg'a,” la ”ver'e german'a,” est'is bomb'it'a; ĝi'a bibliotek'o detru'it'a; sum'e fal'is sur ĝi'n 193 722 bomb'o'j kaj grenad'o'j — kvar, kvin ĉiu'minut'e.
Strassburg est'as okup'it'a.
—La land'o nun sovaĝ'e mal'esper'as — per tia mal'esper'o degener'ant'a ĝis furioz'o kaj frenez'o. Oni serĉ'as en Nostradamus, por trov'i antaŭ'dir'o'j'n de la nun'temp'a'j okaz'aĵ'o'j. Ankoraŭ pli mal'bon'e: demon'hav'ant'o'j montr'iĝ'as: est'as kvazaŭ re'fal'o en mez'epok'a'n spirit'nokt'o'n, tra'lum'ig'it'a'n de infer'a'j fajr'o'j ...
”Mi rifuĝ'u al la beduen'o'j!” kri'is Gustav'e Flaubert. ”Mi re'ir'u en la du'on'e konsci'a'n rev'land'o'n de mi'a mal'san'o!” mi plend'e dir'is. Nun mi de'nov'e est'is san'a kaj dev'is spert'i kaj kompren'i ĉio'n okaz'ant'a ĉirkaŭ mi. Tiam re'komenc'iĝ'is mi'a'j en'skrib'o'j en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n, kaj mi trov'as en ili la jen'a'j'n not'o'j'n: La 1-an de decembr'o. Trochu okup'as la alt'aĵ'o'j'n de Champigny.
La 2-an de decembr'o. Obstin'a batal'o ĉirkaŭ Bri'e kaj Champigny.
La 5-an de decembr'o. Far'iĝ'as pli kaj pli mal'varm'eg'e. Ha, la trem'ant'a'j, sang'ant'a'j kompat'ind'ul'o'j, kiu'j kuŝ'ant'e ekster'e sur la neĝ'o — mort'as. Ankaŭ en ĉi tiu urb'o oni terur'e sufer'as pro mal'varm'o. La per'labor'at'a gajn'o est'as nul'a.
Neni'u proviz'o de hejt'aĵ'o. Kiom da mon'o kelk'a'j don'us, se ili nur pov'us hav'ig'i al si iom da lign'o'pec'et'o'j — eĉ se ĝi est'us la cert'a hispan'a tron'o ...
La 21-an de decembr'o. El'ir'atak'o el Parizo.
La 25-an de decembr'o. Mal'grand'a taĉment'o de prus'a kavaleri'o est'as akcept'it'a per paf'o'j el la dom'o'j de Tro'o kaj Sougé (tio est'as patriot'a dev'o). General'o Kraatz ordon'as la pun'o'n de tiu'j lok'o'j (tio est'as general'a dev'o). ”Ek'brul'ig'u” est'as la ordon'o, kaj la soldat'o'j — ver'ŝajn'e bon'anim'a'j, mild'a'j hom'o'j — obe'as (tio est'as soldat'a dev'o) kaj brul'ig'as. La flam'o'j alt'iĝ'as al ĉiel'o kaj la dom'o'j krak'ant'e dis'fal'as sur edz'o'n, edz'in'o'n kaj infan'o'j'n — sur for'kur'ant'a'j'n, plor'ant'a'j'n, blek'ant'a'j'n kaj brul'ant'a'j'n hom'o'j'n kaj best'o'j'n.
Ho, vi ĝoj'a, feliĉ'ig'a, ho, vi sankt'a krist'nask'a temp'o!
Kontraŭ la last'a supoz'o protest'as la civiliz'it'a konscienc'o.
Ĉu bomb'i tiu'n ĉi ”vill'e lumière”, tiu'n ĉi al'log'ej'o'n de ĉiu'j naci'o'j, tiu'n ĉi bril'a'n art'ej'o'n — kun ĝi'a'j ne'anstataŭ'ebl'a'j riĉ'aĵ'o'j kaj trezor'o'j kiel iu'n ajn fortik'aĵ'o'n? Ne'ebl'e; la tut'a neŭtral'a gazet'ar'o (kiel mi post'e ek'sci'is) protest'as. Mal'e, la gazet'o'j de la milit'a parti'o en Berlino instig'as al tio. Est'us, ili skrib'as, la sol'a rimed'o por fin'i la milit'o'n, kaj konker'i kaj venk'akir'i Parizon — kia glor'o! Ceter'e est'is ja la protest'o'j, kiu'j decid'ig'is cert'a'j'n rond'o'j'n en Versailles, uz'i tiu'n strategi'a'n rimed'o'n — io ali'a la bomb'ad'o ja ne est'as. — Kaj tia'manier'e okaz'is, ke, la 28-an de decembr'o, mi per trem'ant'a man'o skrib'is: ”Jen ĝi est'as ... Re'e surd'a ek'bat'o ... Paŭz'o — kaj re'e —”
Pli mult'e mi ne skrib'is. Sed mi bon'e memor'as la sent'o'j'n de tiu tag'o. En tiu ”jen ĝi est'as” kuŝ'is, krom la terur'o, cert'a liber'ig'o, facil'ig'o, kviet'ig'o de preskaŭ ne'toler'ebl'a nerv'a streĉ'o.
Tio, kio'n oni tiel long'e part'e atend'is kaj tim'is, part'e opini'is tut'e ne'ebl'a — jen ĝi est'is nun.
Ni sid'is maten'manĝ'ant'e, t. e. ni manĝ'is pan'o'n kaj fromaĝ'o'n — la nutr'aĵ'o'j est'is jam mal'mult'a'j — Friedrich, Rudolf, la eduk'ist'o kaj mi, kiam la unu'a bat'o son'eg'is. Ni ĉiu'j surpriz'it'e lev'is la kap'o'n kaj inter'ŝanĝ'is rigard'o'j'n. Ĉu tio? ... Sed ne — est'is ebl'e pord'o bru'eg'e ferm'iĝ'int'a aŭ io ali'a. De'nov'e est'is silent'e. Ni daŭr'ig'is la inter'romp'it'a'n inter'parol'ad'o'n, eĉ ne rimark'ig'ant'e la pens'o'n, kiu'n tiu bru'o est'is en ni vek'int'a. Jen — post tri, kvar minut'o'j — re'a son'o. Friedrich salt'e lev'iĝ'is: ”Est'as la bomb'ad'o,” li dir'is kaj rapid'is al la fenestr'o. Mi li'n sekv'is. De la strat'o supr'e'n'iĝ'is murmur'o'j; grup'o'j form'iĝ'is; la hom'o'j star'is, aŭskult'ant'e aŭ inter'ŝanĝ'ant'e ekscit'it'a'j'n parol'o'j'n.
Nun rapid'eg'e en'ir'is ni'a ĉambr'ist'o — sam'temp'e ek'son'is nov'a salv'o.
”Oh, Monsieur et Madame — c’est le bombardement!”
Tra la mal'ferm'it'a pord'o al'kur'is ĉiu'j ali'a'j ge'serv'ist'o'j, eĉ la kuir'ej'help'ant'o. Dum tia'j katastrof'o'j — ... milit'o, brul'o, inund'o — ĉiu'j soci'a'j bar'o'j fal'as, ĉiu'j minac'it'o'j kun'kur'as. Pli ol antaŭ la leĝ'o, eĉ pli ol antaŭ la mort'o — kiu far'as tiom da soci'a'j diferenc'o'j en si'a'j en'tomb'ig'form'o'j — ĉiu'j si'n sent'as egal'a'j antaŭ la danĝer'o. C’est le bombardement — c’est le bombardement! Ĉiu al'kur'ant'o laŭt'ig'is la sam'a'n kri'o'n.
Est'is terur'e — kaj tamen, mi ne preciz'e re'memor'as mi'a'n sent'o'n: est'is cert'a admir'ant'a trem'o, spec'o de kontent'o, tra'viv'i i'o'n tiel grandioz'a'n, est'i en mez'o de ĉi tiu grav'eg'a okaz'aĵ'o, ne tim'ant'e la propr'a'n danĝer'o'n. Mi'a'j puls'o'j bat'is, mi sent'is i'o'n — kiel mi ĝi'n nom'os? — kvazaŭ fier'o'n de kuraĝ'o.
La ver'a ĉagren'o, la ver'a terur'o de la loĝ'ant'ar'o ne est'is la bomb'ad'o, ĝi est'is la mal'sat'o, la mal'varm'o, la mizer'o. Tamen unu tia sci'ig'o de mal'feliĉ'ig'a ĵet'aĵ'o mi'n profund'e kor'tuŝ'is: ĝi al'ven'is dom'e'n en form'o de nigr'e en'kadr'ig'it'a funebr'a anonc'il'o: ”Ge'sinjor'o'j N. sci'ig'as pri la mort'o de si'a'j du infan'o'j Franĉois (8-jar'a) kaj Amelie (4-jar'a), kiu'j'n mort'ig'is bomb'o al'flug'ant'a tra la fenestr'o. Oni ne akcept'os vizit'ant'o'j'n.”
Leg'int'e tiu'n foli'o'n, mi laŭt'ig'is kri'o'n. Pens'o, bild'o fulm'e aper'ant'a antaŭ mi'a intern'a okul'o mal'kovr'is al mi la tut'a'n ĉagren'eg'o'n en'ten'at'a en tiu simpl'a anonc'o ... mi vid'is ni'a'j'n du infan'o'j'n, Rudolf kaj Silvi'a — Ne, mi ne pov'is toler'i la pens'o'n! La sci'ig'o'j, kiu'j'n oni ricev'as, est'as mal'oft'a'j; ĉiu'j poŝt'a'j komunik'aĵ'o'j kompren'ebl'e est'as inter'romp'it'a'j; oni rilat'as kun la ekster'o nur per leter'kolomb'o'j kaj balon'o'j. La fam'o'j, kiu'j dis'vast'iĝ'as, est'as kontraŭ'dir'a'j. Oni raport'as pri venk'a'j atak'o'j, aŭ oni rond'ir'ig'as la nov'aĵ'o'n, ke la mal'amik'o est'as pret'a atak'e konker'i Parizon, por ĝi'n brul'ig'i en ĉiu'j angul'o'j kaj ĝi'n detru'i: aŭ oni cert'ig'as, ke prefer'e la komand'ant'o'j de la fortik'aĵ'o'j eksplod'ig'us si'n mem kaj tut'a'n Parizon, ol ili permes'os al unu german'a soldat'o en'ir'i la urb'o'n. Oni rakont'as, ke la tut'a loĝ'ant'ar'o de la land'o, precip'e el la sud'o (”le midi se lève”) atak'as la sieĝ'aŭt'o'j'n de mal'antaŭ'e, por mal'ebl'ig'i ili'a'n re'turn'a'n marŝ'o'n kaj por ili'n ĉiu'j'n mort'ig'i. Krom la mal'ver'a'j sci'ig'o'j, al'ven'as ankaŭ kelk'a'j ver'a'j — kies ver'ec'o post'e cert'iĝ'is. Ekzempl'e pri panik'o kaj abomen'ind'aĵ'o'j, kiu'j okaz'is sur la strat'o Grand Luce apud Le Mans: Soldat'o'j el'ĵet'is vund'it'o'j'n el la fer'voj'a'j vagon'o'j, por okup'i ili'a'n lok'o'n.
Ĉiu'tag'e est'as pli mal'facil'e hav'ig'i al si nutr'aĵ'o'n: La viand'proviz'aĵ'o'j est'as el'ĉerp'it'a'j; jam de long'e est'as plu nek bov'o'j, nek ŝaf'o'j en la pret'ig'it'a'j brut'ar'ej'o'j; baldaŭ ankaŭ ĉiu'j ĉeval'o'j est'os for'manĝ'it'a'j, kaj jam komenc'iĝ'as la period'o, en kiu dev'os serv'i kiel manĝ'aĵ'o hund'o'j kaj kat'o'j, rat'o'j kaj mus'o'j, fin'e ankaŭ la best'o'j de la Zoologi'a ĝarden'o, ebl'e eĉ la tiel am'at'a, kompat'ind'a elefant'o. Pan'o'n oni preskaŭ ne plu pov'as ricev'i. Long'a'j'n hor'o'j'n la hom'o'j dev'as atend'i antaŭ la pan'butik'o'j, por ricev'i si'a'n mal'grand'a'n porci'o'n, kaj mult'a'j ricev'as neni'o'n. El'ĉerp'iĝ'o kaj mal'san'o far'as grand'a'n mort'rikolt'o'n.
Ordinar'e ĉiu'semajn'e mort'is 1 100 hom'o'j; sed nun la Parizaj mort'list'o'j vid'ig'as ĉiu'n semajn'o'n 4–5 000. Do ĉiu'tag'e okaz'as ĉirkaŭ 400 ne'natur'a'j mort'o'j t. e. mort'ig'o'j. Kvankam la mort'ig'ant'o ne est'is apart'a individu'o, sed io ne'person'a, nom'e la milit'o, ili est'is tamen mort'ig'o'j. Kiu est'is respond'ec'a? Ĉu ebl'e tiu'j parlament'a'j fanfaron'ul'o'j, kiu'j patos'e deklar'is — kiel Girardin far'is en la kun'sid'o de la 15-a de juli'o — ke ili ”pren'as sur si'n rilat'e al la histori'o la respond'ec'o'n de la milit'o”? Ĉu la ŝultr'o'j de hom'o pov'as est'i sufiĉ'e fort'a'j, por port'i tia'n krim'ŝarĝ'o'n? Cert'e ne. Kaj post'e ĉiu'j forges'as, ke la fanfaron'ul'o'j'n ili dev'us ig'i respond'ec'a'j. Iu'n tag'o'n — est'is ĉirkaŭ la 20-a de januar'o — Friedrich, re'ven'int'e de rond'ir'o en la urb'o, en'ir'is mi'a'n ĉambr'o'n kun ekscit'it'a mien'o.
”Re'pren'u vi'a'n tag'libr'o'n, mi'a fervor'a histori'ist'in'o!” li dir'is.
”Hodiaŭ est'os grav'a en'skrib'aĵ'o.” Kaj li si'n ĵet'is sur seĝ'o'n.
”Kiu'n el mi'a'j kajer'o'j?” mi demand'is. ”Ĉu la protokol'o'n pri pac'o?”
Friedrich ne'is per la kap'o: ”Ho, tut'e ne ankoraŭ! La nun'a milit'o est'as tro grav'a, por ke ĝi ne est'u sekv'ot'a de ali'a'j. Ĉe la venk'it'o'j ĝi far'is tia'n dis'sem'o'n de mal'am'o kaj venĝ'em'o, ke neces'e sekv'os rikolt'o de batal'o'j; kaj ali'flank'e ĝi kaŭz'is por la venk'int'o tiel grand'a'j'n sukces'o'j'n, ke tie okaz'os sam'e grand'a rikolt'o de milit'a fier'o.”
”Kio tiel grav'a do okaz'is?”
”Reĝ'o Wilhelm est'as proklam'it'a en Versailles german'a imperi'estr'o. Est'as nun unu German'uj'o — unu'ig'it'a imperi'o kaj potenc'a regn'o. Mal'ferm'iĝ'as nov'a ĉapitr'o en la tiel nom'it'a mond'histori'o. Kaj vi pov'as imag'i, kiom en ĉi tiu imperi'o, el milit'o nask'it'a, ĉi tiu rezult'o est'os honor'at'a. De nun est'os la du plej progres'int'a'j civiliz'it'a'j land'o'j de la kontinent'o, kiu'j daŭr'ig'os la milit'a'n spirit'o'n — unu por re'pag'i la ricev'it'a'n bat'o'n, la ali'a por konserv'i la akir'it'a'n potenc'o'n; ĉi tie pro mal'am'o, tie pro am'o; ĉi tie pro venĝ'em'o, tie pro dank'em'o — tut'e sam'e: Vi nur ferm'u vi'a'n pac'a'n protokol'o'n — por long'a temp'o ni rest'os sub la sang'a kaj fer'a sign'o de Mars'o.”
”German'a imperi'estr'o!” mi kri'is — ”tio est'as ver'e grandioz'a”. Kaj mi pet'is detal'o'j'n pri tiu okaz'int'aĵ'o.
”Tamen, Friedrich, mi dev'as ĝoj'i pri ĉi tiu sci'ig'o. La tut'a batal'ad'o ne est'is do van'a, se nask'iĝ'is el ĝi nov'a grand'a imperi'o.”
”Sed de la franc'a vid'punkt'o du'obl'e van'a ... Kaj cert'e ni ambaŭ hav'us la rajt'o'n rigard'i tiu'n ĉi milit'o'n ne nur de unu flank'o — de la german'a. Ne nur kiel hom'o'j, eĉ laŭ pli mal'vast'a naci'a kompren'o, ni est'us rajt'ig'it'a'j bedaŭr'i la sukces'o'j'n de ni'a'j mal'amik'o'j kaj venk'int'o'j de 1866. Tamen, mi konsent'as kun vi, ke la efektiv'ig'it'a unu'iĝ'o de la dis'pec'ig'it'a German'uj'o est'as bel'a fakt'o, ke tia komplez'em'o de la ceter'a'j german'a'j princ'o'j, prezent'i la imperi'estr'a'n kron'o'n al la mal'jun'a venk'int'o, hav'as i'o'n entuziasm'ig'a'n, admir'ind'a'n. Est'as nur domaĝ'e, ke tiu unu'iĝ'o ne rezult'is el pac'a, sed el milit'a klopod'o. Ĉu do, se Napoleono, la 19-an de juli'o, ne est'us for'send'int'a la milit'a'n deklar'o'n, la german'o'j ne est'us hav'int'a'j sufiĉ'e da patriot'ism'o, da fort'o, da unu'ec'o por per si mem efektiv'ig'i tio'n, pri kio ili de nun est'os tiel fier'a'j, nom'e est'i ”unu'anim'a popol'o de frat'o'j”? De nun ili ĝoj'eg'os — la dezir'o de la poet'o est'as plen'um'it'a. — Ke antaŭ nur kvar jar'o'j ili est'is mal'pac'iĝ'int'a'j, ke por la hannoveranoj, la saksoj, la frankfurt'an'o'j, la nassauanoj ne ekzist'is pli mal'am'at'a nom'o ol tiu de ”prus'o” — tio feliĉ'e de nun est'os forges'it'a. Sed tie ĉi la mal'am'o al la german'o'j pli'grand'iĝ'os!”
Mi ek'trem'is.
”La nur'a vort'o mal'am'o,” mi dir'is — ”Est'as de vi mal'ben'at'a? Vi est'as prav'a. Tiel long'e kiel tiu sent'o ne far'iĝ'os sen'honor'a kaj sen'rajt'a, ankaŭ ne est'os human'a hom'ar'o. La religi'a mal'am'o est'as venk'it'a, sed la naci'a mal'am'o form'as ankoraŭ part'o'n de la civil'a eduk'ad'o. Kaj tamen est'as en la mond'o nur unu nobl'ig'a, feliĉ'ig'a sent'o — t. e.
la am'o. Ĉu ne est'as ver'e, Mart'a, ke pri tio ni pov'as i'o'n rakont'i?”
Mi apog'is mi'a'n kap'o'n al li'a ŝultr'o kaj rigard'is li'n, dum li kares'e for'ig'is mi'a'j'n har'o'j'n de mi'a frunt'o.
”Ni sci'as,” li daŭr'ig'is, ”kiel dolĉ'a tio est'as, kiam en la kor'o kuŝ'as tiom da am'o — unu por la ali'a, por ni'a'j id'o'j, por ĉiu'j frat'o'j de la grand'a hom'a famili'o, al kiu'j oni tiel volont'e, tiel volont'eg'e ŝpar'us la minac'ant'a'n sufer'o'n — Sed ili ne vol'as.”
”Ne, Friedrich — tiel ampleks'a ne est'as mi'a kor'o. Mi ne kapabl'as am'i ĉiu'j'n mal'am'ant'o'j'n.”
”Sed tamen kompat'i, ĉu ne?”
Tia'manier'e ni long'temp'e inter'parol'is. Mi tio'n ankoraŭ nun tre preciz'e re'memor'as, ĉar mi tiam oft'e en'skrib'is en la ruĝ'a'j'n kajer'o'j'n ne nur la milit'a'j'n okaz'int'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ fragment'o'j'n de konversaci'o'j al ili rilat'ant'a'j. La sam'a'n tag'o'n ni ankaŭ pri'parol'is la est'ont'ec'o'n: Parizo dev'os kapitulac'i, la milit'o fin'iĝ'os kaj tiam ni pov'os de'nov'e est'i feliĉ'a'j kun bon'a konscienc'o. Sam'temp'e ni ekzamen'is la garanti'o'j'n de ni'a feliĉ'o. Dum la ok jar'a'j de ni'a ge'edz'iĝ'a viv'o est'is eĉ ne unu mal'afabl'a vort'o — mult'o'n ni kun'e est'is sufer'int'a'j kaj ĝu'int'a'j — ver'e, ni'a am'o, ni'a unu'ec'o est'is tiel fortik'a, ke ĝi'a mal'pli'fort'iĝ'o ne est'is tim'ot'a. Kontraŭ'e! — ni nur pli kaj pli intim'e kun'iĝ'os — ĉiu nov'a komun'a spert'o far'iĝ'os nov'a lig'il'o. Far'iĝ'int'e par'o de blank'har'a'j ge'mal'jun'ul'o'j — kun kia ĝoj'o ni tiam pov'os re'memor'i la feliĉ'a'n est'int'ec'o'n, kia or'e mild'a viv'vesper'o est'as ankoraŭ antaŭ ni! ...
Tiu'n bild'o'n de la feliĉ'a mal'jun'a par'o, kiu ni est'ont'e est'os, mi tiel oft'e kaj tiel viv'plen'e est'is prezent'int'a al mi, ke ĝi tut'e klar'e si'n impres'is en mi'a'n spirit'o'n kaj eĉ re'aper'is en mi'a'j sonĝ'o'j kvazaŭ ver'a okaz'int'aĵ'o. Kun divers'a'j detal'o'j: Friedrich kun velur'a ĉap'et'o kaj ĝarden'tond'il'o ... mi ne sci'as kial, ĉar li neniam montr'is iu'n em'o'n al ĝarden'ist'a okup'o, kaj dom'a'n ĉap'et'o'n li neniam sur'hav'is — mi kun tre plaĉ'em'e sur'met'it'a nigr'a punt'a tuk'o sur la arĝent'blank'a'j har'o'j, kaj kiel ĉirkaŭ'aĵ'o park'lok'o varm'e lum'ig'it'a de mal'lev'iĝ'ant'a somer'sun'o; krom tio, rid'et'ant'e inter'ŝanĝ'it'a'j am'a'j rigard'o'j kaj parol'o'j: ”Ĉu vi memor'as? ... tiam, kiam —”
Am'at'a buŝ'o iam solen'e ordon'is al mi laŭ'vort'e: ”Se mi mort'os pli fru'e ol vi, pren'u sur vi'n mi'a'n task'o'n, labor'u por la pac'a afer'o.” — Se mi ne est'us ricev'int'a tiu'n dev'ig'a'n ordon'o'n, mi neniam hav'us la kuraĝ'o'n tiel sen'indulg'e re'mal'ferm'i la dolor'a'j'n vund'o'j'n de mi'a'j re'memor'o'j.
Mi nun al'ven'is al okaz'int'aĵ'o, kiu'n mi vol'as raport'i, sed ne pri'skrib'i.
Ne, mi tut'e ne kapabl'as ĝi'n pri'skrib'i!
Mi prov'is tio'n far'i: dek du'on'e sur'skrib'it'a'j, dis'ŝir'it'a'j paper'foli'o'j kuŝ'as sur la plank'o apud mi'a skrib'o'tabl'o — kor'spasm'o mi'n kapt'is — la pens'o'j halt'is aŭ sovaĝ'e rond'ir'is en mi'a cerb'o — mi est'is dev'ig'it'a for'ĵet'i la plum'o'n kaj plor'ĝem'i mal'dolĉ'e, fort'eg'e, plend'e, kiel infan'o.
Nun, post kelk'a'j hor'o'j, mi daŭr'ig'as mi'a'n task'o'n. Sed mi nepr'e dev'as rezign'i la pri'skrib'o'n de la detal'o'j de la okaz'aĵ'o, la kon'ig'o'n de tio, kio'n mi sent'is pri ĝi.
La fakt'o sufiĉ'as.
Friedrich, mi'a unik'a! — pro leter'o el Berlino, trov'it'a en li'a poŝ'o, est'is suspekt'it'a de spion'ad'o ... ĉirkaŭ'it'a de fanatik'a rot'o: ”à mort — à mort le Prussien!” — tren'it'a antaŭ tribunal'o'n de patriot'o'j — — kaj la 1-an de februar'o 1871 laŭ milit'a juĝ'o — — — mort'paf'it'a.
Epilog'o 1889 K iam mi re'konsci'iĝ'is, la pac'o est'is far'it'a — la komun'um'a milit'o fin'it'a. Dum monat'o'j mi viv'is en mal'san'o — fleg'at'a de mi'a fidel'a sinjor'in'o Anna — ne sci'ant'e, ke mi viv'as. Kaj kia mal'san'o ĝi est'is, mi eĉ hodiaŭ ne sci'as. Mi'a'j amik'o'j dolĉ'anim'e ĝi'n nom'is tif'o; sed mi kred'as, ke ĝi est'is simpl'e frenez'ec'o.
Tut'e konfuz'e mi memor'as, ke en la last'a temp'o mi'a spirit'o est'is plen'a de krak'ant'a'j paf'ad'o'j kaj flam'ant'a'j fajr'o'j; ver'ŝajn'e kun'miks'iĝ'is en mi'a imag'o la propr'a'j fantazi'o'j kun la en mi'a ĉe'est'o pri'parol'it'a'j real'a'j okaz'int'aĵ'o'j, nom'e la batal'o'j inter la versaillesanoj kaj la komun'um'ist'o'j, la brul'ig'o de la pétroleuses.
Ke mi, kiam mi re'akir'is mi'a'n prudent'o'n kaj kun ĝi ankaŭ la kompren'o'n de mi'a mal'feliĉ'o, ne atenc'is mi'a'n viv'o'n, aŭ ke la dolor'o mi'n ne mort'ig'is, okaz'is pro la posed'o de mi'a'j infan'o'j.
Per ili mi kapabl'is, por ili mi dev'is viv'i. Jam antaŭ mi'a mal'san'o — la tag'o'n mem de la terur'aĵ'o — Rudolf sav'is mi'a'n viv'o'n. Laŭt'e ĝem'ant'e mi est'is fal'int'a sur'genu'e, ripet'ant'e: ”Mort'i mort'i! ... Mi dev'as mort'i!” Tiam du brak'o'j mi'n ĉirkaŭ'pren'is kaj pet'eg'ant'a, dolor'e serioz'a, mir'ind'e am'ind'a knab'a vizaĝ'o mi'n rigard'is: ”Patr'in'o!”
Ĝis nun mi'a knab'et'o mi'n neniam ali'e nom'is ol ”pa'nj'o”. Ke en ĉi tiu moment'o, la unu'a'n foj'o'n — li uz'is la vort'o'n patr'in'o, tio dir'is al mi en tri silab'o'j: ”Vi ne est'as sol'a — vi hav'as fil'o'n, kiu part'o'pren'as en vi'a sufer'o — kiu vi'n am'as kaj honor'as pli ol ĉiu'n, kiu hav'as neniu'n en la mond'o ol vi'n — ne for'las'u vi'a'n infan'o'n, patr'in'o!”
Mi prem'is la kar'ul'o'n sur mi'a'n kor'o'n; — kaj por montr'i al li, ke mi kompren'is, mi ankaŭ balbut'is: ”Mi'a fil'o, mi'a fil'o!”
Sam'temp'e mi re'memor'is mi'a'n fil'in'o'n — li'a'n fil'in'o'n, kaj firm'e mi decid'is viv'i.
Sed la sufer'o est'is tro ne'toler'ebl'a: mi'n ĉirkaŭ'is spirit'a nokt'o. Kaj ne nur tiu'n foj'o'n.
En la daŭr'o de la jar'o'j — en pli kaj pli long'a'j inter'temp'o'j — mi kelk'foj'e re'fal'is en melankoli'o'n, pri kiu, post re'san'iĝ'o, mi ne konserv'is memor'o'n. Nun, de'post kelk'a'j jar'o'j, mi est'as tut'e liber'a de ĝi. T. e. liber'a de la sen'konsci'a melankoli'o, sed ne de konsci'a'j atak'o'j de plej mal'dolĉ'a ĉagren'o. Dek'ok jar'o'j pas'is de'post la 1-a de februar'o 1871, sed la profund'a'n koler'sent'o'n kaj la funebr'o'n, kiu'j'n inspir'is al mi la tragedi'o de tiu tag'o, neni'u temp'o — eĉ se mi viv'us cent jar'o'j'n — pov'os iam for'ig'i. Kvankam dum la last'a temp'o la tag'o'j far'iĝ'as pli oft'a'j, kiam, okup'at'a per la est'ant'a'j far'o'j, mi ne pens'as pri la est'int'a mal'feliĉ'o, kiam mi tiel vigl'e part'o'pren'as en la amuz'o'j de mi'a'j infan'o'j, ke mi'n ankoraŭ plen'ig'as kvazaŭ viv'o'ĝoj'o, tamen ne pas'as eĉ unu nokt'o, en kiu mi'n ne turment'as mi'a mizer'o. Tio est'as ja tre strang'a, kaj ĝi'n kompren'os nur tiu'j, kiu'j spert'is i'o'n simil'a'n, kaj mi nur mal'facil'e tio'n pov'as pri'skrib'i. Ĝi montr'as kvazaŭ du'obl'a'n viv'o'n de la anim'o. Eĉ kiam la unu'a konsci'o en mal'dorm'a stat'o est'as tiel reg'at'a de la afer'o'j de la ekster'a mond'o, ke ĝi moment'e forges'as , ekzist'as en la profund'o de mi'a person'ec'o ankoraŭ du'a konsci'o, kiu konserv'as tiu'n dolor'a'n re'memor'o'n je la sam'a, fidel'a ĉagren'o, kaj ĉi tiu eg'o — kiam la ali'a dorm'as — far'iĝ'as ag'em'a, kvazaŭ vigl'ig'ant'e la ali'a'n, por al ĝi komunik'i si'a'n sufer'o'n. Ĉiu'nokt'e — ver'ŝajn'e je la sam'a hor'o — mi vek'iĝ'as kun ne'dir'ebl'a ĉagren'o ... La kor'o spasm'e kun'tir'iĝ'as, kaj mi sent'as, kvazaŭ mi dev'us plor'eg'i, mizer'e ĝem'i. Tio daŭr'as kelk'a'j'n sekund'o'j'n, la vek'iĝ'int'a eg'o, ne ankoraŭ sci'ant'e, kial tiu mal'feliĉ'a ali'a est'as tiel mal'feliĉ'a ... La sekv'ant'a stadi'o est'as mond'ampleks'a kompat'o, kiu simpati'plen'e ek'ĝem'as: ”Ho, vi kompat'ind'a'j hom'o'j!” Tiam mi vid'as fantom'o'j'n kri'ant'a'j'n kaj fal'ant'a'j'n pro hajl'o de mort'paf'o'j — kaj nur nun mi re'memor'as, ke ankaŭ mi'a plej'am'at'o tia'manier'e fal'is, mort'is ...
Sed en sonĝ'o, strang'e: mi neni'o'n memor'as pri mi'a perd'o.
Tiam oft'e okaz'as, ke mi parol'as kun Friedrich kaj rilat'as kun li, kvazaŭ li est'us ankoraŭ viv'ant'a. Tut'a'j scen'o'j el la pas'int'ec'o sed ne mal'gaj'a'j — est'as lud'at'a'j: la re'vid'o post Schlesvig-Holstein: la amuz'ad'o'j apud la lul'il'o de Silvi'a; ni'a'j pied'ir'ad'o'j sur la svis'a'j mont'o'j; ni'a'j stud'o'j en am'at'a'j libr'o'j kaj kelk'foj'e tiu scen'o en la lum'o de la vesper'a sun'o: mi'a blank'har'a edz'o de'tranĉ'ant'a la roz'branĉ'o'j'n per si'a ĝarden'tond'il'o — —”Ne ver'e,” li dir'as rid'et'ant'e, ”ni est'as feliĉ'a mal'jun'a par'o?” — — Mi'a'j'n funebr'a'j'n vest'o'j'n mi neniam de'met'is — eĉ ne en la edz'iĝ'a tag'o de mi'a fil'o. Kiu am'is tia'n vir'o'n, li'n posed'is kaj perd'is — perd'is tiel kruel'eg'e — dev'as hav'i am'o'n pli fort'a'n ol la mort'o kaj ve'n ̧senton, kiu ne kapabl'as mal'varm'iĝ'i.
Sed kiu'n atak'as tiu koler'o? Al kiu mi pov'as venĝ'i la ofend'o'n? La hom'o'j, kiu'j far'is la mal'bon'ag'o'n, ne est'as kulp'a'j. La sol'a kulp'ul'o est'as la milit'a spirit'o, kaj nur kontraŭ ĝi mi pov'us direkt'i mi'a'n — tro mal'fort'a'n — persekut'ad'o'n.
Mi'a fil'o Rudolf kun'sent'as kun mi'a'j opini'o'j — kio kompren'ebl'e ne mal'help'as li'n ĉiu'jar'e part'o'pren'i la milit'ist'a'j'n ekzerc'o'j'n, nek mal'help'os li'n marŝ'i al la land'lim'o, se morgaŭ okaz'os la eŭrop'a milit'eg'o ni'n minac'ant'a. Kaj tiam mi ebl'e ankoraŭ unu foj'o'n vid'os, kiel mi'a plej kar'a trezor'o en la mond'a est'os ofer'at'a al Moloĥ — kiel la am'ben'it'a hejm'o, en kiu mi'a mal'jun'aĝ'o trov'us ripoz'o'n kaj pac'o'n, est'os detru'at'a.
Ĉu mi dev'os ankoraŭ tio'n sufer'i kaj tiam far'iĝ'i por ĉiam frenez'a, aŭ ĉu mi vid'os la triumf'o'n de la just'ec'o kaj de la human'ec'o, kiu nun'temp'e tiel serioz'e prov'as efektiv'iĝ'i per mult'obl'a'j inter'lig'o'j kaj en ĉiu'j klas'o'j de la popol'o'j?
La ruĝ'a'j kajer'o'j — mi'a tag'libr'o — ne en'hav'as plu'a'j'n en'skrib'aĵ'o'j'n. Sub la dat'o'n de la 1-a de februar'o 1871 mi met'is grand'a'n kruc'o'n, kaj ĝi fin'is mi'a'n biografi'o'n. Nur la tiel nom'it'a protokol'o — blu'a kajer'o — kiu'n Friedrich komenc'is kun mi, kaj en kiu'n ni en'skrib'is la faz'o'j'n de la pac'a mov'ad'o, de tiam pli'riĉ'iĝ'is je kelk'a'j not'o'j.
Dum la unu'a'j jar'o'j, kiu'j sekv'is la german'a-franc'a'n milit'o'n eĉ se mi est'us est'int'a tut'e san'a — mi ne est'us hav'int'a iu'n okaz'o'n por not'i eĉ unu pac'a'n demonstraci'o'n. La du plej influ'a'j naci'o'j de la kontinent'o hav'is milit'a'j'n em'o'j'n: unu, ĉar ĝi est'is fier'a pri si'a'j venk'o'j, la ali'a ĉar ĝi sopir'is al ven'ont'a venĝ'o. Iom post iom tiu'j sent'o'j kviet'ig'is. Ĉi'flank'e de Rejn'o la statu'o'j de ”Germania” est'is nun mal'pli aplaŭd'at'a'j, kaj trans'e tiu'j de la urb'o Strassburg ornam'at'a'j per mal'pli da funebr'a'j krep'o'j. Post dek jar'o'j, la voĉ'o'j de la pac'am'ant'o'j pov'is de'nov'e far'iĝ'i aŭd'ebl'a'j. Bluntschli, la fam'a leĝ'ist'o de inter'popol'a rajt'o — la sam'a, kun kiu mi'a perd'it'o est'is inter'rilat'int'a — kolekt'is la opini'o'j'n de la divers'a'j alt'rang'ul'o'j kaj reg'ist'ar'o'j pri pac'o inter popol'o'j. Tiam oni aŭd'is ankaŭ la kon'at'a'n dir'o'n de Moltke, la silent'em'a ”el'pens'ant'o de batal'o'j”: ”La ĉiam'a pac'o est'as rev'o — kaj eĉ ne bel'a rev'o.”
”Nu, se Lut'her demand'us la pap'o'n, kio'n li pens'as pri dis'iĝ'o de Romo, sen'dub'e la respond'o ankaŭ ne est'us favor'a al la reformaci'o.” Tio'n mi tiam skrib'is apud la vort'o'j de Moltke en la blu'a'n kajer'o'n.
Hodiaŭ preskaŭ ne ekzist'as hom'o ne hav'ant'a tia'n rev'o'n, aŭ ne konsent'ant'a pri ĝi'a bel'ec'o. Kaj ekzist'as ankaŭ mal'dorm'ant'o'j, kiu'j dezir'os vek'i la hom'ar'o'n el la long'a dorm'o de barbar'ec'o kaj energi'e, cel'konsci'e ar'iĝ'as por star'ig'i la blank'a'n standard'o'n. Ili'a batal'kri'o est'as: ”Milit'o al la milit'o,” ili'a signal'vort'o — la sol'a vort'o kapabl'a sav'i Eŭrop'o'n si'n detru'ant'a per la arm'ad'o'j — est'as: ”For la batal'il'o'j'n!” Ĉiu'lok'e — en Angl'uj'o kaj Franc'uj'o, en Ital'uj'o, en la nord'a'j land'o'j, en German'uj'o, en Svis'uj'o, en Amerik'o — form'iĝ'is unu'iĝ'o'j, kies cel'o est'as per dev'ig'a prem'o de la popol'a vol'o admon'i la reg'ist'ar'o'j'n, ke ili trans'met'u si'a'j'n est'ont'a'j'n disput'o'j'n al inter'naci'a arbitraci'a tribunal'o — de ili mem rajt'ig'it'a — por ke tia'manier'e unu'foj'e por ĉiam ili per rajt'o anstataŭ'u krud'a'n per'fort'o'n. Ke tio ne est'as rev'o, ne fantazi'aĵ'o, pruv'as la fakt'o'j: Alabam'o, la Insul'o'j Karolin'a'j kaj kelk'a'j ali'a'j ”demand'o'j”
est'as tia'manier'e solv'it'a'j. Kaj ne est'as nur hom'o'j sen potenc'o kaj rang'o — kiel iam la mal'riĉ'a forĝ'ist'o — kiu'j nun kun'iĝ'as por ĉi tiu pac'a labor'o, ne: parlament'an'o'j, episkop'o'j, scienc'ist'o'j, senat'an'o'j, ministr'o'j trov'iĝ'as sur la list'o'j, ankaŭ tiu parti'o, kiu jam hav'as kelk'a'j'n milion'o'j'n da an'o'j, la parti'o de la labor'ist'o'j, de la popol'o, en kies program'o trov'iĝ'as inter ali'a'j grav'a'j postul'o'j la popol'a pac'o. — Ĉio'n ĉi mi sci'as (la pli'mult'o pri tio ne sci'iĝ'as), ĉar mi daŭr'ig'is rilat'i kun la person'o'j, kun kiu'j Friedrich est'is kon'at'iĝ'int'a, por serv'i si'a'n alt'a'n cel'o'n. Kio'n mi ek'kon'is per ili pri la sukces'o'j kaj plan'o'j de la pac'a'j societ'o'j, mi fidel'e kaj preciz'e en'skrib'is en la ”protokol'o'n”.
La last'a el tiu'j en'skrib'o'j est'as jen'a leter'o, kiu'n skrib'is al mi, respond'e al mi'a demand'o, la prezid'ant'o de la lig'o, kies ĉef'a sid'ej'o est'as en Londono.
Inter'naci'a arbitraci'a kaj pac'a lig'o London 41, Outer Templ'e, juli'o 1889 Tre estim'at'a sinjor'in'o, vi far'is al mi la honor'o'n postul'i de mi detal'o'j'n pri la nun'a stat'o de la grav'a afer'o, al kiu vi dediĉ'is vi'a'n viv'o'n. Jen mi'a respond'o: Ebl'e neniam en la mond'a histori'o, la pac'a demand'o est'is tiom promes'ant'a. Ŝajn'as, ke fin'e la long'a nokt'o de mort'ig'o kaj ruin'ig'o fin'iĝ'as; kaj ni, kiu'j star'as sur la supr'o de la hom'ar'o, opini'as, ke ni vid'as la unu'a'j'n radi'o'j'n de la tag'iĝ'o de la ĉiel'a regn'o sur la ter'o. Oni pov'as mir'i, ke ni tio'n asert'as en moment'o, kiam ekzist'as, pli ol iam ajn, tiom da arm'it'a'j hom'o'j kaj tiel terur'a'j detru'il'o'j por ili'a mal'ben'it'a far'o: — sed kiam la afer'o'j est'as plej mal'bon'a'j, tiam ili komenc'as pli'bon'iĝ'i. Efektiv'e la ruin'o'j mem, kiu'j'n post'las'as tiu'j arme'o'j, nask'as ĝeneral'a'n konstern'o'n; kaj baldaŭ la prem'eg'it'a popol'o'j lev'iĝ'os kaj unu'voĉ'e dir'os al si'a'j reg'ant'o'j: ”Sav'u ni'n; sav'u ni'a'j'n infan'o'j'n de la mal'sat'o, kiu ni'n atend'as, se tiu'j afer'o'j ne ĉes'as; — sav'u la civiliz'o'n kaj ĉiu'j'n triumf'o'j'n, kiu'j'n saĝ'a'j kaj grand'a'j hom'o'j plen'um'is je ĝi'a nom'o; sav'u la mond'o'n de re'ir'o al barbar'ec'o, rab'o kaj terur'o.”
”Kiu'j antaŭ'sign'o'j,” vi demand'as, ”est'as vid'ebl'a'j per ĉi tiu al'ven'o de pli hel'a tag'o?” Nu permes'u, ke mi respond'e demand'u vi'n, ĉu la ĵus en Parizo okaz'int'a kun'ven'o de reprezent'ant'o'j de cent societ'o'j por la deklar'o de inter'naci'a inter'konsent'o, por la anstataŭ'o de stat'o per'fort'a kaj mal'just'a per lojal'a kaj just'a, ne est'as okaz'int'aĵ'o sen kompar'o en histori'o? Ĉu ni ne vid'is, en tiu okaz'o, hom'o'j'n el mult'a'j land'o'j kun'ven'i por entuziasm'e kaj unu'anim'e el'labor'i praktik'a'j'n plan'o'j'n por tiu grand'a cel'o? Ĉu ni ne la unu'a'n foj'o'n vid'is kongres'o'n de reprezent'ant'o'j de parlament'o'j de liber'a'j ŝtat'o'j, kiu'j fervor'e si'n deklar'is por kontrakt'o'j sub'skrib'it'a'j de ĉiu'j civiliz'it'a'j ŝtat'o'j, per kiu'j ili si'n dev'ig'as trans'met'i si'a'j'n mal'konsent'o'j'n por decid'o al arbitraci'a tribunal'o, anstataŭ rifuĝ'i al amas'a mort'ig'o?
Plu'e, tiu'j ĉi reprezent'ant'o'j promes'is kun'ven'i ĉiu'jar'e en eŭrop'a urb'o por ekzamen'i ĉiu'n okaz'int'aĵ'o'n, kiu pov'us kaŭz'i mal'kompren'iĝ'o'j'n aŭ konflikt'o'j'n, kaj por uz'i si'a'n influ'o'n ĉe la reg'ist'ar'o'j, por efektiv'ig'i just'a'j'n kaj pac'a'j'n solv'o'j'n. Cert'e, la plej hard'it'a pesimist'o dev'as konsent'i, ke tiu'j est'as antaŭ'sign'o'j de est'ont'ec'o, kiam milit'o est'os konsider'at'a kiel la plej mal'saĝ'a kaj la plej krim'a hom'a ag'o.
Akcept'u, tre estim'at'a sinjor'in'o, la esprim'o'n de ni'a alt'eg'a respekt'o. Sincer'e vi'a, Hodgson Pratt La inter'parlament'a konferenc'o, kiu'n alud'as Hodgson Pratt — la unu'a simil'a kun'ven'o en histori'o — est'is prezid'at'a de Jules Sim'o'n. Jen fragment'o el li'a mal'ferm'a parol'ad'o: ”Mi ĝoj'as vid'i en ĉi tiu lok'o la rajt'ig'it'a'j'n deleg'it'o'j'n de la divers'naci'a'j pac'am'ant'o'j. Cert'a nombr'o ĉe'est'as. Mi vol'us, ke ili est'u pli nombr'a'j, aŭ mi vol'us ankaŭ, ke ili est'u mal'pli nombr'a'j, sed ke ĉi tiu kongres'o est'u ne laŭ'vol'a, sed oficial'a, diplomat'a kongres'o. Kio'n ni ne pov'as efektiv'ig'i per leĝ'a dev'ig'o, tio'n ni tamen pov'as efik'e help'i. Kiel reprezent'ant'o'j de la divers'a'j ŝtat'o'j ni pov'as uz'i la plej fort'a'n ekzist'ant'a'n potenc'o'n — nom'e la potenc'o'n al ni trans'don'it'a'n de ni'a'j elekt'int'o'j.
Vi dev'as tio'n sci'i, sinjor'o'j, la pli'mult'o el ni'a'j sam'land'an'o'j est'as pac'am'ant'o'j. Permes'u do, ke, konsent'e kun la franc'o'j, mi kor'eg'e dezir'u al vi bon'ven'o'n ktp.”
La ĉe'est'ant'a'j konferenc'an'o'j de la dan'a, hispan'a kaj ital'a parlament'o'j decid'is prezent'i al si'a'j reg'ist'ar'o'j en la proksim'a'j kun'sid'o'j la propon'o'n star'ig'i inter'naci'a'j'n arbitraci'a'j'n tribunal'o'j'n. La proksim'a inter'parlament'a konferenc'o okaz'os en juli'o 1890 en Londono.
Ankaŭ princ'a manifest'o trov'iĝ'as en la blu'a kajer'o — datum'it'a: mart'o'n 1888 — manifest'o, en kiu fin'e — romp'ant'e la tradici'o'n — aper'as pac'a spirit'o anstataŭ mal'pac'a. Sed la nobl'ul'o, kiu dir'is tiu'j'n vort'o'j'n al si'a popol'o, la mort'ant'o, kiu el'uz'is si'a'j'n last'a'j'n fort'o'j'n, kapt'ant'e la sceptr'o'n, kiu'n li intenc'is man'uz'i, kvazaŭ ĝi est'us palm'branĉ'o — tiu nobl'ul'o sen'potenc'e rest'is katen'it'a sur si'a dolor'lit'o, kaj tre baldaŭ ĉio est'is pas'int'a ...
Ĉu li'a post'e'ul'o — la entuziasm'ul'o, kiu cel'as al grand'a'j ag'o'j — interes'iĝ'os pri la pac'a ideal'o? ? Neni'o est'as ne'ebl'a.
Kun tiu'j ĉi vort'o'j hodiaŭ maten'e Rudolf en'ir'is mi'a'n ĉambr'o'n. Nom'e post'morgaŭ — la 30-an de juli'o 1889 — est'os la bapt'o'tag'o de li'a unu'e'nask'it'a fil'o. ”Ne, mi'a fil'o,” mi respond'is.
”Sed pri'pens'u: en tia ĝoj'a fest'o vi ne pov'os est'i mal'ĝoj'a — kial do konserv'i la ekster'a'n sign'o'n de funebr'o?”
”Vi ja ne est'as superstiĉ'a por tim'i, ke la nigr'a vest'o de la av'in'o al'port'os mal'feliĉ'o'n al la nep'o.”
” Cert'e ne — sed ĝi ne akord'iĝ'as kun la ĉirkaŭ'ant'a gaj'ec'o.
Ĉu vi far'is ĵur'o'n?”
”Ne, ĝi est'as nur firm'a decid'o. Sed decid'o, kiu rilat'as al tia re'memor'o — vi sci'as, kio'n mi opini'as — hav'as la ne'romp'ebl'ec'o'n de ĵur'o.”
Mi'a fil'o klin'is la kap'o'n kaj ne plu insist'is.
”Mi mal'help'is vi'a'n okup'o'n ... Ĉu vi skrib'as?”
”Jes — mi'a'n biografi'o'n. Dank’al Di'o mi fin'is. Tio est'is la last'a ĉapitr'o. —”
”Kiel vi pov'as skrib'i la fin'o'n de vi'a rakont'o? Vi ja ankoraŭ viv'as — kaj viv'os ankoraŭ mult'a'j'n feliĉ'a'j'n jar'o'j'n inter ni. Patr'in'o! per la nask'iĝ'o de mi'a et'a Friedrich, kiu'n mi eduk'os, por ke li ador'u si'a'n av'in'o'n, komenc'iĝ'is ja por vi nov'a ĉapitr'o.”
”Vi est'as bon'a infan'o, mi'a Rudolf. Mi est'us sen'dank'a, se mi ne sent'us pro vi fier'o'n kaj ĝoj'o'n ... kaj tut'e sam'a'n ĝoj'o'n far'as al mi mi'a — li'a ĉarm'a Silvi'a: jes, mi ir'as renkont'e al ben'it'a mal'jun'ec'o. Mild'a vesper'o — sed la histori'o de la tag'o est'as fin'it'a, kiam la sun'o sub'ir'is, ĉu ne?”
Li respond'is nur per mut'a, kompat'a rigard'o.
”Jes, la vort'o ”fin'o” sub mi'a biografi'o est'as prav'ig'it'a. Kiam mi decid'is ĝi'n verk'i, mi sam'temp'e decid'is ĉes'ig'i mi'a'n verk'ad'o'n per la rakont'o de la 1-a de februar'o 1871. Nur kondiĉ'e, ke vi ankaŭ est'us for'ŝir'it'a de la milit'o, kio ja facil'e pov'us okaz'i — feliĉ'e vi ne est'is ankoraŭ sufiĉ'e aĝ'a por milit'serv'i en la temp'o de la Bosnia milit'o — nur je tiu kondiĉ'o mi est'us dev'ig'it'a daŭr'ig'i mi'a'n libr'o'n. Tamen, kia ĝi est'as, est'is sufiĉ'e dolor'e ĝi'n verk'i.”
”Kaj ankaŭ leg'i ...” rimark'ig'is Rudolf, foli'um'ant'e la manuskript'o'n.
”Tio'n mi esper'as. Se tiu dolor'o vek'os nur en kelk'a'j kor'o'j efik'a'n abomen'o'n kontraŭ la kaŭz'o de la ĉi tie pri'skrib'it'a mal'feliĉ'o, mi ne van'e mi'n mem est'os turment'int'a.”
”Sed ĉu vi klar'ig'is ĉiu'j'n flank'o'j'n de la demand'o, el'ĉerp'is ĉiu'j'n argument'o'j'n, analiz'is la intim'a'n natur'o'n de la milit'em'o, sufiĉ'e bon'e konstru'is la scienc'a'j'n fundament'o'j'n? Ĉu vi —.”
”Mi'a kar'ul'o, kio'n vi pens'as? Mi ja nur pov'is dir'i tio'n, kio okaz'is en mi'a viv'o — en la lim'o'j de mi'a'j person'a'j spert'o'j kaj sent'o'j. Ĉu mi klar'ig'is ĉiu'j'n flank'o'j'n de la demand'o? Cert'e ne! Kio'n mi — la riĉ'a, nobel'a sinjor'in'o — pov'as sci'i pri la sufer'o'j, kiu'j'n la milit'o al'port'as al la popol'amas'o'j? Kio'n mi sci'as pri la turment'o'j kaj mal'bon'a'j influ'o'j de la kazern'a viv'o? Kaj la scienc'a'j fundament'o'j? Kiel mi pov'us est'i spert'a pri ekonomi'a-social'a'j demand'o'j? Kaj est'as tiu'j ĉi — nur tiom mi sci'as — kiu'j fin'e kaŭz'as ĉiu'j'n ali'iĝ'o'j'n ... Tiu'j ĉi foli'o'j tut'e ne en'hav'as histori'o'n de la pas'int'a kaj est'ont'a popol'rajt'o — nur biografi'o'n.”
”Ĉu vi ne tim'as riproĉ'o'n? Oni rimark'as intenc'o'n, kaj —”
”Oni indign'as nur pri intenc'o diven'it'a, kiu'n la aŭtor'o ruz'e prov'is kaŝ'i. Sed mi'a intenc'o est'as tut'e mal'kaŝ'a — ĝi jam montr'iĝ'as per la tri vort'o'j sur la titol'a paĝ'o.”
Mi do est'as per mi'a'j infan'o'j ĉirkaŭ'it'a de bon'eg'a'j cirkonstanc'o'j. Rudolf, de'post ses jar'a'j posed'ant'o de la Dotzkya hered'aĵ'o kaj de'post kvar jar'o'j edz'iĝ'int'a kun Beatrix, nask'it'a Griesbach, al li destin'it'a de la infan'ec'o — la plej ĉarm'a est'ul'in'o imag'ebl'a — vid'as nun per la nask'iĝ'o de hered'ont'o si'a'n plej kor'a'n dezir'o'n plen'um'it'a. Resum'e: bril'a'j, envi'ind'a'j sort'o'j.
Tag'manĝ'o serv'it'a en la ĝarden'hal'o kun'ig'is la bapt'o'gast'o'j'n. La vitr'a'j pord'o'j est'is mal'ferm'it'a'j, kaj la aer'o de la dolĉ'eg'a somer'a post'tag'mez'o en'iĝ'is kun odor'o de roz'o'j.
Apud mi sid'is graf'in'o Lori Griesbach, la patr'in'o de Beatrix.
Ŝi est'as nun vidv'in'o. Ŝi'a edz'o fal'is dum la Bosnia milit'ir'o.
Ŝi ne tro ĉagren'ig'is pro la perd'o. Ŝi tut'e ne konstant'e si'n vest'as funebr'e. Mal'e, tiu'foj'e ŝi est'as vest'it'a per granat'ruĝ'a or'ŝtof'o kaj ornam'it'a per briliant'o'j. Ŝi rest'is sam'e supr'aĵ'a, kiel ŝi est'is en si'a jun'aĝ'o. Demand'o'j pri tualet'o, kelk'a'j franc'a'j kaj angl'a'j mod'a'j roman'o'j, societ'a babil'ad'o, tio ankoraŭ sufiĉ'as por plen'ig'i ŝi'a'n viv'o'n. Eĉ koket'ad'o'n ŝi ne tut'e for'ig'is. Cert'e, ŝi ne plu cel'as jun'ul'o'j'n; sed mal'jun'et'a'j vir'o'j en alt'a'j rang'o kaj ofic'o ne est'as ŝirm'it'a'j kontraŭ ŝi'a'j atak'o'j. Nun ŝajn'as al mi, ke ŝi elekt'is ministr'o'n ”Ja cert'e” kiel cel'objekt'o'n. Ceter'e li hav'as nun ali'a'n nom'o'n: ni nom'as li'n, laŭ nov'a de li elekt'it'a esprim'o ”ministr'o Ali'flank'e.”
”Mi dev'as i'o'n konfes'i al vi,” dir'is al mi Lori, kiam mi est'is trink'int'a kun ŝi je la san'o de la bapt'infan'o. ”Ĉe ĉi tiu solen'a okaz'o, bapt'int'e ni'a'n ambaŭ'flank'a'n nep'o'n, mi dev'as liber'ig'i mi'a'n konscienc'o'n pri io vi'n koncern'ant'a. Mi est'is serioz'e en'am'iĝ'int'a al vi'a edz'o.”
”Vi jam tre oft'e konfes'is tio'n al mi, kar'a Lori.”
”Sed li ĉiam rest'is tut'e indiferent'a.”
”Ankaŭ tio'n mi sci'as.”
”Vi do hav'is or'fidel'a'n edz'o'n, Mart'a! La sam'o'n mi ne pov'as dir'i pri mi'a. Sed tamen mi tre mal'ĝoj'is pro Griesbach. Nu, li ja mort'is glor'a'n mort'o'n, tio est'as por mi konsol'o ... Cert'e, est'as mal'ĝoj'a viv'o, la vidv'in'a, precip'e kiam oni mal'jun'iĝ'as ... Tiel long'e kiel oni hav'as ador'ant'o'j'n kaj am'ind'um'ant'o'j'n, la vidv'ec'o ne est'as sen ĉarm'o ... sed nun, mi vi'n cert'ig'as: en sol'ec'o oni far'iĝ'as tut'e melankoli'a ... Pri vi, est'as ali'a afer'o: Vi loĝ'as kun vi'a fil'o — sed mi tut'e ne dezir'as rest'i kun Beatrix ... Ceter'e ŝi ankaŭ tio'n ne postul'as: bo'patr'in'o en la hejm'o ne est'as dezir'ind'a, ĉar oni vol'as estr'i en la dom'o ... Kompren'ebl'e oni koler'as kontraŭ la serv'ist'ar'o; sed oni almenaŭ pov'as ordon'i al ili. Kred'u mi'n: mi tut'e ne est'us mal'inklin'a al nov'a edz'in'iĝ'o. Kompren'ebl'e, prudent'a edz'in'iĝ'o kun serioz'ul'o —”
”Ministr'o aŭ iu simil'a —” mi inter'romp'is rid'et'ant'e.
”Ho vi, ruz'ul'in'o — vi re'e mi'n kompren'as! Vi rigard'u tie'n; ĉu vi ne rimark'as, kiel Ton'i Delnitzky intim'e parol'as al vi'a Silvi'a? Tio est'as ja danĝer'a.”
”Ne grav'as! Ambaŭ inter'konsent'is sur'voj'e, re'ven'ant'e tie'n ĉi de la preĝ'ej'o. Silvi'a tio'n konfid'is al mi — morgaŭ la jun'ul'o pet'os de mi ŝi'a'n man'o'n.”
”Ĉu tio est'as ebl'a? Do mi pov'as gratul'i! Oni dir'as, ke tiu bel'a Ton'i iam est'is flirt'em'a bird'o ... sed tia'j ili ĉiu'j est'as — ne pov'as est'i ali'e, kaj se oni pri'pens'as, kiel profit'a edz'in'iĝ'o ĝi est'os ...”
”Tio'n mi'a Silvi'a ne pri'pens'is: ŝi am'as li'n.”
”Nu des pli bon'e — est'as bel'a al'don'o al la edz'in'iĝ'o.”
”Ĉu al'don'o? Tio est'as la tut'o de ĝi.”
Unu el la gast'o'j, iu r. k. i. eks'kolonel'o, frap'et'is si'a'n glas'o'n kaj, ho ve — tost'o! pens'is la pli'mult'o, inter'romp'ant'e si'a'j'n apart'a'j'n inter'parol'ad'o'j'n kaj kun ĝem'o'j si'n pret'ig'ant'e al aŭskult'ad'o de la orator'o. Est'is ver'e ĝem'ind'e: tri foj'o'j'n la mal'feliĉ'ul'o halt'is, kaj li'a'j el'dir'it'a'j dezir'o'j est'is sam'e mal'feliĉ'a'j. Li aprob'is la bapt'infan'o'n, ke li nask'iĝ'is en epok'o, en kiu la patr'uj'o baldaŭ bezon'os fil'o'j'n ... ”Li est'ont'e sam'e kiel li'a patr'in'a pra'patr'o, sam'e kiel li'a patr'a av'o man'uz'u la glav'o'n ... li mem nask'u mult'a'j'n fil'o'j'n, kiu'j si'a'flank'e far'os honor'o'n al la patr'o kaj al la pra'patr'o'j, kaj kiel tiom da patr'o'j mort'int'a'j sur la honor'kamp'o'j ... patr'o'j por la honor'o de la patr'o'land'o — de la patr'o'j kaj pra'patr'o'j venk'i aŭ resum'e: Viv'u Friedrich Dotzky!”
La glas'o'j tint'is, sed la parol'ad'o ne entuziasm'ig'is.
Ke ĉi tiu apenaŭ nask'iĝ'int'a est'ul'et'o est'is jam met'it'a sur la mort'list'o'n de ven'ont'a'j batal'o'j, ne far'is agrabl'a'n impres'o'n.
Por for'ig'i tiu'n mal'ĝoj'a'n pens'o'n, unu el la ĉe'est'ant'o'j far'is la konsol'a'n rimark'ig'o'n, ke la nun'a'j politik'a'j cirkonstanc'o'j garanti'as long'a'n pac'o'n, ke la Tri'op'a Lig'o — Tia'manier'e la ĝeneral'a inter'parol'ad'o feliĉ'e re'ven'is al politik'o, kaj ministr'o ”Ali'flank'e” ek'parol'is: ”Fakt'e (la okul'o'j de Lori Griesbach est'is fiks'it'a'j sur li'a buŝ'o) est'as evident'e: la arme'o, kiu'n ni hav'as nun, est'as io grandioz'a kaj dev'as terur'ig'i ĉiu'j'n mal'pac'ant'o'j'n.
La leĝ'o pri la rezerv'arme'o, trud'ant'e la milit'serv'o'n al ĉiu'j taŭg'a'j ŝtat'an'o'j de la 19-a viv'jar'o ĝis la 42-a, al la est'ont'a'j oficir'o'j eĉ ĝis la 60-a, permes'as al ni, jam per la unu'a kolekt'ad'o, en'vic'ig'i 4 800 000 soldat'o'j'n. Ali'flank'e oni ne pov'as ne'i, ke la kresk'ant'a postul'o de la milit'a administraci'o tro'ŝarĝ'as la loĝ'ant'ar'o'n, kaj ke la aranĝ'o'j neces'a'j por pret'ig'i la imperi'o'n al milit'o, vid'ig'as invers'a'n proporci'o'n al la demand'o pri regul'ig'o de la financ'a stat'o; sed ali'flank'e est'as kuraĝ'ig'e vid'i, kun kia ofer'ĝoj'a patriot'ism'o la reprezent'ant'o'j de la popol'o ĉiam kaj ĉie konsent'as la nov'a'j'n impost'o'j'n postul'it'a'j'n de la milit'a'j ministr'ar'o'j. Ili kompren'as la neces'o'n, konsent'it'a'n de ĉiu'j inteligent'a'j politik'ist'o'j kaj kaŭz'it'a'n de la milit'a potenc'o de la najbar'a'j ŝtat'o'j kaj de la politik'a situaci'o, de'pend'ig'i ĉiu'j'n ali'a'j'n konsider'o'j'n de la fer'a dev'ig'o de la milit'ist'a pli'fort'ig'o.”
”Ver'a ĉef'artikol'o de gazet'o,” rimark'ig'is iu du'on'voĉ'e.
Sed ”Ali'flank'e” daŭr'ig'is: ”Tiom pli, ke per tio est'as ja kre'at'a garanti'o por la konserv'o de la pac'o. Ĉar se laŭ tradici'a patriot'ism'o, por ŝirm'i ni'a'j'n land'lim'o'j'n, imit'ant'e ni'a'j'n najbar'o'j'n, ni pli'fort'ig'as ni'a'n arme'o'n, ni plen'um'as sankt'a'n dev'o'n kaj esper'as for'ig'i ebl'a'j'n est'ont'a'j'n danĝer'o'j'n. Mi do lev'as mi'a'n glas'o'n por la princip'o, kiu, kiel mi sci'as, est'as tiel kar'a al ni'a baron'in'o Mart'a — princip'o, kiu'n estim'as ankaŭ la regn'estr'o'j al'iĝ'int'a'j al la mez'eŭrop'a pac'a lig'o, kaj mi vi'n invit'as, kri'u kun mi: Viv'u la pac'o! Ĝi'a bon'far'o est'u ankoraŭ tre long'e al ni konserv'ot'a!”
”Por tio mi ne trink'as,” mi dir'is. ”La arm'it'a pac'o ne est'as bon'far'o ... kaj ne nur long'e dev'as est'i evit'at'a la milit'o, sed ĉiam. Kiam oni ŝip'e ek'vetur'as, ne sufiĉ'as la cert'ig'o, ke tre long'e la ŝip'o evit'os pere'o'n. Ke la tut'a ŝip'vetur'ad'o est'u feliĉ'a, tio'n dev'as cel'i honest'a ŝip'estr'o.”
D-ro Bresser, ĉiam ankoraŭ ni'a plej am'at'a famili'a amik'o, ven'is al mi'a help'o: ”Efektiv'e, ekscelenc'o, ĉu vi pov'as fid'i je la honest'a, sincer'a am'o al pac'o de tiu'j, kiu'j est'as pasi'a'j kaj entuziasm'a'j soldat'o'j, kiu'j rifuz'as aŭd'i pri ĉio ajn mal'help'ant'a la milit'o'n — ekzempl'e pri sen'arm'ig'o, federaci'o, arbitraci'a tribunal'o?
Ĉu do pov'us ekzist'i kontent'o pri arsenal'o'j kaj fortik'aĵ'o'j kaj manovr'o'j, kaj tiu'spec'a'j afer'o'j, se ili ver'e est'us nur tia'j, kia'j oni ili'n ŝajn'ig'as, nom'e bird'tim'ig'il'o'j? Do, por ili'n neniam uz'i, far'iĝ'as la tut'a el'spez'o de ili'a star'ig'o! La popol'o'j dev'as for'don'i si'a'n tut'a'n hav'aĵ'o'n por konstru'i fortik'aĵ'o'j'n apud la land'lim'o'j, kun la intenc'o inter'ŝanĝ'i man'kis'et'o'j'n trans la lim'o'j'n. La milit'ist'ar'o ne konsent'os est'i nur'a polic'an'ar'o por la konserv'o de pac'o — la ĉef'milit'estr'o cert'e ne ŝat'os prezid'i arme'o'n de ĉiam'a'j milit'evit'ul'o'j! Mal'antaŭ tiu mask'o — la ”si vis pac'em”mask'o — palpebr'um'as la inter'konsent'a'j rigard'o'j; kaj la deput'it'o'j, kiu'j konsent'as ĉiu'n milit'a'n buĝet'o'n, palpebr'um'as kun'e kun ili.”
”Ĉu la reprezent'ant'o'j de la popol'o?” inter'romp'is la ministr'o. ”Oni pov'as nur laŭd'i la ofer'kuraĝ'o'n, kiu'n ili ĉiam montr'as en grav'a'j temp'o'j kaj kiu trov'as si'a'n aprob'ind'a'n esprim'o'n en la unu'anim'a voĉ'don'a akcept'o de la respond'a'j leĝ'o'j.”
”Pardon'u, ekscelenc'o, al ĉiu el tiu'j unu'anim'a'j voĉ'don'int'o'j mi vol'us kri'i: Vi'a ’jes’ for'pren'os al iu patr'in'o ŝi'a'n sol'a'n infan'o'n; — vi'a el'pik'os la okul'o'j'n al iu kompat'ind'ul'o; — vi'a brul'ig'os ne'anstataŭ'ebl'a'n bibliotek'o'n; — vi'a frakas'os la cerb'o'n de poet'o, kiu est'us est'int'a la glor'o de si'a land'o ... Sed vi voĉ'don'is tiu'n ’jes’ nur por ne ŝajn'i mal'kuraĝ'a — kvazaŭ oni dev'us tim'i la konsent'o'n nur por si mem. — Ĉu vi do ne est'is deput'it'a por valor'ig'i la vol'o'n de la popol'o? Kaj la popol'o vol'as frukt'o'port'a'n labor'o'n, sen'ŝarĝ'ig'o'n, pac'o'n ...”
”Mi esper'as, kar'a doktor'o,” dir'is mal'dolĉ'e la kolonel'o, ”ke vi neniam far'iĝ'os deput'it'o; la tut'a parlament'o vi'n fajf'e mok'us.”
”Mi'n el'met'i al tio jam pruv'us, ke mi ne est'as sen'kuraĝ'ul'o.
Naĝ'i kontraŭ la flu'o postul'as ŝtal'a'n fort'o'n.”
”Sed kiam la danĝer'o al'ven'us kaj oni trov'iĝ'us ne'pret'a?”
”Oni prepar'u rajt'stat'o'n mal'ebl'ig'ant'a'n la al'ven'o'n de la danĝer'o. Ĉar kia est'os tiu danĝer'o, sinjor'o kolonel'o, neni'u pov'as hodiaŭ klar'e antaŭ'vid'i. Pro la tim'ind'ec'o de la jam ating'it'a kaj ankoraŭ pli'grand'iĝ'ont'a arm'il'a teknik'o, pro la vast'eg'ec'o de la arme'o'j, la proksim'a milit'o ne est'os nur ’grav'a’, sed — ne ekzist'as vort'o por tio — ĝem'ind'a, kolos'a mal'feliĉ'eg'o ... Help'o kaj fleg'ad'o est'os ne'ebl'a'j ... la aranĝ'o'j por la vund'it'o'j kaj la proviz'ad'o, kompar'e kun la postul'o'j, montr'iĝ'os kiel nur'a ironi'o. La proksim'a milit'o, pri kiu la hom'o'j parol'as tiel flu'e kaj trankvil'anim'e, ne signif'os gajn'o'n por unu'j kaj perd'o'n por la ali'a'j; sed pere'o'n por ĉiu'j. Kiu el ni, ĉi tie, voĉ'don'as por tia grav'eg'a okaz'ont'aĵ'o?”
”Mi cert'e ne,” dir'is la ministr'o; ”nek vi, kar'a doktor'o — sed la hom'o'j ĝeneral'e ... ankaŭ ne ni'a reg'ist'ar'o, por tio mi pov'as garanti'i — sed la ali'a'j ŝtat'o'j ...”
”Laŭ kiu rajt'o vi konsider'as la ali'a'j'n kiel pli mal'bon'a'j'n kaj pli mal'saĝ'a'j'n ol vi'n mem? Do mi vol'as rakont'i al vi fabel'et'o'n: Antaŭ la ferm'it'a pord'o de bel'a ĝarden'o, sopir'eg'e rigard'ant'e en ĝi'n, star'is amas'o da hom'o'j, mil kaj unu. La pord'ist'o hav'is la ordon'o'n, en'ir'ig'i la hom'o'j'n, se la pli'mult'o tio'n dezir'as. Li al'vok'is unu el ili: ’Dir'u, sed tut'e mal'kaŝ'e — ĉu vi dezir'as en'ir'i?’ ’Ho jes, mi cert'e, sed ne la ali'a'j mil.’ Tiu'n ĉi respond'o'n la inteligent'a pord'ist'o en'skrib'is en si'a'n not'libr'et'o'n. Post'e li al'vok'is du'a'n. Li dir'is la sam'o'n. Re'e la prudent'ul'o en'skrib'is en la rubrik'o'n ’jes’ la cifer'o'n 1, en la rubrik'o'n ’ne’ la cifer'o'n 1000.
Sam'manier'e li ĉiu'j'n al'vok'is. Post'e li sum'ig'is la nombr'o'j'n.
La rezult'o est'is: 1001 ’jes’, pli ol unu milion'o da ’ne’. La pord'o do rest'is ferm'it'a, ĉar la ’ne’ hav'is grand'a'n pli'mult'o'n. Kaj tio okaz'is, ĉar ĉiu kred'is, ke li dev'as ankaŭ respond'i por la ali'a'j, anstataŭ nur por si mem.”
”Ja cert'e,” dir'is medit'em'e la ministr'o, kaj re'e Lori Griesbach li'n admir'e rigard'is — ”est'us cert'e io bel'a, se okaz'us unu'anim'a voĉ'don'ad'o por propon'o de sen'arm'ig'o; — sed ali'flank'e, kiu reg'ist'ar'o kuraĝ'us komenc'i? Ja cert'e, ne est'as io pli dezir'ind'a ol inter'konsent'o; sed ali'flank'e: kiel mi pov'as konsider'i ebl'a daŭr'a'n inter'konsent'o'n, tiel long'e kiel ekzist'as hom'a'j pasi'o'j kaj apart'a'j interes'o'j?”
”Permes'u,” ek'parol'is nun mi'a fil'o Rudolf. ”Kvar'dek milion'o'j da ŝtat'an'o'j far'as tut'o'n, ĉu ne ver'e? Kial do ne kelk'a'j cent'milion'o'j? Ĉu est'as ebl'e pruv'i tio'n matematik'e kaj logik'e: tiel long'e kiel ekzist'as hom'a'j pasi'o'j, apart'a'j interes'o'j ktp., 40 milion'o'j da hom'o'j pov'as rezign'i mal'pac'o'n inter si — eĉ tri ŝtat'o'j, kiel la nun'a Tri'op'a Lig'o, pov'as inter'lig'i kaj form'i ”pac'a'n lig'o'n” sed ĉu kvin ŝtat'o'j tio'n ne kapabl'as, ne pov'as far'i?
Ver'e, ver'e: ni'a hodiaŭ'a mond'o si'n opini'as ekstrem'e saĝ'a kaj rid'mok'as la sovaĝ'ul'o'j'n — kaj pri kelk'a'j afer'o'j ni ankoraŭ ne sci'as kalkul'i ĝis kvin. ””
Kelk'a'j voĉ'o'j laŭt'iĝ'is: ”Kio? sovaĝ'ul'o'j? Ĉu vi tio'n dir'is pri ni — kun ni'a delikat'eg'a kultur'o? Ĉu je la fin'o de la dek'naŭ'a jar'cent'o?”
Rudolf star'iĝ'is: ”Jes, sovaĝ'ul'o'j — mi ne re'pren'as la vort'o'n — Kaj tiel long'e kiel ni al'kroĉ'iĝ'as al la est'int'ec'o, ni rest'os sovaĝ'ul'o'j. Sed jam ni star'as ĉe la pord'o de nov'a epok'o — la rigard'o'j direkt'iĝ'as antaŭ'e'n, kaj ĉio fervor'e cel'as al ali'a, pli alt'a ekzist'ad'o ... La sovaĝ'ec'o'n kun ĝi'a'j idol'o'j kaj arm'il'o'j — mult'a'j jam ĵet'is for.
Eĉ se ni est'as pli proksim'a'j al la barbar'ec'o ol la pli'mult'o opini'as, ni est'as ankaŭ pli proksim'a'j al la pli'nobl'iĝ'o ol mult'a'j kred'as. Jam viv'as ebl'e la princ'o aŭ ministr'o, kiu plen'um'os la ag'o'n, kiu en la ven'ont'a histori'o est'os rigard'at'a la plej glor'a, la plej lum'a: la ĝeneral'a sen'arm'iĝ'o. Jam fal'as la iluzi'o, laŭ kiu la ŝtat'a ego'ism'o hav'as tiu'n tromp'a'n ŝajn'o'n de rajt'ig'o — la iluzi'o, ke la mal'profit'o de unu kaŭz'as la profit'o'n de ali'a ... Iam ek'est'os la kompren'o, ke just'ec'o dev'as est'i la fundament'o de ĉiu soci'a viv'o ... kaj el tiu kompren'o ek'flor'os la human'ec'o, la human'ec'o de la nobl'ul'o, kiel Friedrich Tilling kutim'is dir'i ... Patr'in'o, jen tiu'n ĉi glas'o'n mi trink'os je la memor'o de vi'a por ĉiam ne'forges'ebl'a am'at'o kaj pri'plor'at'o, al kiu ankaŭ mi ŝuld'as ĉio'n, kio'n mi pens'as kaj ĉiu'n ec'o'n, kiu'n mi hav'as. Kaj el ĉi tiu glas'o” — li ĵet'is ĝi'n al la mur'o, kie ĝi romp'iĝ'is — ”neni'u ali'a trink'o far'iĝ'u, kaj hodiaŭ, dum la bapt'o'fest'o de la nov'e'nask'it'o, neni'u ali'a tost'o est'u dir'at'a krom la jen'a: Viv'u la est'ont'ec'o! Por plen'um'i ties task'o'j'n, ni vol'as ni'n hard'i — ne je ni'a'j pra'patr'o'j kiel dir'as la mal'nov'a fraz'o — sed je ni'a'j nep'o'j ni vol'as ni'n montr'i ind'a'j!
... Patr'in'o, kio okaz'is al vi?” li si'n inter'romp'is, — ”vi plor'as ...
Kio'n vi vid'as tie?”
Mi'a rigard'o est'is direkt'it'a al la mal'ferm'it'a vitr'a pord'o. La radi'o'j de la sub'ir'ant'a sun'o ĉirkaŭ'teks'is roz'uj'o'n per or'a vapor'o kaj — dis'iĝ'ant'e de ĝi — klar'a kiel viv'o — mi'a rev'a bild'o: Mi vid'as la ĝarden'tond'il'o'n lum'et'ant'a'n — la blank'a'j'n har'o'j'n bril'ant'a'j'n ... ”Ni est'as feliĉ'a mal'jun'a par'o” — li rid'et'ant'e dir'as — ”Ĉu ne?”
Ve al mi! — — — www.omnibus.se/ink'o ISBN 91-7303-108-9